Pressan - 22.12.1988, Síða 6

Wftíríftííiiag?fe2?Séyöfttotí/T@iji
dæmis mikið hengd hér á tré
á fyrstu áratugum aldarinnar.
Döðlur og fíkjur fóru síðan í
kramarhúsin i bland við
súkkulaði og kandis. Sá varn-
ingur var sælgæti síns tíma.
Ekki kann ég að svara því
hvort þessir ávextir og
ávaxtaeftirlíkingar á trjám
eigi að vera táknræn á neinn
hátt. Og þó. Oft hefur verið
talað um að trjádýrkun ýmiss
konar og þar á meðal jólatréð
tengist skilningstrénu. Og þá
er tilvist eplanna viðeigandi.
Þessu slæ ég nú bara fram í
augnablikinu. Þetta er ekkert
sem hefur verið sannað."
KRANSAR OG LJÓS
— Margir hengja hurða-
krans á útidyrnar fyrir jólin.
Kannastu við uppruna þess
siðar?
Hallgerður hugsaði sig um.
„Nei, ekki þekki ég til hans,“
svaraði hún svo. „Þessi siður
er þó áreiðanlega innfluttur
og er mjög nýr hér á landi.
Sennilegast þykir mér þó að
hann komi frá Norðurlönd-
um.“
— Aðventuljósum fjölgar
sifellt í gluggum íslenskra
heimila. Hefurðu sögu þeirra
á takteinum?
„Já, hún er nú mjög stutt.“
Hallgerður hló við. „Gunnar
Ásgeirsson heitir maður,
stórkaupmaður í austurborg-
inni. Hann mun hafa séð
þessi aðventuljós í Svíþjóð
einhvern tíma um 1970.
Gunnari þótti Ijósin falleg.
Hann keypti nokkur og gaf
frænkum sínum. Þegar hann
varð var við að fólk var sama
sinnis hóf hann að flytja Ijós-
in inn. Aðventuljósin urðu
mjög vinsæl á skömmum
tíma.
Mér skilst að einhver Svíi
hafi fundið upp á því að búa
til þennan sjö rafljósa stjaka
og þau eigi sér enga sér-
staka skýringu eða hefð.
Þetta á ekkert skylt við gyð-
ingdóm eins og margir halda
nema töluna sjö. Ætli við og
Svíar séum ekki þeir einu
sem setja þessi sjö Ijós út í
glugga á aðventunni."
JÓLAMATURINN
— Hamborgarhryggur virð-
ist vera vinsælasti jólamatur-
inn hér á landi. Að minnsta
kosti á aðfangadagskvöld.
Eigum við vinsældir hans að
þakka að hann sé hefðbund-
inn matur einhverrar annarrar
þjóðar?
„Léttreykt svínakjöt er afar
vinsælt ájólaborðum í Sví-
þjóð. Jólaskinkan svokallaða.
Hryggurinn er tiltölulega nýr
á borðum hér. Ætli það hafi
ekki verið einhvern tíma um
1960 sem menn fóru aö
borða hann á jólum.
Skýringin á þvi hve sein
við erum að taka við okkur
með léttreykta svínakjötið er
helst sú að hér var einfald-
lega lítið um svín og fólk
kunni ekki að matreiða þau
fyrr en um miðja öldina."
— Meira um mat. Rjúpan
er vinsæll jólamatur.
„Já, hún er reyndar upphaf-
lega fátækramatur á jólun-
um. Um aldamótin var hún
aðallega bundin við Austur-
land, Vestfirði og uppsveitir
Borgarfjarðar. Síðan hefur
hún breiðst út um allt land
sem jólamatur og er, virðist
mér, mjög vinsæl."
— Jól og hangikjöt virðast
hafa ákveðið samasemmerki
sin á milli.
„Já, hangikjötið er mjög
gamall jólamatur hér. Það var
gjarnan borðað á jóladag og
er svo enn. Á aðfangadag er
pftast annar matur á borðum.
í eldri tíð var það kjötsúpa.
