Tíminn Sunnudagsblað - 13.10.1968, Blaðsíða 18

voru kallaðir kútmagar. Hákarl
veiddist oft nokkuð á útáliðnu.
Allt hið þykkara af hákarlinum
var kastað á venjulegan hátt og
síðan geymt í hjalli til daglegrar
notkunar, ásamt hörðum fiskj og
þorskhausum. En hið þynnra af
hákarlinum, ruðurnar, sem kallað-
ar voru, var fyrst látið síga í
hjalli og síðan soðið og geymt í
súr. Það var bæði mikið brjósk
og fita i ruðunum, svo að þær
minntu á rafabelti, og þótti hinn
bezti matur.
Fuglinn var mjög mikið etinn
allan ársins hring. Af honum var
soðin súpa og þótti góð.
Mjólk var jafnan lítil, en eftir
að kýrnar urðu tvær, var þó sjald-
an mjólkurlaust á Básum. Smjör
var þó lítið til viðbits. í stað þess
var notaður bræðingur. Það var
tólg og lýsi soðið saman. Sigmund-
ur segist þó oft hafa notað lýsið
einvörðu til viðbits. Með þessu
fæði hélt fólkið ágætri heilsu. Þó
fann það, að væri engin mjólkin,
þurfti það að leita annarra ráða.
Mikil áherzla var lögð á að hafa
jafnan eitthvert nýmeti. Einna erf-
iðast var að afla þess fyrst eftir
nýárið. Helzta fangráðið var þá að
fara i selaróðra. Þá voru oft skotn-
ir stórir blöðruselir og kampselir.
,CÁ w* onl V»AU A’Xníno
K>a, aciu ocj Vciuul jjcxl av/cxixo
skinninu sjálfur, en maturinn af
selnum gekk jafnt til allra eyjar-
skeggja Það er gaman að athuga,
að nauðsynin hefur bent Grims-
eyingum til sömu hátta að þessu
leyti og gerist í byggðum Eskimóa.
Þegar kom fram í marz, náðist
í fugl og rauðmaga. Ekki voru
hrognkelsaveiðar stundaðar nema
til matar jafnóðum, því að enginn
var markaðurinn.
Grímseyjarlýsing frá 1867 getur
þess, að árið 1858 hafi landstjórn-
in sent tvær kýr til Grímseyjar
„til að efla jarðræktina.“ Tóku
Grímseyingar því vel í fyrstu. En
brátt þóttu kýrnar fóðurfrekar.
Þeim var kjálkað niður. til skipt-
is milli bænda. Loks voru stjórn-
arkýrnar felldar haustið 1863, og
töldu Grímseyingar þær mestu ó-
heillasendingu vegna þess, að þser
björguðust ekki á útigangi svo sem
sauðfé.
Pétur Guðmundsson var prestur
í Grímsey frá 1866 til 1894. Hann
var mikill fræðimaður og heimilda-
maður Þorvalds Thoroddsens, sem
ritaði i ferðabók sína beztu Grims-
eyjarlýsingu, sem enn hefur verið
rituð. Sá Pétur lýsti hörgulsjúk-
dómum í Grímsey, sem hann kall-
aði Grímseyjarvatn og hjartveiki.
Þar er greinileg lýsing á skyr-
bjúgi. Að ráðum séra Péturs fóru
menn að neyta skarfakáls og forð-
ast saltan mat eins og unnt var,
og batnaði þá heilsufarið. Fyrstu
kýrnar komu til Grímseyjar eftir
þetta með séra Matthíasi Eggerts-
syni 1895.
„Margs þarf búið með,“ einkum
ef alls skal afla heima, svo sem í
Grímsey. Reki var allmikill á Bás-
um og mest nýttur heima. Örð-
ugt var að bjarga rekanum upp
á bakkana. Allar nothæfar spýtur
voru teknar til smíða og bygginga,
bæði í máttarviði og þiljur. Erfitt
var og seinlegt að fletta rekavið
með þeirra tíma' tækjum. Allar lík-
kistur voru smíðaðar heima úr
rekaviði. Allur smálki og allt hið
lakara úr viðnum var notáð til
eldsneytis, en hrökk þó skammt.
Megineldiviðarins var aflað á ann-
an hátt.
