Morgunblaðið - 25.04.2004, Side 20

NEFND menntamálaráðherra
um eignarhald á fjölmiðlum lýsir
stöðunni á íslenska fjölmiðla-
markaðinum með eftirfarandi
hætti í greinargerð sinni:
Hljóðvarp: „Miðað við upplýsingar
fyrir árið 2003 er staðan þessi.
Ríkisútvarpið rekur sex hljóð-
varpsrásir. Þar af taka tvær, Rás
1 og Rás 2, til landsins alls, en
fjórar eru reknar sem svæð-
isstöðvar. Þá voru reknar á árinu
2003 sautján hljóðvarpsstöðvar í
einkaeigu (nú fimmtán). Að því
er varðar rekstraraðila einka-
rekinna stöðva hefur þróunin
orðið sú hin síðari ár að þeim
hefur fækkað. Af þeim einka-
stöðvum sem starfa rekur Ís-
lenska útvarpsfélagið ehf. sjö.
Aðrar hljóðvarpsstöðvar skiptast
á átta aðila. Markaður fyrir
hljóðvarpshlustun í tíma skiptist
þannig, að rásir Ríkisútvarpsins
hafa samtals 52%, þar sem Rás 1
og Rás 2 gnæfa yfir aðrar stöðv-
ar, en einkastöðvar 48%. Af
einkareknum stöðvunum hafa
stöðvar í eigu Íslenska útvarps-
félagsins ehf. 44% af mark-
aðinum í heild.“
Sjónvarp: „Ríkisútvarpið rekur
eina sjónvarpsstöð. Einkareknar
stöðvar eru samtals níu, en þar af
eru fimm í eigu Íslenska útvarps-
félagsins ehf. Í meginatriðum má
segja að sjónvarpsáhorf skiptist
á milli þriggja aðila. Skiptingin
milli þeirra sem áhorfsupplýs-
ingar taka til, miðað við tölur frá
því í október 2003, er sú að Rík-
issjónvarpið hefur 43%, Skjár 1
21% og sjónvarpsstöðvar í eigu
Íslenska útvarpsfélagsins ehf.
samtals 37%.“
Dagblöð: „Þrjú dagblöð koma út
fimm sinnum í viku eða oftar, þ.e.
Fréttablaðið, en 69% landsmanna
lesa það daglega. Morgunblaðið
lesa 56% og DV [er] með 17%. Ef
miðað er við það upplag blað-
anna sem dreift er af blaðberum
er Fréttablaðið með 85.610 ein-
tök (55%), Morgunblaðið er með
52.321 eintak (34%) og DV 18.000
(áætlað) (12%). Þessar tölur eru
miðaðar við febrúar 2004.“
Markaðsstaða og eignatengsl
Bent er á að Ríkisútvarpið hafi
51,8% af markaði fyrir hljóðvarp
og 43% af markaði fyrir sjón-
varp. Síðan segir: „Norðurljós hf.
eiga Íslenska útvarpsfélagið ehf.
sem rekur stöðvar sem hafa 44%
af hlustun fyrir hljóðvarp og 37%
af áhorfi fyrir sjónvarp. Þá eiga
Norðurljós Frétt ehf. sem gefur
út Fréttablaðið sem er útbreidd-
asta blað landsins með daglegan
69% lestur og DV sem lesið er af
17% landsmanna daglega.
Stærsti einstaki hluthafi í Norð-
urljósum hf. er Baugur Group
hf., sem á 29,9%. Baugur Group
hf. er einnig umsvifamikið fyr-
irtæki í öðrum atvinnurekstri á
Íslandi og hafði t.d. á árinu 2000
um 70% markaðshlutdeild á mat-
vörumarkaði í Reykjavík og um
51% á landinu öllu, auk þess sem
fyrirtækið hefur mikilla hags-
muna að gæta á öðrum sviðum ís-
lensks viðskiptalífs. Þá er bent á
að Baugur Group hf. á 22,8% í
Femin ehf. sem rekur vefina fem-
in.is og visir.is. Meðal annarra
stærri hluthafa í Norðurljósum
hf. eru Grjóti ehf. (11,4%) og
Kaldbakur hf. (8%), en Baugur
Group hf. er hluthafi í báðum
þessum félögum. Einnig er vakin
athygli á að Kári Stefánsson á
15% í Norðurljósum hf., en hann
er jafnframt forstjóri Íslenskrar
erfðagreiningar og einn af eig-
endum.“
Næst fjallar nefndin um Ár-
vakur hf. útgáfufélag Morg-
unblaðsins og bendir á að félagið
reki einnig vefinn mbl.is. „Helstu
hluthafar í Árvakri hf. eru Út-
gáfufélagið Valtýr ehf. (30,3%),
Haraldur Sveinsson (10%), Garð-
ar Gíslason (10%), Johnson ehf.
