Vísir - 25.04.1981, Blaðsíða 16

16
VÍSIR
Laugardagur 25. aprll 1981
Laugardagur 25. april 1981
VtSIR
17
„Það var í júli 1944, sem hann fór frá Isle of Man í fangaskiptum til Þýskalands.
Þá vissi ég að það væri búið með allar bréfaskriftir, því auðvitað voru engar póst-
samgöngur við Þýskaland og guð mátti vita hvenær ég myndi heyra næst frá hon-
um. En viti menn, — fæ ég ekki bréf f desember. Carl hafði þá $krifað jólakveðj-
una til mín áður en hann fór úr fangabúðunum og beðið einhvern um að geyma
bréfið og senda það í desember svo ég heyrði a.m.k. eitthvað frá honum fyrir há-
tfðarnar. Þetta hefði nú ekki öllum látið sér detta í hug".
,,KUss die Hand../
Gallinn viöCarl Billich ersá, aö
hann er alveg laus viö karla-
grobb. Og þegar hann hlustar á
konuna sina, hana Þuru, segja
svona sögu, fer hann hjá sér af
feimni og hógværö. Svo er hann
svo skrambi orövar og hégóma-
laus ööru hverju veröég aö kalla i
Þuru, svo hiin geti sagt mér þaö,
sem hann kann ekki sjálfur viö aö
segja af sjálfum sér. Og kurteis.
„Hann opnar enn þann dag i
dag fyrir mér huröina, hvar sem
viö komum og alltaf opnar hann
bilinn mia: megin áöur en hann
sest sjálfur undir stýri”, segir
Þura. Carl er hálf hissa, aö henni
þyki þetta umtalsvert.
„og mamma steikti kartöflur upp
úr lýsi”
'... gnádige Frau'
PrUömennskan ku vera Vlnar-
bUum i blóö borin. Þar kyssa
kavalerarnir enn á hönd konunn-
ar og ef ekki, þá segjast þeir alla
vega gera þaö. „Kiíss die Hand,
gnSdigste” er sagt. Vlnarborg —
höfuöborg Austurrlkis og fyrrver-
andi aösetur keisarans yfir Aust-
urrlki og Ungverjalandi. Fæöing-
arstaður Strauss- feðganna og
valsanna. Brauöryöjendur I list-
um og vlsindum fæddust I Vln,
háborg evrópskrar menningar
um og eftir slöustu aldamót, ólust
upp og hlutu þar sina menntun.
Ariö 1914 var rlkiserfingi Austur-
rlkis og Ungverjalands, Franz
Ferdinand erkihertogi á ferö meö
konu sinni I Sarajevó I Bosnlu.
Þar sem þau óku um borgina I
opnum hestvagni, hljóp aö þeim
maöur og hleypti mörgum skot-
um dr skammbyssu. Þau dóu
bæöi. Þá byrjaöi heimsstyrjöldin
fyrri, segir I Islenskum mann-
kynssögubókum. Dagar austur-
risk-ungverksa keisaradæmisins
voru taldir. Þá var Carl Billich 3
ára strákhnokki I Vln.
— Já, segir hann þegar ég
spyr hann um Vin 70 árum
seinna I hllöunum noröur I
Reykjavlk. „Borgin bjó auðvitaö
að þvl aö vera höfuöborg þessa
mikla ríkis og það stafaöi af henni
ljómi vegna þess. Strlöiö breytti
þessu. Ég man nú Htiö eftir Vln
eins og hvin hefur veriö á slnum
hátindi. Þó man ég eftir að hafa
séð keisarann, Franz Jósef. Hann
sat I miklum og fallegum hest-
vagni og var á leiðinni frá Schön-
brunn til Hofburg. Þaö voru engir
veröir, hvorki á undan né á eftir
vagninum hans. Nei, mig minnir
aö hann hafi ekki veifað til fólks-
ins. Svo man ég eftir að hafa séö
fyrsta bllinn áöur en strlðið byrj-
aöi. Þaö var á járnbrautarstöö
sem var skammt frá heimili
mlnu. Blllinn var stór og hvltur og
mér fannst hann „ægilega” fall-
egur, — þaö hefur veriö einhver
háttsettur sem átti hann. Annars
man ég lítið eftir bernskuárunum
annaö en aö mamma var alltaf að
reyna að Utvega mat handa okk-
ur.”
