Pressan - 21.05.1992, Blaðsíða 25

FIMMTUDAGUR PKESSAN 21.MAI 1992
25
E R L E N T

Mér skilst að
það þurfi að
byggja þarna
umhverfis-
ráðstefnuhöll.
Miklihvellur í vísindaheiminum
Stjameðlisfræðingar um víða
veröld hafa umtumast á síðustu
vikum og ástæðan er einföld,
þeir em sennilega komnir á spor-
ið um upphaf alheimsins. Hama-
gangurinn hófst 23. apríl þegar
George Smoot, stjameðlisfræð-
ingur við Lawrence Berkeley-
rannsóknarstofnunina í Kaíi-
fomíu, skýrði frá því að hann og
hópur vísindamanna hefði upp-
götvað gárur á bakgrunnsgeislun
heimsins, sem rekja mætti aítur
til Miklahvells (Big Bang).
Smoot og félagar gaumgæfðu
upplýsingar frá gervihnetti í 900
km hæð á sporbraut um jörðu.
Gögnin notuðu þau til þess að
gægjast um 15 milljarða ára aftur
í tímann, þegar alheimurinn var
aðeins einn þúsundasti af núver-
andi stærð og aðeins 300.000 ára
gamall. Það er svona eins og ef
fertugur stjameðlisffæðingur liti
í spegil og sæi sjálfan sig átta
klukkustundum eftir fæðingu.
„Þetta er langmikilvægasta
uppgötvunin í heimsfræðinni
síðastliðin 25 ár,“ segir David
Spergel, aðstoðarprófessor í
stjameðlisfræði við Princeton-
háskóla. ,Lctta em mjög spenn-
andi tímar og þetta er vemlega
gott stoff."
Samkvæmt kenningunni um
Miklahvell, sem fyrst var sett
ffam á þriðja tug aldarinnar, varð
alheimurinn til úr óendanlega
smáum, heitum og þéttum orku-
punkti. Þegar hann sprakk þeytt-
ist orka í allar áttir og gífúrleg
geislun sigldi í kjölfarið. Orkan
bast saman í þyrpingar, úr urðu
gas-frumeindir og á milljörðum
ára þétti aðdráttaraflið gasið svo
að vetrarbrautir, stjömur og
reikistjömur tóku að myndast.
Gott og vel. Vandinn var sá að
til þess að allt þetta stæðist þurfti
Miklihvellur að vera gallaður.
Hefði sprengingin út í algert
tómið (það var ekkert „fyrir ut-
an“) orðið jafnmikil í allar áttir
hefði alheimurinn einfaldlega
þanist jafnt út; hvergi hefði verið
meiri massi en annars staðar og
hvergi hefði myndast aðdráttar-
afl til að sanka að sér meiri
massa, sem síðar meir myndaði
efhiseindir á borð við Jörðu.
Til þess að stjömuþokur eða
vetrarbrautir mynduðust varð
geislunin að vera mismikil þann-
ig að efnisdreifingin yrði ójöfn.
Vandinn var sá, að hvergi fannst
snefill af vísbendingu um að svo
væri. Þrátt fyrir æ nákvæmari
mælitæki virtist bakgmnnsgeisl-
unin vera algerlega jöfri. Á þessu
áttu menn engar skýringar og
sumir veltu jafrivel fyrir sér þeim
möguleika að eitthvað væri bog-
ið við kenninguna.
Árið 1989 var skotið á loft
íyrmefndum gervihnetti, einmitt
til að rannsaka bakgmnnsgeisl-
unina, og litu flestir á það sem
úrslitatilraun til þess að greina
örfínan mun á hitastigi geimsins.
Og sá munur fannst. Raunar ekki
mikill, því hann var aðeins einn
þrjátíumilljónasti úrgráðu! Þrátt
fyrir það var það nóg til þess að
unnt var að kortleggja bak-
grunnsgeislunina.
I ffamhaldi af kortlagningunni
líta menn nú aðrar kenningar um
upphafið öðrum augum. Sú, sem
sennilegust þykir, er „bólgu-
kenningin". Samkvæmt henni
belgdist alheimurinn út á stuttu
skeiði skömmu eftir Miklahvell.