Oftast nær var lambi eða á
slátrað til jólanna og úr nýju
kjötinu var síðan elduð súpa.
Spaðsúpa."
— Grjónagrautur á jóla-
borðinu er ekki islenskt fyrir-
bæri?
„Nei,“ svaraði Hallgerður.
„Grjónagrautinn fluttum við
inn frá Danmörku. Möndlu-
siðurinn sjálfur mun þó vera
ættaður frá Frakklandi."
GJAFIR í SOKKUM OG
SKÓM
— Nóg um mat og snúum
okkur að öðru sem tengist
jólum eða öllu heldur dögun-
um fyrir jól. Þá láta börnin
skó út í glugga. Hvar lærðum
við það?
„Já, það er nú það,“ Hall-
gerður velti vöngum og hélt
svo áfram: „Að gefa í skóinn
er evrópskur siður, að öllum
líkindum frá Þýskalandi. Það
er ( kringum 1930 sem byrjar
að bera á þessu. Skós í
glugga er fyrst getið í jóla-
En þeir eru fæstir alíslenskir
heldur ýmist þýddir eða ortir
nýir íslenskir textar við er-
lend lög. Jólasöngvar barna
frá því í byrjun aldarinnar eru
allflestir danskir en voru ekki
beinlínis jólasöngvar í Dan-
mörku heldur almenn barna-
lög.
Söngvarnir sem sungnir
voru á jólum voru frá ýmsum
tímum. Ég var einmitt að
fletta upp þeim elsta, Frels-
ari er oss fæddur nú. Sá
sálmur var prentaður í Grall-
aranum 1594. En bæði lag og
texti eru af erlendum upp-
runa. Hátíð fer að höndum
ein er einnig mjög gamalt.
Ljóðið við Nóttin var sú
ágæt ein er frá því um 1600
en Sigvaldi Kaldalóns samdi
lagið löngu síðar. Reyndar
„Jú, en það er reyndar ekk-
ert séríslenskt að hræra
þessum ólíku venjum saman.
Það gera flestar þjóðir og
síðan fær hræran sinn þjóö-
lega svip,“ svaraði Hallgerður
og brosti. „Jólasveinarnir
okkar eru til dæmis alveg
sérstök skemmtileg sam-
suða. Ef við lítum á útlenda
jólasveininn þá heitir hann
upphaflega Nikulás og er
biskup í Litlu-Asíu fyrir um
1700 árum. Nikulás þótti
mjög góður maður og varð
sérstakur verndardýrlingur
barna eftir dauða sinn. Hann
færði börnum gjafir í
kaþólskum sið á messudegi
sínum, 6. desember.
Af því að heilagur Nikulás
var kaþólskur var reynt að af-
má hann hér í Norður-Evrópu
þá gömlu og draga fram
þjóðleg einkenni þeirra.
Börnin eru mjög hrifin og að-
sókn framar björtustu von-
um, þrjú til fimm hundruð
manns á hverjum degi.“
SÉRÍSLENSKIR JÓLASI0IR
— Ef við lítum að lokum
yfir það sem við getum sagt
að sé séríslenskt við jólin,
hvað er það þá auk jóla-
sveinanna niu eða þrettán og
hangikjötsins?
„Ja, laufabrauðið er náttúr-
lega alveg séríslenskur siður
og mjög merkilegur," svaraði
Hallgerður. „Þess er fyrst
getið í ritheimildum á fyrri-
hlutaátjándu aldar. Það segir
þó ekkert til um hve gamalt
fyrirbæri það er að baka
laufabrauð því að þar er þess
kvæðinu Nlu litlum jólasvein-
um eftir Ragnar Jóhannes-
son sem kom út árið 1938.
Þessi siður verður nú ekki
verulega algengur hér á landi
fyrr en eftir miðja öld. En þá
verður hann dálltið ýktur mið-
að við það sem tíðkaðist úti í
Evrópu. Þar var venjan sú að
gefa eitthvert smáræði í skó-
inn hvert laugardagskvöld á
föstunni. Hér byrjuðu sumir
þann 1. desember og létu
einhver lifandis ósköp í skó-
inn þannig að siðurinn gekk
út I miklar öfgar eins og svo
margt hjá okkur íslendingum.