Tónlistaráhugi
Carl Billich talar Islenku ekki
alveg reiprennandi. Aftur á móti
leikur hann bæöi leikandi og létt á
pianó og kannski er þaö hans
tungumál fyrst og slöast. Og ef ég
færi nU aö hafa eftir honum is-
lenskuvitleysurnar —á ég þá ekki
á hættu aö hann hafi eftir mina
fákunnáttu i hans tungumáli.
„Vln var — og er — mikil tón-
listarborg. Heima hjá mér var
mikiö musiseraö, pabbi átti flygil
og spilaöi mikiö. Þaö kom sem
eölilegur hlutur aöég færi aö læra
á píanó. Áhugi á tónlist var llka
almennur, þetta var hlutiaf lifinu
I borginni. Ég var fyrst I einka-
tlmum, seinna fór ég I Conserva-
torium. En samttmis var ég aö
læra iön — var aö læra aö prenta
nótur, sem var sérsviö I prentun.
Þaö þótti gott aö hafa hagkvæmt
nám meö, þvl þetta var á kreppu-
árunum eftir striöiö og mikiö at-
vinnuleysi, ekki slst á listasviö-
inu. 1 því þótti lltil framtlö.”
Tónlist við þöglu myndirn-
ar
„Þegar ég var aö ljUka tónlist-
arnáminu, var lika komiö mikiö
atvinnuleysi hjá hljómlistar-
mönnum. T.d. voru þöglu kvik-
myndimar þá alveg aö hverfa og
þar haföi veriö leikiö undir — oft
höföu kvikmyndahUsin heilar
hljómsveitir. Þaö var einmitt I
bíó, sem ég kom fyrst fram opin-
berlega. Þá var ég aöeins 13 ára.
Þaö var blóhUs I götunni okkar og
maðurinn sem rak þaö vissi aö ég
var aö læra á pianó og hann
spuröi mig einu sinni hVort ég
gætiekki leikiö undir barnamynd.
Nei, ég man ekki lengur hvaöa
mynd þaö var, ætli þaö hafi ekki
veriö Chaplin eöa eitthvaö svo-
leiöis. Ég haföinótur, annars léku
þeir stundum blaölaust. En ég
man hvaö ég var taugaóstyrkur,
ég skalf allur og titraöi allan tlm-
ann.
En svo þegar ég var bUinn aö
læra, fékk ég þó tækifæri til aö
....á Hótel island
„Samningurinn viö Rosenberg
hljóöaöi upp á átta mánuöi. Já, ég
man vel fyrsta daginn sem viö
komum, viö fórum beint á hóteliö
og þegar viö komum þangaö inn
kom á móti okkur þessi dásam-
lega kaffUykt og okkur var boöiö
upp á kaffi og kökur. Þaö voru
stórarkökur.fylltar meö þeyttum
rjóma og meö sUkkulaöi glassUr
ofan á. Hétu þær ekki Napoleons-
kökur? Ég hef alltaf haldiö tryggö
viö þær slöan, þær voru alveg
„ægilega” góöar.
NU, en viö byrjuöum aö spila
strax fyrsta kvöldiö. Viö lékum
dansmUsik, en fólkiö dansaöi
ekki, bara sat og hlustaöi á. Og
svo voru konsertar á eftirmiö-
dögunum, alltaf frá 3-5. Þá
spiluöum viö alls konar tónlist:
,, ÞETTA
VAR
komast I vel þekkta hljómsveit.