(10%). Aðrir eiga minna. Af upp-
lýsingum, sem nefndinni hafa
borist, verður ekki ráðið að Ár-
vakur eigi eignarhluti í öðrum
félögum í fjölmiðlarekstri. Þann-
ig verður ekki séð að bein eigna-
tengsl séu milli Árvakurs hf. eða
einstakra hluthafa í Árvakri hf.,
og annarra íslenskra fjölmiðla-
fyrirtækja sem upplýsinga hefur
verið aflað um,“ segir í grein-
argerðinni.
Þessu næst fjallar nefndin um
Íslenska sjónvarpsfélagið hf. sem
rekur Skjá 1. „Stærstu hluthafar
þar eru Fjárfestingarfélagið
Brattabrú ehf. (23,28%), Mega
ehf. (20,74%) og Fjölmiðlafélagið
hf. (11,74%). aðrir eiga minna.
Ekki verður séð af upplýsingum
sem nefndin hefur aflað að bein
eignatengsl sé milli Íslenska
sjónvarpsfélagsins hf. og ann-
arra fyrirtækja eða félaga í fjöl-
miðlarekstri. Þó er bent á að for-
maður stjórnar Íslenska
sjónvarpsfélagsins hf. er jafn-
framt formaður stjórnar Fram-
tíðarsýnar hf., sem gefur út viku-
blöðin Viðskiptablaðið og
Fiskifréttir. Þá eru tveir aðrir
stjórnarmenn sameiginlegir í
þessum félögum. Þótt grein-
argerð þessi fjalli ekki um mark-
að fyrir vikublöð og tímarit að
öðru leyti verður ekki framhjá
því litið að þetta er dæmi um ná-
in tengsl tveggja sjálfstæðra fé-
laga á ólíkum sviðum fjölmiðl-
unar. Í því sambandi er bent á að
bæði tímaritin sem nefnd voru
eru útbreidd og mikilvæg á því
sviði sem þau fjalla um.“
Staðan á
fjölmiðlamarkaði
20 SUNNUDAGUR 25. APRÍL 2004 MORGUNBLAÐIÐ
irtæki í öðrum rekstri eignist hlut í
fjölmiðlafyrirtæki. Hér mætti eftir
atvikum miða við virkan eða ráðandi
hlut, allt eftir því hversu strangar
reglur vilji væri til að setja, eða eftir
atvikum binda þetta við tiltekna
prósentu. Er þá ónefndur sá mögu-
leiki að banna slík eignatengsl með
öllu.
Reglur þessar gætu eftir atvikum
einnig tekið til samráðs og sam-
stilltra aðgerða fjölmiðlafyrirtækja
sem eru til þess fallnar að hamla því
að fjölbreytni fái þrifist á fjölmiðla-
markaði.
Tæknileg útfærsla slíkra reglna
og aðlögun þeirra að gildandi sam-
keppnislögum getur verið flókin og
kallar á ítarlega athugun þeirra
sjónarmiða sem þarf að gæta að við
markaðsgreiningu og mat á stöðu
fyrirtækja á fjölmiðlamarkaði, en
þau eru um margt önnur en eiga við
í hefðbundnum samkeppnisrétti.
Jafnframt er þess að geta að þótt
tillögur sem lúta að samkeppnislög-
um séu settar fram með það einkum
í huga að þær verði felldar inn í
samkeppnislög er mögulegt að fella
þær í sérstakan lagabálk sem taki
eingöngu til fjölmiðla. Inn í slíka
löggjöf mætti einnig flétta þær til-
lögur sem lúta að úthlutun leyfa [...].
