Morgunblaðið - 06.04.2004, Síða 33

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. APRÍL 2004 33
H
anna Birna Krist-
jánsdóttir, fulltrú
Sjálfstæðisflokksins
í borgarstjórn
Reykjavíkur, skrif-
ar grein í Morgunblaðið 29. mars
sl. og nefnir „Aukið val tryggir
aukið lýðræði“. Gerir hún að sín-
um skoðanir enska tímaritsins
The Economist um mikilvægi
þess að „auka áhrif hins almenna
kjósanda á ákvarðanatöku milli
venjubundinna kosninga“.
Auðvelt er að taka undir þessa
skoðun, sem margir hafa haft og
lengi hefur verið stefnt að og
einu sinni var kölluð valddreifing.
Enn frekar – og ekki síður – er
hægt að taka undir þá skoðun
„að bætt menntun, gott aðgengi
að upplýsingum og tilkoma Nets-
ins tryggði að innan seilingar
væri form lýðræðis sem gæfi al-
menningi áður óþekkt tækifæri
til aðkomu að ákvörðunum á vett-
vangi stjórnmálanna,“ eins og
það er orðað í greininni. Einnig
er unnt að taka heilshugar undir
þá skoðun „að íslenskt lýðræði sé
gott lýðræði“, enda hafa Íslend-
ingar fetað í fótspor annarra
Norðurlandaþjóða, einkum Dana
og Norðmanna, á vegi sínum að
auknu lýðræði, en þessar tvær
Norðurlandaþjóðir ásamt Finnum
og þá ekki síst Svíum eru mestu
lýðræðisþjóðir í heimi.
Algert frelsi er alger ánauð
Hanna Birna Kristjánsdóttir
segir síðan í grein sinni: „Lýð-
ræðið á ekki aðeins að gefa kjós-
endum tækifæri til að tala um
það sem þeir vilja, heldur einnig
tækifæri til að gera það sem þeir
vilja.“ Þá vandast nú málið þegar
frelsið kemur til sögunnar.
Fyrir fjórum árum horfði ég á
viðtal í sænska ríkissjónvarpinu
við Margrétu Danadrottningu og
var þá staddur í bænum Hamar,
við hið fagra vatn Mjösa á Heið-
mörk í Noregi, þar sem ljóð-
skáldið,
rithöfund-
urinn og
söngv-
arinn Alf
Pröysen
lifði og
dó, en það er önnur saga. Mar-
grét Danadrottning, sem í viðtal-
inu talaði ensku, var að því
spurð, hvort henni þætti það ekki
kynlegt að vera þjóðhöfðingi í
einu mesta lýðræðislandi heims
og hafa þó ekki frelsi til þess að
velja sjálf það sem hún vildi.
Danadrottning er vitur kona og
vel menntuð og einn merkasti
þjóðhöfðingi Evrópu. Hún svaraði
því til að það þætti henni ekki.
Það væri í því fólginn styrkur að
takast á við verkefni, sem lögð
væru á herðar mönnum. Ein af
hættum nútímans fælist í því að
of margir óskuðu að gera aðeins
það sem þeir vildu.
Viturleg orð
Þetta þykja mér viturleg orð,
þótt þau kunni að hljóma und-
arlega í eyrum fólks, sem kallar
sig frjálshyggjufólk og heldur að
það sé merkisberar FRELS-
ISINS – með stórum stöfum – og
hins æðsta lýðræðis sem sé að
gera það sem menn vilja. Ekki
ætla ég að gera frelsið að sér-
stöku umræðuefni nú, heldur að
segja það eitt, að ef menn halda
að frelsi sé það að „gera það sem
þeir vilja“ þá er það mikill mis-
skilningur. Algert frelsi – til þess
að gera það sem menn vilja – er
ánauð. Frelsi er hugsun, ekki að-
gerð, og þess vegna er frelsið
skylt lýðræðinu og raunar hluti
af því.
Þess má geta að í Alþjóða-
samningi um efnahagsleg, fé-
lagsleg og menningarleg réttindi,
sem Ísland er aðili að, segir „að
frelsi manna og óttaleysi og að
menn þurfi ekki að líða skort
rætist því aðeins, að sköpuð verði
skilyrði til þess að allir geti notið
efnahagslegra, félagslegra og
menningarlegra réttinda, jafnt
sem borgaralegra og stjórn-
málalegra réttinda.“ Þessi orð
eru á sinn hátt inntak greinar
Hönnu Birnu Kristjánsdóttur um
frelsið, sem er undirstaða lýð-
ræðis.