HUn spilaöi reyndar llka I kvik-
myndahUsi, þaö hét Scala. Þetta
var nokkuö stór hljómsveit, 12-13
manns og við spiluöum svona 115
minUtur áöur en myndin hófst.
Það voru oft heilmikil show á
undan kvikmyndunum, oft dans
eöa eitthvaö þess háttar meö tón-
listinni. Svo kom kvikmyndin á
eftir — já þá voru komnar tal-
myndir. En þetta hætti, aö hafa
hljómsveitir I blóhUsunum. Ann-
ars lagaöist þetta aftur smátt og
smátt meö atvinnuástandiö — þaö
var veriö aö stofna hljómsveitir I
kring um Utvarpið t.d.”
Úr heimsborginni....
„Svo var þaö einu sinni þegar
viö vorum á æfingu, hljómsveitin,
aö þaö kemur til okkar kunningi
okkar og spyr hvort viö, ekki öll
sveitin heldur þrlr okkar, viljum
fara til Islands. Þá haföi Rosen-
berg, sem rak Hótel lsland, beðið
kennara viö Tónlistarskólann,
hann hét Stepanik, að Utvega sér
trltí frá Vín.”
— Vissiröu þá nokkuð um ís-
land?
„Ég haföi hugmynd um það.
Þaö var nefnilega svo skemmti-
legt, að viö höfðum nýlega spilaö I
leikhUsi þar sem veriö var aö
sýna leikrit um elskendur, sem
var stlaö I sundur — annaö varð
að fara til Islands og hitt eitthvað
langt suöur, til Suöurhafseyja.
Þaö var eins langt noröur og suö-
ur og hægt var aö ímynda sér. En
ég haföi sem sagt heyrt nafnið á
landinu áöur. NU, viö vorum þrir
saman, þaö var Felzmann með
fiölu, Cerny á cello og svo ég.
Viö fórum og flettum upp I al-
mannafræöara og fundum þetta
ísland. Þaö var nú ekki mikiö
sagt. Þar var sagt frá IbUatölunrii
og atvinnuveg, mig minnir þaö
hafi veriö kindarækt og já, senni-
lega fiskur lika. Og þar átti aö
vera rakt og vindasamt veðurfar.
En okkur langaöi til aö fara, þótti
þetta geysispennandi. Og viö
slógum til. Viö fórum I, ég held
þaö hafi veriö ágúst áriö 1933.”
Fyrr i þessari viku var Carl Bilíich píanóleikari heidraður af Þjódleikhúsinu
fyrir störf sin i þágu óperu og tónlistar. Allir þekkja nafnið Carí Billich9
en færri þekkja sögu hans áður en hann festi endaníega
rætur í íslensku tónlistarlífi....
Vínarvalsa, klassiskt, enska slag-
ara. Fólk kom og fékk sér kaffiog
vínarbrauð og hlustaöi, þaö var
alltaf fullthús. Þá held ég aö kaffi
og brauö hafi kostað 75 aura.”
Bæjarbragurinn
Ég spyr Þuru um llfiö i Reykja-
vlk á þessum árum, haföi fólkiö
tima til aö fara og hlusta á klass-
iska tónleika I kaffitlmanum? Og
vilja?
—Já, veistu, svarar hún, þá var
miklu meira um aö maöur klæddi
sig upp og færi aö spássera i bæn-
um og svo var fariö I kaffi. Sumir
vinnustaöir komu alltaf I kaffi-
tlmanum og hlustuöu.”
— En Carl, þú hefur varla haft
mikinn öma til aö kynnast bæjar-
lífinu?
„Nei, þetta var bindandi, og viö
spiluöum á hverjum einasta degi
og á sunnudögum voru alltaf si-
gildir tónleikar. En veistu, ég
varö strax mjög hrifinn af
Reykjavík. Þetta var svona lltil
sttírborg, þægileg. Þaö voru engin
stórhýsi og bara stuttar vega-
lengdir og alveg sérstakt and-
rúmsloft. Ég man aö einhver
sagöi aö hann saknaöi bjórsins og
trjánna og mér þótti þaö skrýtiö.