Þetta mun nú allt vera að
jafna sig núna. Fólk er farið
að gefa í skóinn þegar jóla-
sveinarnir koma af fjöllum.
Þá er annaðhvort miðað við
dagana níu eða þrettán fyrir
jól eftir því hvort við viljum
hafa jólasveinana níu eða
þrettán. Og nú eru gjafirnar í
skóinn orðnar miklu skap-
legri en áður var.“
— Víöa tíðkast þaö aö
hengja upp sokk fyrir jólin
sem jólasveinninn gefur
siöan i. Veistu hvers vegna
við höfum alveg sleppt því?
„Nei,“ svaraði Hallgerður
og hló. „Við höfum sennilega
bara látið okkur skóinn
nægja. Ætli menn velji bara
ekki annaðhvort sokk eða
skó.“
— Þá man ég annað sem
okkur vantar: mistilteininn.
„Ég veit ekkert um mistil-
teininn nema það að hann er
breskur og hefur aldrei náð
neinni fótfestu hér á landi. Á
því kann ég enga skýringu.“
JÓLATÓNLIST
— Mánuöinn fyrir jól hell-
ist yfir okkur jólatónlist alls
staöar að. Eigum við íslend-
ingar okkur einhverja hefð i
þeim málum?
„Það má náttúrlega segja
að við höfum skapað okkur
hefð hvað jólasálma varðar.
heitir Ijóðið Kvæðið af stall-
inum Kristl og er eftir Einar
Sigurðsson í Eydölum."
— Úr tónlistinni í giögg
og piparkökur.
„Glöggið er sænskt og hef-
ur numið land hér á síðustu
fimmtán til tuttugu árum. Því
fylgdi piparkökuát ájólaföst-
unni. Fólk sem eitthvað
tengdist Norðurlöndunum var
farið að baka piparkökur til
jólanna áður. En miðað við
svör um hundrað og fimmtíu
manna sem eru fæddir ná-
lægt aldamótum var pipar-
kökubakstur til jóla nær
óþekktur fyrr á öldinni. Þá
voru aftur á móti bakaðar
gyðingakökur, hálfmánar,
málsháttakökur, randalínur
og fleira.
Það gerðist hins vegar ekki
fyrr en nálægt 1920 eftir að
fólk hafði almennt eignast
eldavélar með ofnum að
hægt var að halda brauð-
hátíðir á jólunum. Það þótti
óskaplegur munur frá þvi
sem áður þekktist því að
brauð var mjög sjaldgæft í
gamla daga. Þess vegna byrj-
ar þulan forna: Það á að gefa
börnum brauð að bíta í á jól-
unum. Það voru ein helstu
hátíðabrigðin.
í eldri tíð þegar hlóðir voru
enn notaðar voru steiktar
lummur, bakaðar kleinur og
svo náttúrlega laufabrauð og
flatbrauð. Fram til þess að
eldavélar og ofnar komu til
sögunnar má segja að jólin
hér hafi verið kjöthátíð. Upp
úr miðri öldinni er fólk síðan
aftur farið að leggja meira
upp úr kjötmeti að nýju sem
og meðlætinu, sósum og
salati, en nokkra áratugi þar
á undan.“
— Eftir aö vera búin aö
komast að raun um að siöir
okkar og venjur eiga uppruna
sinn víða um heim má þá
ekki segja aö viö séum búin
aö hræra öllu saman i einn
graut og afbaka?
með siðbótinni. Þá var það
hlutverk fengið Jesúbarninu
að koma með gjafirnar í stað
Nikulásar og það á jólunum
sjálfum. En til dæmis tókst
ekki að snúa þessu dæmi við
í Hollandi. Þeir héldu sínum
Nikulási og héldu áfram að
gefa gjafir 6. desember og
gera það enn.