Ófullburða umræða
um lýðræði
Fagna má grein Hönnu Birnu
Kristjánsdóttur. Málefnalegar
umræður stjórnmálamanna hér á
landi um lýðræði hafa verið af
skornum skammti að undanförnu.
Hins vegar hefur einstaka fræði-
maður gert lýðræði og mannrétt-
indi að umræðuefni og þá ekki
síst Ragnar Aðalsteinsson hæsta-
réttarlögmaður sem m.a. skrifaði
gagnmerka grein í Úlfljóti, tíma-
riti laganema fyrir þremur árum,
þar sem hann fjallaði um lög og
rétt, skipan dómstóla og um hug-
takið lýðræði. Í grein sinni segir
Ragnar Aðalsteinsson:
„Lýðræðið er vandmeðfarið og
forsendur þess eru ekki aðeins
trygg stjórnmálaréttindi og tján-
ingarfrelsi, heldur og að virtar
séu reglur réttarríkisins um jafn-
ræði fyrir lögunum, lögmæt-
isreglan, reglan um óháða dóm-
stóla og vernd borgaranna fyrir
ágangi ríkisvalds og einkaaðila á
mannréttindi.
Þá á lýðræðið sér jafnframt fé-
lagslegar og menningarlegar for-
sendur sem uppfylla verður. Lýð-
ræðið virkar ekki án almennrar
menntunar borgaranna og þess
sem þarf til að afla og viðhalda
menntun og þekkingu. Þörf er á
öflugum fjölmiðlum, sem eru fær-
ir um að koma fjölbreyttum sjón-
armiðum á framfæri við allan al-
menning og veita ríkisvaldinu
aðhald. Forsendur lýðræðis eru
ekki uppfylltar með því einu að
koma á fót lýðræðislegum stofn-
unum, ef þeim fylgja ekki lýð-
ræðisleg viðhorf valdhafa. Meiri-
hlutinn verður að læra að hlusta
á minnihlutann og virða sjón-
armið hans og gæta réttinda
hans.“
Inntak lýðræðis
Þessi orð Ragnars Aðalsteins-
sonar eru orð að sönnu og ég vil
gera þau að mínum. En til þess
að auka enn lýðræði á Íslandi,
eins og allir hugsandi menn vilja,
þarf að gera sér ljóst að inntak
lýðræðisins skiptir mestu máli
þegar þjóð er komin á það stig
sem Íslendingar eru komnir.
Form lýðræðis, s.s. þrískipting
valds, almennar kosningar, jafn
kosningaréttur svo og hvernig,
hvar og hvenær kosið er, þarf að
sjálfsögðu að vera fyrir hendi.
Einnig þurfa að vera fyrir hendi
skýr ákvæði um persónulega
ábyrgð alþingismanna, ráðherra
og dómara – svo og annarra sem
fara með völd í samfélaginu, bæði
hjá hinu opinbera og í einkafyr-
irtækjum. Einnig þurfa að vera
fyrir hendi skýrar reglur um
ákvarðanatöku, bæði í opinberum
rekstri svo og í rekstri einkafyr-
irtækja sem í lýðræðislandi eiga
að sjálfsögðu að lúta sömu lögum
og rekstur á vegum hins op-
inbera.
Niðurstaða mín í fáum orðum
er því sú, að lýðræði er hugsun –
ekki tækni, þótt tækni geti hjálp-
að mönnum til þess að gera lýð-
ræðið að veruleika og tæknin ein
leysir aldrei vanda lýðræð-
islegrar hugsunar.
Lýðræði er
ekki tækni
Eftir Tryggva Gíslason
Höfundur er magister og
sagnfræðingur.
’Lýðræði erhugsun –
ekki tækni.‘
æti ekki
þau hafi
ss virði
ð
því að
áld sem
sam-
ans hafi
á sér-
inkur pí-
og starf-
r ég
gegnum
ði ekki
annst líka
ar ég
eignast
köttur í
angaði
heillaði
angaði að
var svo
að ég
kálda
jándu
ustu. Ég
ni líka vel
og tón-
ó mjög
Reykja-
kar mínir
st sem er
amnings-
gengið
það sem
að mikl-
ék ég til
erjum
num hlýt
örg
hundruð sinnum. Þetta eru bara dæmi. Ég byrja tón-
leika mína oft á sónötum eftir Haydn eða Mozart, eða
jafnvel á sjakkonnu Bachs og Busonis. Þannig eru þessi
hefðbundnu konsertverk mér síður en svo framandi;
þetta er það sem ég er allajafna að fást við, þótt geisla-
diskarnir sýni á mér svolítið aðra hlið. Þeir sem þekkja
mig bara af geisladiskunum, hafa kannski ekki alveg
rétta mynd af mér þess vegna.“
Hamelin segir að þótt stóru þekktu verkin séu það
sem hann fæst jafnan við á tónleikum, finnist honum þó
líka mikilvægt að lauma minna þekktum verkum með,
eins og hann ætlar að gera á tónleikum sínum hér.