En einu sinni var okkur boöiö
austur I Þrastarskóg — þá átti aö
sýna okkur Islenskan sktíg og ég
man aö þegar viö vorum sestir
niöur meö nestiö þá spuröi ég og
hvar ersvo skógurinn? Þá vorum
viö I honum miðjum!”
— Svo kynntust þið Þura?
„Já — llklega hef ég tekiö eftir
henni á Hótel Islandi” segir Carl
kfminn, — og eftir þessu sérstaka
ljtísa hári.”
//Þetta var ekki mitt stríð"
Þau viljasem minnst um þetta
segja og við snúum okkur aö
heimsviöburðunum. Þegar strlöiö
byrjar 1939, eru þau nýgift, Carl
ákveöinn I aö setjast aö á tslandi
og haföi þegar sótt um islenskan
ríkisborgararétt. En þaö var
aldrei tekiö fyrir og þegar Hitler
innlimar Austurrlki I Þýskaland,
missir hann sjálfkrafa sin austur-
risku réttindi og er nú oröinn
þýskur þegn.
„Þegar strlöiö byrjaöi, fannst
mér þetta ekki koma mér viö —
mitt land var I engu striöi. Já —
ég man eftir aö hafa séö unga
menn á nasistabúningum. Þá
vorum viö Cerny og Felzmann I
frli — þaö var eina skiptiö sem ég
fór héöan, ég fór I sumarfrí heim
áriö 1936 og þá sáum viö nasista 1
lestinni á leiöinni til Hamborgar.
Okkur þótti þaö heldur ónota-
legt.”
//Nú eru þeir líklega búnir
að taka alla"
Bretinn kom 1 mai 1940. Þura
segist minnast þess skömmu síö-
„Þá held ég kaffi meö brauöi hafi kostað 75
aura”.
ar aöhafa verið stödd á einhverri
sýningu þar sem talaö var um að
nú væri bdiö aö taka Gerlach,
þýska sendiherrann og marga
fleiri Þjóðverja til fanga. „Viö
vorum einmitt aö tala um aö nú
væru þeir llklega búnir aö taka
alla sem þeir heföu áhuga á. Ég
man líka eftir þvl að þá var enska
skipiö Argus nýbúiö aö stranda
viö örfirisey og þaö var veriö aö
gera grin aö klaufaskapnum i
þessum sjómönnum. Þá vissi ég
ekki aö Carl ætti eftir aö veröa
fluttur burt frá mér meö þessu
skipi.”
Carl segirfrá: „Ég man vel eft-
ir þvl þegar þeir komu aö sækja
mig. Viö vorum ekki komin á fæt-
ur og þaö var bankað, þaö voru þá
þrír einkennisklæddir Bretar,
einn offiser og tveir óbreyttir og
þeir sögöu, klæddu þig og komdu
með. Þaö var fariö meö mig i
Miðbæjarbarnaskólann, þar voru
nokkrir aörir, viö vorum látnir I
kjallarann og yfirheyrðir. Þuru
var sagt aö þetta yröu bara yfir-
heyrslur.Svo varfariö meðokkur
I gamla stddentagaröinn og þar
vorum viö I, mig minnir tvær vik-
ur. Svo einn góöan veöurdag var
okkur sagt að vera feröbúnir og
þaö var keyrt meö okkur niöur á
höfn og viö settir um borö I Argus.
Þetta var 6. júlt, þaö var held ég
sama dag og Andorra Star var
sökkt.