Síðla sumars var farið út um
hagann og þunnt mosatorf rist of-
an af þúfnakollunum. Ekki var
rist dýpra en svo, að grasnálar
komu upp úr flaginu á næsta vori,
og greru flögin fljótt. Þetta torf
var flutt heim og þurrkað. — All-
ir vængir, fœiur Gg atinar urgang-
ur úr fuglunum var þurrkaður á
sumrin. Torfinu og fuglaræksnun-
um var staflað i hlaða, hvert Iag-
ið ofan á annað, og fýlungalýsi
oft hellt yfir. Þetta rann saman
og varð hart, bæði eldfimt og hita-
mikið, en þótti daunillt, ef illa súg-
aði. Grímseyjariýsing frá 1867 lýs-
ir örðugleikunum í Grimsey. Meðal
annars er kvartað undan, hve
óhollt loft verði í bæjunum af þess
um eldsmat. — Minna bar á því
eftir komu eldavéla.
m
Ég heyrði í æsku, að hinir gömlu
Grimseyingar væru óvenju smá-
vaxnir og sérkennilegir í skrafi og
háttum. Sigmundur minnist þar
smávaxins fólks, en flestir voru
Grimseyingar vel að manni. Hann
minnist einnig gamalla manna með
sérkennilegt málfar, en hefur þó
ekki dæmi á reiðum höndum.
Ekki varð hann þar var við hjá-
trú, enginn trúði á álfa og drauga,
tröll eða forynjur. Helzt höfðu
sumir trú á einhverjum sérstök-
um happa- eða óhappadögum. Gam
all maður vildi ekki róa á Páls-
messu, og ekki á vikudegi Páls-
messunnar, til dæmis ekki á þriðju
degi, bæri Pálsmessuna upp á
þriðjudag. Flest fólkið fannst Sig-
mundi vel gert og gott viðbúðar.
Gamall maður var lengi hjá
honum í húsmennsku og dó hjá
honum. Hann reri löngum einn á
báti og aflaði furðanlega. Hann var
mjög veðurvandur til sjóferða og
veðurglöggur. Hann átti nokkrar
eignir, og tók hann svo miklu ást-
fóstri við Básafólkið, að hann vildi
arfleiða það. En því mótmælti Sig-
mundur, því að hann bjóst við ó-
vild frá erfingjum hans.
Annars stóð menningarlíf á forn
um grunni í Grímsey á síðari hluta
19. aldar. Þar sat séra Pétur Guð-
mundsson frá 1868 til 1894.
Hann var gagnmerkur fræðimað-
ur og sálmaskáld. Eftir hann er
Annáll 19. aldar, merkt heimildar-
rit, sáðasti annállinn, sem ritaður
er í fornum stíl.
Árni Þorkelsson var Suður-
Þingeyingur að ætt og uppeldi.
Hann fæddist 1841 en fluttist
sextán ára gamall sém vinnumað-
ur út í Grímsey. Hann kvæntist
þar, fór að búa við þröngan hag
og missti konu sína. Síðar kvænt-
ist hann hreppstjóraekkju í
Neðri-Sandvík og fékk með henni
nokkuT éfni og var siðan skipaður
hreppstjóri og hélt því til dauða-
dags, 1901. Hann var ljóðskáld,
og er prentað eftir hann sálmakver
og ein skáldsaga, Hraunabræður.
Hann ritaði og langar greinar um
ættfræði fslendinga að fornu. Þær
greinar liggja í Landsbókasafni og
bera vitni um mikla rannsóknar-
elju.
Ámi var mikill félagsfrömuður
í Grímsey og áhugamaður um
Iandsmál. Hann var f bréfa-
sambandi vlð Þjóðliðsmennina
þingeysku og fór með þeim á Þing-
vallafundinn fræga 1885 sem full-
trúi Grímseyinga, þegar Amljótur
Ólafsson hindraði, að Eyirðingar
kysu fulltrúa á fundinn.
Það má einstakt teljast, að tveir
jafnmerkir gáfumenn og fræði-
menn og séra Pétur og Árni
skyldu starfa saman í þessu litla,
afskekkta og einangraða mann-
félagi. Þó hefst nýtt tímabil í sögu
Grímseyjar með komu séra Matt-
hiasar Eggertssonar 1896. Hann
var bróðursonur Matthíasar skálds.
Móðir hans dó frá honum kom-
ungum, en faðir hans kvæntist I
annað sinn og hlóð niður börnum
810
T t M I N N - SUNNUDAGSBLAÐ