Morgunblaðið - 29.02.2004, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 29. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
F
rumvarp til laga um verndun
Mývatns og Laxár var lagt
fram á Alþingi í byrjun febrúar
og var frumvarpið rætt á þingi í
vikunni. Gildandi lög um vernd-
un Mývatns og Laxár eru frá
1974, en þau voru sett í kjölfar
svonefndrar Laxárdeilu, harð-
vítugrar deilu milli heimamanna og þáverandi
eigenda Laxárvirkjunar á árunum um og upp
úr 1970. Eigendur virkjunarinnar vildu þá
hækka stífluna í óþökk heimamanna. Deilun-
um lauk 1973 með svonefndri sáttagjörð, en
þar er kveðið á um að breytingar á vatnsborði
Laxár og Mývatns séu óheimilar nema með
samþykki Landeigendafélagsins.
Frumvarpið var lagt fram á vorþingi á liðnu
ári, en var ekki afgreitt þá og er því endurflutt
nú. Nýju lögin eru að stofni til samhljóða þeim
sem lögð voru fram í fyrra, en bætt hefur verið
inn í þau bráðabirgðaákvæði þar sem segir að
Umhverfisstofnun geti heimilað hækkun stíflu
við inntak Laxárstöðva I og III efst í Lax-
árgljúfri að undangengnu mati á umhverfis-
áhrifum og að fengnu samþykki Landeigenda-
félags Laxár og Mývatns. Ákvæðið er til tíu
ára, fellur úr gildi í lok árs 2014. Umræðan nú
snýst einkum um hvort með þessu ákvæði sé
opnað fyrir þann möguleika að stíflan verði
hækkuð, en til þess stendur vilji Landsvirkj-
unar, eiganda virkjana í Laxá.
Það skiptir í tvö horn með afstöðu heima-
manna til málsins, sumir vilja tryggja rekstur
virkjunarinnar og heimila hækkun stíflunnar,
telja að starfsemi hennar verði að öðrum kosti
hætt. Aðrir telja það fráleitt fýsilegan kost að
hækka stífluna, m.a. út frá sjónarmiðum nátt-
úruverndar.
Þá eru einnig skiptar skoðanir um hversu
mikið stíflan þurfi að hækka, Landsvirkjun
horfir til þess að hún hækki um tíu til tólf
metra. Margir heimamanna eru mótfallnir svo
mikilli hækkun, en geta fellt sig við 4–6 metra.
Samkvæmt hinu umdeilda bráðabirgðaákvæði
er lokaorðið hjá heimamönnum; Landeigend-
afélagið þarf að samþykkja hækkun til að af
henni verði. Nokkrar væringar eru heima í
héraði vegna þessa. Um 130 manns eru í félag-
inu nú, en formaður þess, Atli Vigfússon, sagði
að allir þeir sem eru landeigendur og ábúendur
á bökkum Laxár og Mývatns gætu verið fé-
lagsmenn.
Samþykktir félagsins eru nokkuð frá-
brugðnar öðrum félagasamþykktum og það er
túlkunaratriði hvernig á að fara með atkvæða-
greiðslu á fundinum og hvort menn geta komið
með umboð. Nú hefur borið á því að fólk sé að
grennslast fyrir um hvort það geti gengið í
Landeigendafélagið, en til þess þarf það að
skrifa undir samþykktir þess þannig að það
sætti sig við þau markmið sem þar er að stefnt.
Almennur félagsfundur hefur verið boðaður á
fimmtudag, 4. mars, á Narfastöðum í Reykja-
dal. Þar verður fjallað um nýju lögin um vernd-
un Laxár og Mývatns.
Framleiðir um 2% af heildarorkunni
Í Laxá eru þrjár litlar vatnsaflsstöðvar, þar
sem Laxárgljúfur opnast út í Aðaldal. Fyrsta
stöðin var tekin í notkun 1939, næsta 1953 og
sú þriðja 1973. Laxárvirkjun var í fyrstu í eigu
Akureyrarbæjar, en 1950 eignaðist íslenska
ríkið hlut í félaginu. Landsvirkjun tók við
rekstri virkjana við Laxá 1983. Framleiðslan
þar nemur um 2% af heildarframleiðslu Lands-
virkjunar. Fulltrúar Landsvirkjunar voru í
vikunni á ferð fyrir norðan og kynntu rekstr-
arvanda Laxárstöðva á tveimur fundum, í Mý-
vatnssveit og í Aðaldal. Bjarni Bjarnason,
framkvæmdastjóri orkusviðs Landsvirkjunar,
sagði að upplýsingar um áform félagsins hefði
skort og margir farið frjálslega með þær hug-
myndir sem uppi væru og miðuðust að því að
bæta rekstur Laxárstöðva. Mikilvægt væri að
fólk tæki málefnalega afstöðu. Málið væri við-
kvæmt en fyrirtækið vildi forðast að vekja upp
gamla drauga, eins og hann komst að orði.