JU, mér þótti nokkuð hart aö
vera tekinn svona. Eins og ég
sagöi, þá var þetta ekki mitt strlð
og mér haföi fundist ég standa i
sömu sporum og Islendingar
gagnvartþessu öllu. En Bretarnir
voru afskaplega kurteisir við
okkur og maður skilur þetta eftir
á. Og þaö höfðu veriö sett ný lög I
Englandi þess efnis aö taka alla
þýskumælandi menn I herteknu
löndunum. En þeir vissu auövitaö
að ég og flestir okkar voru engir
afbrotamenn eöa á bandi nasist-
anna.
t vinnubúðum
NU, þaö var siglt beint tíl Eng-
lands, viö komum fyrst I land I
noröaustur Englandi og vorum
settir I vinnubúöir. Þar voru
Þjóöverjar, aörir þýskumælandi,
llka Gyöingar sem komu vlösveg-
ar aö, flestirhöföu þó búiö I Bret-
landi þegar striöiö braust Ut og
margir voru frá Kanada. Við vor-
um yfirheyröir og látnir sinna
daglegum störfum, annaö geröum
viö ekki. Svo vorum viö I öörum
bUöum skammt frá Liverpool.
Þaö var í hverfi sem haföi veriö
byggt fyrir verkamenn, allt ein-
býlishUs og viö vorum svona upp
undir 10 I hverju húsi. Þaö var
gaddavírsgiröing I kringum
hverfiö og varöturnar og ég man
alltaf hvernig verðirnir kölluöust
'á á kvöldin. „All well” — „all
well” kölluöu þeir á milli turn-
anna. Dagurinn byrjaöi meö
nafnakalli, svo áttum viö auðvit-
aö aö halda hUsunum hreinum og
fáguðum og sjálfir áttum viö aö
vera snyrtilegir til fara. Nei, þaö
voru engir sérstakir búningar
fyrir okkur.
1 þessum búðum nálægt Liver-
pool, sá ég tvo Finna lenda I
heiftarlegum slagsmálum — ann-
ar var meö Þjóöverjunum, hinn á
móti. Það endaöi meö þvi aö sá
sem var á móti þeim, stakk hinn
til bana meö hnlf. Rétt fyrir
framan nefiö á mér. Já, þaö vildi
stundum hitna I kolunum.”
Stofnuð hljómsveit
„Þarna haföi ég tækifæri til aö
stofna hljómsveit. Þaö var þarna
þýskur maöur, sem haföi átt og
átti reyndar enn, einhvers konar
töskugerðarverksmiöju og hann
var afskaplega rlkur af henni.
Hann fékk senda peninga I
bUöimar og þar sem hann var
mjög mUsikelskur, stóö hann fyr-
irþviaöhljómsveitín yröi stofnuö.
Hann keypti Steinway flygil og
einnig forláta harmonikku. Þessi
maður vildi alls ekki fara til
Þýskalands aftur og þegar fanga-
skiptin htífust baðst hann undan
og var látinn I Brixton fangelsið.
Ég heimstíttihann þangaö seinna.
En þegar striöinu lauk, fór hann
til Ameriku.
En þarna upphófst sem sagt
mUsíklíf, viö æföum á hverjum
degi og héldum konserta, Eng-
lendingarnir voru mjög hlynntir
þessu og viö spiluöum oft fyrir þá.
Og einu sinni bauö einn of fiserinn
mér m.a.s. meö sér á flna tón-
leika I Liverpool, þaö var
sinftíníuhljómsveitin þar sem lék.
islenskur togari með flygil
Enlengst cri var ég þó I fanga-
búðum I Isle of Man, I Ramsey.
Þar vorum viö haföir I sumar-
gistihUsum sem voru auðvitað
ekki notuð á striösárunum. Þau
voru alveg viö ströndina og
stundum sáum við Islensk skip
sigla framhjá, sem voru þá aö
koma Ur höfnunum þarna á
vesturströnd Englands, Liver-
pool, eða Fleetwood. Þau sigldu
rétt Uti fyrir og ég man aö einu
sinni sáum viö togara, sem haföi
flygil innpakkaöan framan á, viö
sáum aö þetta hlaut aö vera flyg-
ill. Einhver togaramannanna
haföi líklega veriö aö kaupa hann.