Þegar alheimurinn var á stærð
við ffumeind og óx fremur hægt
jókst vaxtarhraðinn skyndilega
og heimurinn varð á örskots-
stundu mörgum milljörðum
sinnum stærri, en þá hægði hann
aftur á sér og hélt áfram að þenj-
ast út með svipuðum hraða og
fýrir bólguna.
Þessi kenning skýrir til dæmis
hvers vegna hin upphaflega orku-
og efriisbóla varð að þeim tiltölu-
lega jafridreifða efnisheimi, sem
við lifum í, fremur en að stækka
svo ört að ekkert efni gat myndast
eða þá að efriið félli þegar í stað
saman á ný. Hún styður ennfrem-
ur kenningar í öreindafræði, sem
gera ráð fyrir að allt að 90% af
massa heimsins sé torkennilegt
og óuppgötvað efni, sem nefnt
hefur verið myrkt efrii (dark matt-
er). Það kann að vera samansafri-
að í litlum svartholum, sem em
svo efnismikil að jafnvel ljós
sleppur ekki undan aðdráttarafli
þeirra. Einnig hafa menn sett
fram þá kenningu að það séu
undarlegar öreindir, sem lýst hef-
ur verið í kenningum, en enginn
hefúr séð frekar en myrka efriið.
Edward Wright telur að til
þess að stjömuþokur hafi getað
myndast í árdaga hafi þurft gríð-
armikið af myrku efni með að-
dráttarafl í samræmi. Hann telur
einnig að sama efrii haldi Vetrar-
brautinni okkar saman, án þess
hefði hin hringsólandi stjömu-
þoka fyrir löngu þeyst út í busk-
ann.
EN HVAÐ MEÐ GUÐ?
Trúað fólk hefur dregið alls
kyns ályktanir af uppgötvun
Smoot, til dæmis að hún færi
einhvem veginn sönnur á tilvist
Guðs eða að hún varpi nýju ljósi
á sköpunarsöguna: „Verði ljós,"
og það allt. (Að ógleymdu „Fyrir
þér er hver dagur...“)
, J>essi viðbrögð fengu á mig,“
segir Smoot. ,,Eg var einfaldlega
ekki undir þau búinn.“ En hann
hefði sennilega átt að vera það,
því sjálfur komst hann svo að
orði á blaðamannafundinum:
„Ef maður er trúaður er þetta
eins og að horfa á Guð.“ Og auð-
vitað var maðurinn gagntekinn.
Nokkmm dögum síðar benti
hann reyndar á í viðtali að
„margir vísindamenn [væm]
ekki trúaðir“, líkt og hann vildi
vara við því að menn blönduðu
trú og vísindum saman. Fyrri orð
hans minntu hins vegar á nokk-
uð, sem Albert Einstein sagði í
viðtali árið 1955: „Ég vil fá að
vita hvemig Guð skapaði heim-
inn. Eg vil vita hugsanir hans.
Afgangurinn er smáatriði.“
Þessi forvitni Einsteins um
Guð og verk hans er fremur óal-
geng í heimi vísindanna núorðið,
þrátt fyrir alla trúarvakningu.
Um leið og þekkingin þenst út
(líkt og viðfangsefriið) getur trú-
arheimspekin aðlagast nýjum
sannindum í efhisheiminum.
Víst hafa trú og vísindi lengi
rekist á. Á fjórðu öld fyrir Krists
burð taldi Aristóteles fráleitt að
ætla grísku goðunum nokkum
þátt í sköpun heimsins. Á sex-
tándu öld birti pólski presturinn
Nikulás Kópemíkus kenningu
sína um að reikistjömumar sner-
ust um sólu og gleymdi að
merkja sér ritgerðina. Galíleó
þurfti að skipta um skoðun á
sama hlut öldu síðar vegna þrýst-
ings ffá kirkjunni.