„Heimur píanótónlistarinnar er bara svo gríðarlega
stór, og margt til góðra verka. Ég hef það á tilfinning-
unni að yngri konsertpíanistar geri sér ekki alltaf grein
fyrir því hve ógnarmikið er til af píanótónlist. Ég við-
urkenni þó fúslega að það er margt til sem er einskis
virði, en þó er svo margt innan um sem fyllilega verð-
skuldar að vera leikið með þeim verkum
sem hafa náð viðurkenningu og vinsæld-
um. Hví ætti maður þá ekki að leika þau,
þótt ekki væri nema af og til? Það er
margt í minna þekktu músíkinni sem
hefur komið mér verulega á óvart, og eitt
það skemmtilegasta sem ég hef reynt er
að kanna verk sem ég hef þó vitað að
væru til, en fáir glíma við. Þar á meðal er
píanósónata eftir Paul Dukas, sem er
þekktastur fyrir hljómsveitarverk sitt Lærisvein
galdrameistarans. Hann samdi mjög fallega og líflega
píanósónötu sem er svolítið löng, en engu að síður stór-
kostlegt dæmi um franska síðrómantík. Þetta verk er
frábær viðbót við önnur góð verk frá þessum tíma, sem
fólk þekkir betur, og kemur fólki venjulega verulega á
óvart þegar það heyrir það.“
Velur vel verkefni sín í nýrri tónlist
Fyrir þremur árum tók Hamelin þátt í frumflutningi
píanókvintetts Elliots Carters, með Arditti strengja-
kvartettnum. Hann segir að það hafi verið sérstök og
mjög ánægjuleg reynsla, því hann hafi alltaf gaman af
að fást við nýja músík líka. „Ég vel þau verkefni þó mjög
vandlega og spila ekki hvað sem er. Ég vel ekki aðra tón-
list en þá sem mér finnst virkilega góð. En hvað snertir
nýju tónlistina, þá finnst mér að fólk þurfi að helga sig
henni, og þess vegna leik ég hana kannski ekki jafnoft og
ella væri. Ég er sáttur við mitt hlutskipti og þá tónlist
sem ég hef kosið að leggja áherslu á.“
Einn af mörgum frábærum geisladiskum Hamelins
heitir The Composer-Pianists, og hefur að geyma tónlist
eftir tónskáld sem jafnframt voru afburða píanóleikarar.
Þar er að finna þrjú lítil verk eftir hann sjálfan. „Ég sem
ekki mikið, einfaldlega vegna þess hve upptekinn ég er
sem píanóleikari. En þó kemur það yfir mig af og til að
mér finnst ég verða að setja eitthvað á blað, sköp-
unarkrafturinn kallar, og það kall er mér ómótstæðilegt.
Þetta gerist þó ekki oft. Síðasta verkið sem ég samdi er
jafnframt það fyrsta sem ég samdi ekki að eigin frum-
kvæði, heldur var það pantað hjá mér. Það var Passa-
caglia fyrir píanókvintett, sem ég samdi fyrir tveimur ár-
um. Það var líka í fyrsta sinn sem ég samdi fyrir önnur
hljóðfæri en píanóið eitt. Ég vildi þó mjög gjarnan hafa
meiri tíma til að semja í framtíðinni, og vildi gjarnan geta
samið heilan píanókvintett, meira en þennan eina þátt.“
Hlustar á „noise“ og raftónlist
Það kemur mér verulega á óvart þegar ég spyr Hamel-
in um hvað sé það nýjasta nýja í heimi sígildrar píanó-
tónlistar, þegar hann segist hreinlega ekki vita það. „Ég
verð að valda þér vonbrigðum með því að standa á gati;
ég hlusta nefninlega ekki mikið á klassíska tónlist sjálfur.