Á sautjándu öld flyst mikið
af Hollendingum til Ameríku
og þá taka þeir sinn Nikulás
með sér. Þar verður hann
óskaplega vinsæll og breið-
ist út um alla álfuna. Nafnið
breytist í Santa Claus. Og
þegar innflytjendabylgjan fer
vestur um haf frá Evrópu í
lok síðustu aldar kynnast
menn þar þessum ágæta
jólakalli. Þeir senda ættingj-
unum myndir af honum á
jólakortum, sem og ýmsar
fréttir. Heilagur Nikulás berst
því aftur til Evrópu með þeim
hætti og litar þar þær jóla-
fígúrur sem fyrir voru.
Þannig smituðust okkar
jólasveinar af Kláusi. Þeirra
var fyrst getið á sautjándu
öld. Þá voru þeir hálftröll og
barnaætur, börn Grýlu og
Leppalúða sem ekki hafa
þótt félegar skepnur í þjóð-
trúnni. Hálftröllin höfðu
reyndar breyst nokkuð þegar
þau urðu fyrir áhrifum frá
Santa Kláusi. Þau voru þá
orðin heldur venjulegri en
fyrr og hætt að éta börn. Þó
enn vís til alls, bæði þjófótt,
hrekkjótt og svolítið illgjörn.
Jólasveinarnir okkar sam-
sama sig síðan Santa Kláusi.
Þeir fá fötin hans og í stað-
inn fyrir að vera mórauöir
fjalladurgar verða þeir eld-
rauðir I tauinu með hvítt
skegg. Samt halda þeir sín-
um gömlu nöfnum og ýmsum
hrekkjum og siðum frá þvi í
gamladaga. Þeireru því
orðnir séríslensk samsuða af
þessum jólasveinasiö.
Við höfum að undanförnu
verið að reyna að endurvekja
getið eins og það sé alþekkt-
ur hlutur.
Um aldamótin kemur í Ijós
að það er útbreiddur jólasið-
ur á Norðurlandi að gera
laufabrauð fyrir jólin. Menn
hafa verið að leiða getum að
því hvers vegna þetta sérís-
lenska brauð hafi orðið til.
Einna helst hallast menn að
ví að fólk hafi farið að búa
að til vegna mjölleysisins
sem hér var landlægt á fyrri
öldum. Að menn hafi þurft að
búa til virkilega skrautlegt
brauð, fallegt og gott, án
þess að nota of mikið mjöl.
Þessi jólasiður, laufa-
brauðsbaksturinn, breiddist
síöan út á þessari öld og er
nú til um allt land. Sjálfsagt
er hann meira að segja í
heiðri hafður í íslendinganý-
lendum í öðrum löndum.
Þorláksmessuskötuna má
náttúrlega líka telja til sérís-
lenskra jólasiða. Hún var
borðuð á Vestfjörðum og
með sjó á Vesturlandi allt
suður á Suðurnes. Að vísu
var hún matreidd svolitið
mismunandi. Sums staðar
stöppuð í mörflot og annars
staðar í hangiflot. Þessi siður
hefur breiðst út um lands-
byggðina rétt eins og laufa-
brauðsbaksturinn, þökk sé
fjölmiðlaöldinni. — Nú og
svo má ekki gleyma rjúpunni
blessaðri, sem við nefndum
hér fyrr. Við ein berum hana
á borð á jólum.
Og síðast en ekki sist er
það jólakötturinn. Uppruni
hans er reyndar óljós en
helst virðist hann vera borinn
og barnfæddur íslendingur."
Að svo mæltu þurfti Hall-
gerður Gísladóttir að snúa
sér að því að sjóða bjúgu oní
jólasveininn Bjúgnakræki.
Einn gömlu bræðranna
þrettán sem frá þvl um 1930
hafa oftast klæðst fötum af
evrópsk-amerískum kyn-
blendingi en er nú á leiðinni í
gömlu lörfunum sínum.