Nú á dögum hafa trúarhugs-
uðir á Vesturlöndum fyrir löngu
sætt sig við kenninguna um
Miklahvell. Breski stærðfræð-
ingurinn Stephen W. Hawking
sagði í bók sinni Stutt saga tím-
ans frá ráðstefnu um heims-
myndina, sem jesúítar boðuðu til
í Páfagarði árið 1981, en þá fékk
hann meðal annars áheym hjá
Jóhannesi Páli páfa II. „Hann
sagði okkur að það væri í lagi að
rannsaka þróun alheimsins eftir
Miklahvell," segir Hawking, „en
að við skyldum ekki rannsaka
Miklahvell sjálfan, því hann
væri stund sköpunarinnar og þar
af leiðandi verk Guðs.“
Trúarleiðtogar um víðan völl
hafa fagnað uppgötvun Smoot
ekki síður en vísindamenn. En
sumir vísindamenn hafa séð sér-
staka ástæðu til að vara við því
að menn dragi trúarlegar álykt-
anir af uppgötvuninni. „Eg er
fullur lotningar og undmnar,"
segir eðlisfræðingurinn og trú-
leysinginn Robert Park um upp-
götvun Smoot, „en að til þurfi að
koma einhver skapari... það fæ
ég ekki séð.“
Merkilegt nokk hafa trúaðir
viðrað svipaðar skoðanir. Séra
Stanley L. Jaki, sem er prófessor
í eðlisfræði og heimsfræði við
Seton Hall-háskólann, er þeirrar
skoðunar að þegar sköpunin er
annars vegar feti trúarbrögðin
stigu, sem vísindin geti ekki rat-
að. „Þessi uppgötvun sannar
ekki neitt um skaparann. Upp-
götvunin er dásamleg, en það má
ekki mistúlka hana. Hún skýrir
ekki neitt um raunverulegan
uppmna alheimsins. Hún skýrir
hvers vegna stjömuþokur geta
orðið til. Engu meira og engu
minna.“
Andrés Magnússon.
Mælitæki í gervitungli NASA greindu „gárur" í bakgrunnsgeislun viö jaðar
alheimsins. „Gárur" þessar eru stærstu og elstu efniseindir heimsins og
styðja upprunakenninguna um „Miklahvell".
Fyrir 15 milljörðum ára
Miklihvellur þeytir orku í allar
áttir — mismikið þó — og úr
verða fyrstu efniseindirnar.
Fyrir 14 milljörðum ára
Fyrstu stjörnuþokurnar myndast úr ryk-
skýjum, sem þéttast vegna mismikils
aðdráttarafls.
Fyrir 7 milljörðum ára
Vetrarbrautin verðurtil
Fyrir 4,5 milljörðum ára
Sól og reikistjörnur hennar
-"'x verða til.
Oreglulegar
gárur í leifum
qeislunarinnar
frá Miklahvelli.
Graphic News
Fyrir 7 milljónum ára
Frummaðurinn kemst á legg.
:yrir nokkrum vikum
Bandarískir vísinda-
menn uppgötva
gárur í bakgrunns-
geislun alheimsins.
S L Ú Ð U R
Ástir og örlög
Fregnir berast nú af því frá
Lundúnum að Anna prinsessa sé
alsæl og ástfangin af 37 ára göml-
um kapteini í sjóhemum, Tim
Laurence að nafrii. Anna, sem er
41 árs, fékk lögskilnað frá Mark
Philips höfuðsmanni fyrir aðeins
tveimur vikum. The Sun segir að
búast megi við brúðkaupi í haust, en ffá því að Hinrik VIII var upp á
sitt besta hefur aðeins einn annar skilnaður átt sér stað innan kon-
ungsfjölskyldunnar, en það var þegar Margrét drottningarsystir
skildi. Af Ándrési Jórvfkurriertoga og Söru konu hans er það að fiétta
að menn eru úrkula vonar um að sættir takist með þeim.
HlVson enn sekur
Mike Tyson, fyrram heimsmeistari í
hnefaleikum og núverandi refsifangi í
Indiana, var tekinn á teppið nýlega fyrir að
hafa ógnað fangaverði og sýnt slæma
hegðan almennt. Tyson meðgekk sam-
stundis. Fangelsisstjórinn ákvað að setja
kauða í 10 daga einangrun og draga 30
daga frá hugsanlegri reynslulausn, en
samkvæmt lögum í Indiana dregst einn
Grrrr! dagur frá refsivist fyrir hvem dag, sem
fanginn sýnir góða hegðun.