Ég hlusta á raftónlist, ýmiss konar tilraunatónlist, há-
vaðatónlist (noise), avant-garde djass, og fleira slíkt. Þeg-
ar ég er búinn í minni vinnu, sem ég tek mjög alvarlega,
langar mig að hlusta á eitthvað allt annað – eitthvað gjör-
ólíkt. Það var einhver sem sagði svolítið um mig nýlega,
sem ég held að sé rétt, að ég sé áhugasamari um tón-
skáldin og verk þeirra, en píanóið í sjálfu sér. Þegar mig
langar að kynna mér tónverk, kýs ég miklu frekar að
skoða nóturnar vel, heldur en að heyra hvernig aðrir pí-
anóleikarar hafa spilað það. Ég er ekki að gera lítið úr
kollegum mínum með þessu, síður en svo, því þeir eru
margir, og margir frábærir. Mér finnst mikilvægt að
skoða hvert verk í þaula, komast að kjarna þess upp á eig-
in spýtur, án þess að láta annað trufla. Það eina sem get-
ur komið mér á það spor er að rýna í nóturnar, og ekkert
annað.“ Það sama er uppi á teningnum þegar ég spyr
Hamelin hvort eitthvað nýtt sé að gerast í leiktækni á pí-
anóið, hvort þar séu einhverjir nýir straumar á ferðinni.
Æ, hann segist ekki hafa hugmynd um það, er ekkert að
kafa oní það sem aðrir gera. „Ég er svo upptekinn af því
sem ég er sjálfur að gera.“ Og enn sér Hamelin við mér
þegar ég ber upp the silly question – sem ég veit að hann
veit hvað merkir; spurninguna sem allir listamenn af
hans stærðargráðu eru þrábeðnir um að svara, alls staðar
– spurninguna um uppáhalds tónskáld. Og hann hlær
dátt. „Þetta breytist nú bara eftir því sem ég er að spila
hverju sinni. Gagnrýnandi í Toronto spurði fyrir nokkr-
um árum alla helstu tónlistarmenn í borginni þeirrar
spurningar, ef þeir ættu að dvelja á eyðieyju með einu
tónskáldi það sem eftir væri ævi sinnar, hvaða tónskáld
yrði þá fyrir valinu. Ég var sá eini sem svaraði því til að
það væri ómögulegt að svara spuriningunni. Ef ég veldi
eitt tónskáld væri það ósanngjarnt gagnvart hinum.“
Kraftaverkið í sköpunarmættinum
Ég segi Hamelin að ég sé sátt við þetta svar, og segi
honum jafnframt að mér finnist svarið honum líkt, ég hafi
lengi haft það á tilfinningunni að hann hefði mun víðari og
stærri sýn á tónbókmenntirnar en flestir kollega hans.
Mörgum þeirra dugar að spila bara Liszt og Rakhman-
inov ef þeir geta gert það vel. Ótrúleg fjölbreytni Hamel-
ins í verkefnavali ætti að staðfesta þetta, og nú neitar
hann ekki. „Jú, kannski. Í það minnsta hef ég það á til-
finningunni að mér hafi tekist að byggja upp traust milli
mín og áheyrenda minna hvort sem ég er að
spila Alkan og minna þekktu tónskáldin,
eða verk stóru píanistanna Liszts og Schu-
manns. Ég er búinn að spila inn á 44 geisla-
diska, þar af eru 25 gefnir út af Hyperion,
með minna þekktu tónskáldunum. Mér
virðist svo vera að þeir sem hafa hlustað á
mig, bíði eftir nýjum diski frá mér, hvert
svo sem tónskáldið er – þekkt eða óþekkt,
skiptir engu – mér er treyst til að spila bara
góða músík, og fyrir það er ég mjög þakklátur, finnst það
dásamlegt.“
Talið berst að samskiptunum við hlustendur og áheyr-
endur á tónleikum, og Hamelin segir allan sinn kraft
beinast að því að miðla því sem tónlistin hverju sinni
snýst um. „Þú spurðir mig áðan um það að vera virtúós og
ég sagði þér að það væri fjarri mér að vilja vera litinn
þeim augum eingöngu. Fyrir mér er það allt í tónlistinni
að geta miðlað til þeirra sem ég hlusta, kraftaverkinu sem
felst í sköpunarmætti mannsandans. Allt sem ég bið um
er að hlustendur vilji kanna með mér kunn sem ókunn
mið, og njóta með mér þess undurs sem tónlistin er.“
yst til að spila
a góða músík
-André Hamelin á tónleikum á
nn mesti píanóleikari okkar daga.
gdi í hann yfir hafið til að forvitnast um
d og samband píanóleikarans við tón-
r vonbrigðum með því að standa á gati. Ég hlusta nefnilega ekki
begga@mbl.is
Allt sem ég
bið um er að
hlustendur vilji
njóta með mér
þess undurs sem
tónlistin er.