Fjárfesta þarf fyrir allt að milljarði á næstunni
Bjarni sagði kostnað við rekstur Laxár-
stöðva hærri en annarra stöðva fyrirtækisins
og vinnslukostnað um fimmfalt hærri en þar
sem hann væri lægstur. Þá lægi fyrir að mik-
illar endurnýjunar væri þörf í stöðinni, en ætla
mætti að fjárfesta þyrfti á komandi árum fyrir
minnst 700 milljónir króna og allt að einum
milljarði til að viðhalda framleiðslugetu hennar
og tryggja reksturinn til frambúðar. Þá benti
hann á að hagnaður af rekstri Laxárstöðva
væri um tíu milljónir á ári og hefði svo verið
nokkur síðustu ár. Óbreyttur rekstur réttlætti
því vart svo miklar fjárfestingar.
„Við verðum sem fyrst að fá niðurstöðu um
þau skilyrði sem stöðinni verða búin til fram-
tíðar, það er okkur nauðsyn að vita hvort stöðin
muni standa undir rekstri vegna þeirra fjár-
festinga sem ráðast verður í á næstu árum,“
sagði Bjarni. Með því að hækka stífluna myndi
framleiðsla aukast en ekki síst væri horft til
þess að í leiðinni leystust tæknileg vandamál
sem gert hefðu erfitt fyrir í rekstrinum.
Grjót, ís og sandur valda óeðlilegu sliti
Bjarni Már Júlíusson, tæknistjóri hjá
Landsvirkjun, sagði að við hönnun Laxár III
hefði verið gengið út frá 56 metra háa stíflu og
vatnsinntak stöðvarinnar verið við það miðað.
Um þessa háu stíflu stóð Laxárdeilan fyrir 30
árum og fór sem kunnugt er þannig að stíflan
var aldrei reist. Því hefur inntakið staðið upp
úr vatni öll þessi ár. Bjarni Már sagði að sand-
ur, grjót, krapi og ís ættu því greiða leið inn í
vélar stöðvanna, sandur og grjót yllu sliti á vél-
um og rekstrartruflanir yrðu iðulega af ís og
krapa. Eina leiðin til að losna við þessi vanda-
mál væri að hækka stífluna. Þegar árið 1988
hófust viðræður þessa efnis við heimamenn, en
það var í tengslum við samstarfsverkefni
Landsvirkjunar og heimamanna um upp-
græðslu í Krákárbotnum. Þaðan er sandurinn
sem berst síðar niður í Laxá upprunninn. Nátt-
úruverndarráð lagðist ekki gegn því á þessum
tíma að stíflan yrði hækkuð um átta metra og í
maí árið 1989 lágu fyrir drög að samningi um
slíka hækkun milli Landsvirkjunar, Landeig-
endafélagsins og Veiðifélags Laxár og Krákár
en í viðræðum aðila var einnig rætt um flutning
á laxi á milli svæða, þ.e. að hann yrði fluttur
upp fyrir virkjanir við Brúar í Laxá.
Á árunum 1989 og ’90 var hækkun stíflu um
átta metra samþykkt á aðalfundum Landeig-
endafélagsins og Veiðifélags Laxár og Krákár,
en ekkert varð úr framkvæmdum eftir að Nátt-
úruverndarráð lagðist gegn því að lax yrði
fluttur upp fyrir virkjanir. Það var svo um
miðjan tíunda áratuginn sem farið var að viðra
hugmyndir um gerð sandgildru til að fjarlæga
sand úr ánni, en talið var að til að svo gæti orð-
ið þyrfti að hækka stíflu í Laxá um minnst tíu
metra. Samningur milli stjórna Landsvirkjun-
ar, Landeigendafélagsins og Veiðifélags Laxár
og Krákár þess efnis var undirritaður á gaml-
ársdag 1996, en hann var naumlega felldur á
fundi síðastnefnda félagsins sumarið á eftir,
1997. Alls voru 17 með en 19 á móti. Engar við-
ræður hafa farið fram síðan, en Landsvirkjun
leitað lausna á rekstrarvandanum. Þeir nafnar,
Bjarni og Bjarni Már, segja það eitt vaka fyrir
Landsvirkjun að leysa vandann sem blasir við
rekstri Laxárstöðva. „Í þessu felst engin hót-
un. Það er ekki verið að stilla heimamönnum og
starfsfólki upp við vegg. Við vísum slíkum
ásökunum á bug. Í þessu máli er einungis verið
að horfa til rekstrar stöðvanna til framtíðar,
annað væri handvömm af okkar hálfu. Hvort
svo verður af framkvæmdum við hækkun stífl-
unnar er ekki í okkar höndum, landeigendur
hafa síðasta orðið.“
Torsótt leið
Í fyrsta lagi þurfi Alþingi að samþykkja
bráðabirgðaákvæði frumvarpsins sem nú er
þar til umfjöllunar. Þá verði að ráðast í mat á
umhverfisáhrifum framkvæmdarinnar. Næsta
skref yrði að Landeigendafélagið samþykkti
hækkunina og það væri svo í höndum Um-
hverfisstofnunar að heimila framkvæmdir á
grundvelli matsins og samþykkis landeigenda.
