Morgunblaðið - 01.02.2004, Side 55

innar frá 1994 til 2001 hefur ávallt
verið bent á fákeppni og sam-
þjöppun á eignarhaldi á fjölmiðla-
markaði. Almennt er það álitið, að
samkeppnislög dugi ekki til að hafa
hemil á fjölmiðlamarkaðnum. Sérlög
þurfi til.
Þessi markaður hefur verið að
breytast ört hérlendis á sl. árum og
er í þessu sambandi rétt að miða við
það augnablik í fjölmiðlasögunni,
þegar flokkarnir gáfust upp á dag-
blaðaútgáfu og punktur settur í lok
1994. Fyrir og eftir hafði Morg-
unblaðið algjöra yfirburði á blaða-
markaðnum, sem margir töldu
hættulega mikla þrátt fyrir öfluga
samkeppni frá síðdegisblöðunum og
síðast DV. Síðan hafa orðið ýmsar
breytingar en sú allra mest, þegar
Fréttablaðið hóf göngu sína (önnur
tilraun) og hefur síðan verið dreift
ókeypis í hvert hús á landinu.
Morgunblaðið var í árdaga blaðs-
ins í eigu Vilhjálms Finsens, sem að
eigin sögn var neyddur til að selja
kaupmannavaldi Reykjavíkur blað-
ið. Þeir hótuðu að hætta að auglýsa í
blaðinu, ef hann vildi ekki selja þeim
það. Hann seldi. Þannig varð Morg-
unblaðið blað kaupmanna og auglýs-
enda, blað sem að lokum varð lang-
öflugasta blaðið á Íslandi. Nú er
komin upp sú staða, að Fréttablaðið
fékk styrka fætur með yfirtöku
kaupmanns og eins stærsta auglýs-
andans á meðal kaupmanna lands-
ins. Það athyglisverða við sögu þess-
ara tveggja blaða er, að bæði verða
þau beinlínis til í krafti kaupmanna
og auglýsinga þeirra.
Eignarhald, viðskipta- og auglýs-
ingahagsmunir geta skapað vanda.
Styrmir Gunnarsson, ritstjóri Morg-
unblaðsins, sagði í „fjölþjóðlegri“
kennslustund (svokallaðri netstofu) í
Háskóla Íslands 1998, að á milli aug-
lýsingadeildar og ritstjórnar væri
„Kínamúr“. Fréttablaðið og DV
standa andspænis þessum vanda. Í
sömu spjallstund með stúdentum frá
Bandaríkjunum, Chile og Íslandi fyr-
ir 6 árum svaraði Styrmir aðspurður,
að samþjöppun eignarhalds á fjöl-
miðlum hérlendis væri komin að efri
mörkum.
Fákeppni á öllum
sviðum miðlunar
Nú blasir við, að annar risinn á dag-
blaðamarkaðnum er búinn að eign-
ast 60% í Norðurljósum, sem reka
Stöð 2, einu sjálfstæðu sjónvarps-
stöðina sem hefur fréttastofu á sín-
um snærum og sinnir málefnum líð-
andi stundar. Með stofnun nýrrar
fjölmiðlasamsteypu Fréttar og
Norðurljósa erum við búin að brjóta
flestar þær reglur um takmarkanir
á eignarhaldi í nafni lýðræðisins,
sem gilda í okkar heimshluta.
Og til að klára þetta fjölmiðla-
dæmi, þá hefur Fróði um nokkra
hríð haft um 80% af tímaritamark-
aðnum, og í bókaútgáfunni er orðinn
til nýr risi með samruna Máls og
menningar, Vöku Helgafells o.fl. í
Eddu, bókaútgáfu, sem að öllu sam-
anlögðu hefur um 70–80% af bóka-
markaðnum.
Í heild lítur dæmið einhvern veg-
inn þannig út (með mjög ákveðnum
fyrirvara vegna skorts á nýjum
veltutölum) að einn aðili á u.þ.b. 60%
af dagblaðamarkaðnum, 50% af
sjónvarpsmarkaðnum, annar aðili
80% af tímaritamarkaðnum og sá
þriðji 70–80% af bókaútgáfunni.
Ótalinn er Árvakur, sem rekur
Moggann, með um 40% af dag-
blaðamarkaðnum.
Hvers vegna takmarkanir?