Springsteen á niðurleíð
Hljómplötur Bmce Springsteen, Human
Touch og Lucky Town, hafa engan veginn selst
jafnvel og vænst var vestanhafs. Hvomg komst í
fyrsta sæti listans og sölutölur hafa lækkað jafnt
og þétt. Á hinn bóginn hafa þær gengið ágætlega
í Evrópu. Gert er ráð fyrir að kappinn haldi fyrr í
tónleikaferð en ætlað var til að freista þess að
glæða söluna á ný. Eins er hann farinn að koma
fram í sjónvarpi af miklu kappi, en slíkt hefur
hann alveg látið vera fram að jressu.
LVl
Brúsinn búinn?
„Núáég hvergi heima...“
Þýskur athafnamaður fékk í síð-
ustu viku synjun frá bæjaryfirvöld-
um í Gundelftnger í Bæjaralandi,
en hann hafði sótt um leyft til að
opna garð fyrir munaðarlausar
höggmyndir af helstu snillingum
kommúnismans. Maðurinn, Josef
Kurz að nafrii, hafði uppi áætlanir
um að flytja inn höggmyndir af
Stalín, Lem'n, Hoxha, Tító og fleir-
um af því sauðahausi, þar sem hann
óttaðist að þessi menningararfur
kommúnista kynni að glatast ger-
samlega. Nýju lýðræðisríkin hafa
lagt mikið á sig til að uppræta þess-
ar menjar einræðisins. Kurz sagði að bæjarstjómin hefði hafriað er-
indinu á umhverflsvemdarforsendum, en sjálfur kvaðst hann þess
fullviss að það hefðu verið myndefhin, sem fóm fyrir bijóstið á emb-
ættismönnunum.
POLITIKEN
Líknardauða
á ekki að lögleyfa
A að leyfa líknardauða?
Þessi umræða blossaði upp á ný eftir að 58 ára gamall maður skýrði
frá aðstæðum sínum í dagblöðum og sjónvarpi. Hann er haldinn
ólæknandi sjúkdómi og líður stanslausar vítiskvalir. Hann vill binda
enda á líf sitt og hann vill fá læknisaðstoð til þess.
Einstakir læknar hafa tekið undir sjónarmið mannsins í trúnaðar-
samtölum. Þeir vilja að umræðan um líknardauða verði aftur tekin á
dagskrá, að gildandi löggjöf verði breytt og almennu siðferðisviðhorfi
sömuleiðis.
En jafnerfitt og það er að meta hlutina kalt þegar maður stendur
frammi íyrir einstökum ógæfutilfellum er nauðsynlegt að maður geri
einmitt það. Og jafnóþægilegt og það er að játa að í einstökum tilfell-
um sé eftirgjöf nauðsynleg, þá verður það nú samt að játast. í lífinu
koma upp aðstæður þar sem samfélagið gemr hvorki né á að blanda
sér í málið. Aðstæður þar sem einstaklingurinn verður að ráða örlög-
um sínum einn og með sjálfum sér.
Lögleyfing líknardauða getur haft ófyrirsjáanlegar afleiðingar. Það
myndi hrikta í sameiginlegum siðferðisstoðum þjóðfélags okkar. Það
er lífið, sem við helgum okkur, ekki dauðinn. Og það er fýrst og
fremst skylda lækna að vemda h'f.
Líknardauða er hægt að misnota. I einstaka tilfellum kynni mögu-
leikinn einn að þrýsta á fólk að grípa til hans. Og hins vegar kynni
hann að verða misnotaður líkt og nazistar gerðu. Við höfum enga
tryggingu gegn framtíðinni. Sérhver breyting á grundvallarsiðferðis-
gildum eykur hættuna á frekari breytingum. Þarf að minna fólk á að í
þriðja ríkinu var lfknardrápið kerfisbundið og beitt gegn þeim, sem
minnst máttu sín?
Maður deyr aðeins einu sinni, en svo afskaplega lengi, sagði ein af
persónum Moliéres. Og að því er best er vitað höfum við ekki ömggar
heimildir fyrir öðm. Dauðinn er endanlegur. Sá, sem hjálpar öðmm
við að deyja, vinnur verk, sem ekki er hægt að afturkalla.