Þeir segja því ljóst að leið Landsvirkjunar að
því marki að tryggja rekstur stöðvanna verði
torsótt nema víðtæk sátt náist um lausn.
Hugrún Gunnarsdóttir, sérfræðingur í um-
hverfismati hjá Landsvirkjun, sagði að und-
irbúningur vegna mats á umhverfisáhrifum
hefði hafist á síðastliðnu ári með rannsóknum á
lífríki, botngerð, gróðri og fornleifum. Drög að
tillögu að matsáætlun voru send Skipulags-
stofnun í fyrrasumar og einnig kynnt heima-
mönnum. Í kjölfar athugasemda sem þá bárust
var ákveðið að kanna lagalegar forsendur fyrir
framkvæmdinni. Álit Umhverfisstofnunar sem
eftir var leitað þótti loðið og vafi lék á að lögin
um verndun Mývatns og Laxár myndu leyfa
stíflugerð, en þar segir að breytingar á hækk-
un vatnsborðs stöðuvatna og rennsli straum-
vatna séu óheimilar nema til verndunar og
ræktunar og til þurfi að koma sérstakt leyfi
Umhverfisstofnunar. Því var ljóst að ekki yrði
unnt að halda áfram með málið. Bráðabirgða-
ákvæði í frumvarpinu geri hins vegar kleift að
halda vinnu við umhverfismatið áfram. Matið
sé lögbundin leið til að tryggja opna og lýðræð-
islega umræðu og stuðla að samvinnu þeirra
sem hagsmuna eiga að gæta og það tryggi fag-
legar rannsóknir á áhrifum framkvæmdarinn-
ar á umhverfi og samfélag auk þess sem í því
komi fram kostir og gallar framkvæmdarinnar.
Þá leggi umhverfismatið grunn að upplýstri
umræðu og ákvörðun. Gert er ráð fyrir að um-
hverfismatið kosti um 50 milljónir króna.
Landsvirkjun hefur óskað eftir stuðningi
heimamanna og Landeigendafélagsins um að
gera nú í sumar mælilón við Kráká í því skyni
að safna upplýsingum um sandburð og er áætl-
aður kostnaður um tvær milljónir króna. Þetta
er liður í að skoða hugmyndir frá heimamönn-
um um að fanga sandinn í Kráká, sunnan við
Baldursheim eða Haganes, og gæti haft í för
með sér lægri stíflu í Laxárgljúfri en áður var
talið að þyrfti. Hefur fyrirtækið óskað eftir að
stjórn Landeigendafélagsins tilnefni tvo menn
til að fylgjast með athugunum og vera til ráðu-
neytis um lausn sem sátt gæti náðst um.
Bjarni Bjarnason sagði Landsvirkjun ekki
hafa áform um frekari virkjanir í Laxá og væri
fyrirtækinu ljúft að staðfesta það með hvernig
sem heimamenn teldu fullnægjandi.
Mikilvægt að halda rónni
Ólína Arnkelsdóttir, oddviti í Aðaldæla-
hreppi, sagði að sveitarstjórn hefði fengið
Eins og sprengju sé varpað
Laxá í klakaböndum neðan við Laxárvirkjun.
Bráðabirgðaákvæði sem sett var inn
í nýtt frumvarp til laga um verndun
Mývatns og Laxár er umdeilt, en
með því telja margir að opnað sé á
möguleika á hækkun Laxárstíflu,
svo sem vilji Landsvirkjunar stend-
ur til, enda muni hækkunin leysa
rekstrarvanda virkjunarinnar. Mar-
grét Þóra Þórsdóttir og Kristján
Kristjánsson kynntu sér sjónarmið
Landsvirkjunar og ræddu við
heimamenn um málið.
Jón Benediktsson Sigrún Marinósdóttir Atli Vigfússon Ólína Arnkelsdóttir Benedikt Kristjánsson