Tjáningarfrelsi er dýrmætur réttur
allra einstaklinga. Tjáningarfrelsi er
margbrotið. Í hugtakinu er fólginn
margvíslegur réttur, ekki bara ein-
faldur réttur til að tjá sig um hvað-
eina, heldur jafnframt rétturinn til
að afla sér upplýsinga til þess að
geta tjáð sig með sæmilegri þekk-
ingu og einnig rétturinn til að hafa
aðstöðu til þess að tjá sig, þ.e. að
eiga aðgang að nauðsynlegum tækj-
um tjáningar í nútímanum.
Hefðbundin fjölmiðlaregluverk
ráðast af því markmiði að koma í veg
fyrir, að til verði upplýsingaeinokun
og ráðandi „fjölmiðlaveldi“, þar sem
slík þróun myndi skerða „fjölræði“,
fjölbreytileika og jafna möguleika
almennings til að tjá sig. Sama gildir
um valdið yfir útvarpi og sjónvarpi,
sem eru í raun sérréttindi í höndum
útvalinna, sem hefur verið úthlutað
útvarpsrásum, sem eru reyndar
endanleg auðlind í eigu almennings,
eins og kvótinn. (Hlutverk Útvarps-
réttarnefndar er reyndar sérkafli í
þessu máli öllu).
Hér áður fyrr var í ríkjum ein-
ræðis reynt að koma í veg fyrir tján-
ingu almennings með því að tryggja
að alþýða manna hefði ekki aðgang
að prentvélum til að geta dreift rit-
uðu máli andstætt stjórnvöldum.
Síðar var jafnvel reynt að hefta út-
breiðslu ljósritunarvéla.
Lenín: Hugmyndir
hættulegri en byssur
Það þarf ekki annað en að vitna í
Lenín, svona til tilbreytingar, til að
heyra illræmdan stjórnmálamann
tjá sig um mikilvægi tjáningarfrels-
isins og brýna nauðsyn þess að hafa
hemil á því afli. Nikolai Lenín sagði:
„Hvers vegna ætti að leyfa mál-
frelsi og frjálsa fjölmiðla? Hvers
vegna skyldi ríkisstjórn, sem gerir
það sem hún trúir, leyfa gagnrýni á
sjálfa sig? Slík stjórn myndi ekki
leyfa stjórnarandstöðunni að bera
banvæn vopn. Hugmyndir eru mun
hættulegri fyrirbæri en byssur.
Hvers vegna skyldi hverjum sem er
leyft að kaupa prentvél og dreifa
skaðvænlegum skoðunum, sem
væru eingöngu settar fram til að
koma stjórnvöldum í bobba?“
Þar hafið þið það! Lenín skildi
mátt fjölmiðlanna og kaus alræði.
Viljum við fáræði og möguleika á al-
ræði eins aðila? Guði sé lof fyrir al-
mannasjónvarpið RÚV á Íslandi.
Á okkar tímum snýst vandi tján-
ingarfrelsisins sem fyrr um tang-
arhaldið á upplýsingunum og tang-
arhaldið á fjölmiðlunum. Þeir sem
hafa tjáð sig um efnið hafa lang-
flestir ruglazt í ríminu og beint um-
ræðunni að allt öðru spursmáli, sem
víkur að því hvort blaðamönnum sé
treystandi til að vera heiðarlegir og
vera ekki undir hælnum á eigendum
fjölmiðlanna sem þeir vinna fyrir!
Og svarið hefur verið, að vitanlega
sé íslenzkum blaðamönnum treyst-
andi. Ég er sammála því í sjálfu sér,
að íslenzkir blaðamenn séu upp til
hópa heiðarlegir og trausts verðir.
En það er bara rangt svar við spurn-
ingunni.
Fjölmiðlar draga ávallt dám af
skoðunum eigenda sinna eða stjórn-
enda. Í þessum punkti skiptir heið-
arleiki fréttamanna litlu eða engu.
Þeir skrifa sínar fréttir samkvæmt
eigin sannfæringu en ekki gegn
henni. Á hinn bóginn er það mann-
legt að laga sig að andrúmi vinnu-
staðar síns og gegna starfi sínu í
samræmi við þær kröfur sem til
þeirra eru gerðar. Fréttamat á fjöl-
miðlum fer að miklu leyti eftir mati
þeirra sem stjórna fréttastofum eða
ritstjórnum og eigendum fjölmiðils-
ins. Fréttamenn laga sig meðvitað
og ómeðvitað eftir þessu mati, kröf-
um vinnustaðarins. Þetta er eitt at-
riði.