Mikiö var þaö undarleg tilfinning.
Viö horföum á hann sigla fram
hjá og einhver sagöi, viö þurfum
ricki annaö en aö synda Ut I skipiö
og þá komumst viö til Islands.
í Ramsey gat ég ltka veriö meö
I hljómsveit og spilaöi daglega.
Annars var mikill skortur á
vinnuafli hjá bændunum I sveit-
inni I kringum borgina og margir
fóru til vinnu hjá þeim. Þaö var
nU aöallega til aö geta fengiö al-
mennilega aö boröa, þvl þaö var
auövitaö mikill skortur á öllum
mat.Einkumkjöti. Þaö var eigin-
lega nóg til af brauöi og grjónum
og síld,. óendanlega mikiö af sild,
annaö hvort saltaöri eöa reyktri.
Svo fengum viö matarpakka aö
heiman.”
Þetta varð að nægja okkur
í sex ár
Ekki hefur þetta nú verið mjög
skemmtilegt fyrir þig Þura, að
vita af honum langt I burtu I
fangabUöum, þó svo þaö væri þó
hjá Bretum. Og þiö svona nýgift!
„Nei, þaö var ekki gaman, get
ég sagt þér,” segir Þura. „En ég
vissi nfi samt alltaf Iivernig hon-
um leið, hann var duglegur að
nota sér bréfaskammtinn. Þeir
mát tu skrifa 20 línur I bréf i og þaö
var auövitaö allt ritskoöaö.”
Ég fæ aö sjá bréfabunka — sér-
stök bréfsefni og örsmá skrift til
að koma sem mestu fyrir. Falleg
bréf, full af ást og umhyggju og
áhyggjum yfir þvi hvernig henni
liöi. Ekki er veriö aö minnast á
eigin vanliöan. „Okkar fangabúö-
irvoru náttUrlega himnariki miö-
aö viö þaö sem svo margir aðrir
máttu þola, þótt við vissum ekk-
ert um þaö fyrr en seinna,” skýt-
ur Carl inn. „En svona var nú þaö
sem viö þurftum aö láta okkur
nægjaísex ár.” Og senda pakka.
HUn sendi aöallega mat og „mér
þótti best aö fá hangikjötiö”
bætír hann viö.
„Já, okkur leiö svo sem ekkert
illa. Þaö var fariö eins vel meö
„viö fundum þetta
mannafræðara”
lsland I al-
okkur og hægt var. Þaö voru t.d.
blóferöireinu sinni I viku. Svo var
hitt og þetta aö koma upp á. Mér
dettur I hug ein gifting I hópnum
frá Islandi. Það var stUlka sem
haföi veriö vinnukona hjá Ger-
lach — og annar Þjóöverji sem
haföi líka komiö frá Islandi. Þau
voru trUlofuö og hún varöófrlsk.
Svo voru þau gift þarna og þá
þurfti aö fá einbaugi einhvers
staöar. Og allir sem voru meö
hring gáfu pinulitla sneiö af gulli,
ég lét ofurlltiö af mlnum hring,
sjáöu. En hann fékk baug sem bú-
inn var til Ur teskeiö.
Fangaskipti
Ariö 1944 geröu Bretar fanga-
skiptiviö Þjóöverja, og ég fór til
Þýskalands. Viö fórum meö
sænsku skipti til Gautaborgar og
þaöan suöur eftir meö lest. Ég fór
auövitaö beint til Vlnar, þá haföi
ég ekki komiö þangaö frá 1936.
Vln varö ekki fyrir sprengjuárás-
um fyrr en undir lokin og hverfiö
þar sem foreldrar mlnir bjuggu,
slapp næralveg. Ég man eftirþví
aö ganga upp götuna heima, hún
liggur upp örlitla hæö, meö feröa-
tösku I báöum höndum og þá sé ég
allti einu hvar pabbi minn kemur
c>