Oft verða þó árekstrar og nægir
að minna á mál Elínar Hirst, þegar
hún sem fréttastjóri Stöðvar 2 neit-
aði að hlýða fréttamati eigandans og
„hugsaði ekki nægilega mikið um
hvernig fréttamatið gæti skaðað
auglýsingahagsmuni fyrirtækisins,“
eins og hún sagði í viðtali við Morg-
unblaðið (18. okt.1996). Hún lét af
störfum.
Um leið og fáir einstaklingar eiga
fjölmiðlana og sumir stóran hluta
fjölmiðla á einum markaði, því keim-
líkari verður heimsmynd þessara
miðla og því keimlíkari verða mann-
gerðirnar, sem skrifa í þessa fjöl-
miðla, hvort sem um fréttir eða
skoðanadálka er að ræða. Þetta ligg-
ur í augum uppi og óþarfi að gera
ágreining um framangreinda grein-
ingu eða skoðun, a.m.k. að mínu
mati!
Ég hef alltaf haldið því fram, að
fjölmiðlar eigi að veita stjórnvöldum
og fyrirtækjum aðhald, gegna hlut-
verki varðhunds almennings og sýna
snerpu. En stórfyrirtæki vilja frið í
samfélaginu, ekki óróa. Þau vilja
vinnufrið.
„Sá sem ræður upplýsingunum,
ræður heiminum,“ er setning sem
hljómar víða um heim á hverju
kvöldi þessa dagana. Þetta er ekki
tilvitnun í Rousseau, Voltaire, Ma-
dison né nokkurn af frumherjum
mannfrelsis í hinum vestræna heimi.
Nei, þetta er auglýsingatexti! Það
breytir því hins vegar ekki, að í
þessu er fólginn mikill sannleikur.
Þetta er ástæða þess, að sumir við-
skiptajöfrar sækjast eftir fjöl-
miðlum í eignasafn sitt.
Algjört sinnuleysi hingað til
Það er til marks um sinnuleysi okk-
ar Íslendinga, að núna fyrst í lok
ársins 2003 skuli í fyrsta skipti koma
fram á Alþingi þingsályktunartillaga
(Álfheiður Ingadóttir) um, að kann-
að verði starfsumhverfi fjölmiðla og
jafnframt sett niður nefnd til kanna
hvernig reglum um eignarhald sé
háttað í öðrum löndum (Tómas Ingi
Olrich, fv. menntamálaráðherra).
Þetta hefði átt að gera fyrir fjöl-
mörgum árum og ekki skorti ástæð-
ur til, eins og skýrslur Samkeppn-
isstofnunar hafa sýnt svart á hvítu.
Það sem er nýtt í málinu núna er, að
samþjöppun eignarhalds hefur orðið
svo mikil, að mörgum er brugðið og
núna virðist vera meirihluti á Al-
þingi til þess að taka á þessu vanda-
sama máli.
Í Silfri Egils spurði einn viðmæl-
enda Egils hvers vegna væri verið
að krefjast eignarhaldsreglna allt í
einu nú? Og hann svaraði sjálfur
með spurningu: Var ástandið eitt-
hvað betra þegar stórkapítalið, Kol-
krabbinn, átti Moggann og Vísi?
Svarið er einfalt: Hvernig sem
maður metur ástandið þá var líka
rík þörf fyrir reglur. Þörfin er hins
vegar miklu meiri núna!
Efasemdamenn um eignarhalds-
reglur og opinber afskipti af mark-
aðnum hafa sitthvað til síns máls
um, að óæskilegt sé að opinberir að-
ilar séu með afskipti af „fjórða vald-
inu“, þótt ekki væri nema af hrein-
um „prinsippástæðum“. Ég er ekki
efasemdamaður í þessu efni og tel
reynsluna nægja mér sem sönn-
unargagn. Reglum er ætlað að girða
fyrir þá hættu, að upp geti komið sú
staða að einn eða örfáir aðilar nái
tangarhaldi á öllum fjölmiðlum eins
lands.
John Dewey heimspekingur
sagði: „Umræða um lýðræðið er
heldur inntakslítil, þegar risafyr-
irtæki stjórna lífi fólks, með valdi
sínu yfir framleiðslutækjunum, fjöl-
miðlunum og öðrum tólum kynn-
ingar, áróðurs og miðlunar“.
Höfundur er blaðamaður og fjöl-
miðlafræðingur.
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. FEBRÚAR 2004 55
Skólavörðustíg 13
S ími 510 3800
Fax 510 3801
www.husav ik.net
Reynir Björnsson
lögg. fasteignasali
husavík – þar sem gott orðspor skiptir máli
Opið hús í dag frá kl. 14 -16
Falleg og vel skipulögð 87,4 fm íbúð á 7. hæð í lyftuhúsi
við Engihjalla í Kópavogi. Íbúðin snýr til suðurs og vesturs
með ótrúlega fallegu útsýni, sjón er sögu ríkari. Stórar
svalir í vestur. Eignin skiptist í flísalagða forstofu með
skápum, fallegt eikarparket á holi og stofu. Dúkur á svefn-
herbergjum og eldhúsi. Baðherbergi flísalagt í hólf og gólf
með innréttingu, baðkari og glugga. Þvottahús á hæðinni.
(342)
Friðrik býður gesti velkomna frá kl. 14:00 - 16:00
Engihjalli 3 - Frábært útsýni
Opið hús í dag frá 14-16
Dalía - Blómaverslun
SÍMI 5 900 800
Ólafur B. Blöndal löggiltur fasteignasali
Vorum að fá í sölu af sérstökum ástæðum
þessa rótgrónu og vel þekktu blómaverslun.
Um er að ræða vel rekið fyrritæki, sem er
sérlega vel búið tækjum og innréttingum.
Reksturinn samanstendur af blómasölu og
gjafavöru. Versluninn er til húsa í 225 fm
leiguhúsnæði á besta stað í Fákafeni.
Tilvalið tækifæri fyrir duglegt fólk.
Góð greiðslukjör. Verð TILBOÐ.
GÓÐUR SÖLUTÍMI FRAMUNDAN.
Upplýsingar: Sveinbjörn Halldórsson í
s. 6-900-816 og Ólafur Blöndal í s. 6-900-811.
Vorum að fá í sölu vel rekna sportvöruversl-
un á góðum stað á 1. hæð í Kringlunni.
Verslunin er í 90 fm leiguhúsnæði auk 70 fm
lagerpláss. Mjög góð velta. Verslunin skilaði
mjög góðum hagnaði miðað við ársuppgjör,
sem liggur fyrir á fasteignasölunni. Áhuga-
samir hafi samband við Sveinbjörn Halldórs-
son, sími 6-900-816 eða Ólaf Blöndal,
sími 6-900-811.
Sportvöruverslunin Marathon
í Kringlunni
SÍMI 5 900 800
Ólafur B. Blöndal löggiltur fasteignasali
Fasteignasalan Hóll auglýsir til sölu jarðirnar Nes og Gilsá 1 í Eyjafjarðar-
sveit (áður Saurbæjarhreppur) um 30 km fyrir framan Akureyri. Jarðirnar eru
samliggjandi og nytjaðar saman. Á jörðunum er gott kúabú í fullum rekstri.
Til greina kemur að selja jarðirnar hvora í sínu lagi eða saman, án fram-
leiðsluréttar og áhafnar. Einnig kemur til greina að selja jarðirnar saman í
fullum rekstri með áhöfn, vélum og framleiðslurétti. Óskað er tilboða.
Allar nánari upplýsingar veitir sölumaður Hóls - bújarðir,
Jón Hólm Stefánsson, í sima 896 4761. Einkasala.
Upplýsingar gefur sölumaður Hóls –
bújarðir Jón Hólm Stefánsson,
sími 896 4761.
Til sölu jarðirnar
Nes og Gilsá 1 í Eyjafirði
Hóll - tákn um traust
í fasteignaviðskiptum
BREIÐAVÍK 77
OPIÐ HÚS LAUGARDAG OG SUNNUDAG
FRÁ KL. 12.00 TIL 14.00
Opið hús laugardag og sunnudag frá kl: 12.00 til 14.00. Til sölu hjá
okkur á Hóli er þetta glæsilega einbýlishús í hæsta gæðaflokki á
ákjósanlegum stað rétt fyrir utan borgina. Húsið er á einni hæð og
við byggingu þess var vandað til allra verka jafnt að innan sem utan.
Frá húsinu er feykigott útsýni þar sem Esjan fannhvít ofanlút leikur
aðalhlutverkið og gönguleiðir allt frá Gufunesi inn í Mosfellsbæ.
Endilega lítið við, sjón er sögu ríkari.
Sölumaður er Lárus - Sími: 595 9090
Fax: 595 9091 - Gsm: 824 3934
Netfang: larus@holl.is