Þetta á ekki síst við ef talið yrði
heppilegt að setja á fót sérstaka
fjölmiðlastofnun, en slíkar reglur
mætti þá fella í sérstök heildarlög
um fjölmiðlamarkaðinn. Nefndin
bendir þó á að með því að fela verk-
efnin samkeppnisstofnun fáist betri
trygging fyrir því að viðskiptaleg
sjónarmið fái það vægi sem nauð-
synlegt er að þau hafi þegar fjöl-
miðlafyrirtæki eiga í hlut, þótt jafn-
framt þurfi að gæta hinna sértæku
sjónarmiða sem eiga við um fjöl-
miðla,“ segir í greinargerðinni.
Mælir með reglum um úthlutun
leyfa til reksturs fjölmiðla
Nefndin tekur undir þau tilmæli
Evrópuráðsins að ein leið til að hafa
áhrif á gerð og uppbyggingu fjöl-
miðlamarkaðarins sé með reglum
um úthlutun leyfa til að reka fjöl-
miðla. Telur nefndin að þetta sé sú
leið, sem helst beri að skoða en gera
þurfi greinarmun á dagblöðum ann-
ars vegar og útvarpi/sjónvarpi hins
vegar. Útgáfa dagblaða sé ekki háð
opinberum leyfum skv. lögum.
„Ekki er hér lagt til að farin verði
sú leið að gera útgáfu dagblaða leyf-
isskylda sem slíka, enda engin hefð
fyrir því hér á landi. Á hinn bóginn
er vakin á því athygli að þær breyt-
ingar á samkeppnislögum, sem hér
er lagt til að hugað verði að, tækju
jafnframt til dagblaðaútgáfu. Þar
með yrði skylt að upplýsa sam-
keppnisyfirvöld um eignarhald á
fyrirtækjum í dagblaðaútgáfu og
breytingar sem kunna að verða á
því,“ segir m.a. í greinargerðinni.
„Að því er varðar reglur til að
takmarka það að sami aðili eigi bæði
dagblaðaútgáfur og fyrirtæki í út-
varpsrekstri sýnist mega taka á
þeirri stöðu með leyfisveitingum til
útvarps [...],“ segir ennfremur.
Frekari skilyrði sett fyrir
útgáfu útvarpsleyfa
Nefndin bendir á að útvarps-
rekstur er háður leyfum og leggur
hún til að ákvæði um leyfisveitingar
verði tekin til endurskoðunar með
það að markmiði að samþjöppun
eignarhalds á fjölmiðlafyrirtækjum
hamli ekki gegn fjölbreytni í fjöl-
miðlun.
„Nefndin leggur til að skoðað
verði rækilega hvort ekki megi setja
frekari skilyrði í útvarpslög um út-
gáfu útvarpsleyfa sem lúti að eign-
arhaldi fyrirtækjanna sem sækja
um leyfi og stuðla þar með að fjöl-
breytni. Er sérstaklega haft í huga,
að leyfi til útvarpsrekstrar eru
ávallt tímabundin og hér gæti því,
til lengri tíma litið, verið um að
ræða stjórntæki sem unnt væri að
beita til að stýra uppbyggingu
markaðarins þannig að hún sam-
ræmdist betur markmiðunum um
fjölmiðlafjölbreytni.
Nefndin bendir á að tvær mis-
munandi aðferðir koma til greina í
þessu sambandi. Í fyrsta lagi að
setja almennt og matskennt ákvæði
í útvarpslög sem geri ráð fyrir að
við úthlutun og endurnýjun útvarps-
leyfa, sem og áframhaldandi gildi
þeirra, séu tengd tiltekin skilyrði
sem lúta að eignarhaldi þeirra lög-
aðila og einstaklinga sem hafa út-
varpsleyfi eða sækja um slíkt leyfi. Í
öðru lagi að fara þá leið að setja ná-
kvæmari ákvæði sem að þessu lúta,
sem taka á tilteknum aðstæðum
með skýrari hætti og eftir atvikum
banna þær eða setja þeim tilgreind-
ar skorður.
1. Nánar fæli fyrri leiðin í sér að
sett yrði almennt ákvæði í útvarps-
lög með því að bæta við 6. gr. úvl
[útvarpslaga] ákvæði sem mælir svo
fyrir að leggja beri fyrir útvarps-
réttarnefnd að hafa í huga þörfina
fyrir fjölbreytni þegar útvarpsleyf-
um er úthlutað, bæði varðandi eign-
arhald á fjölmiðlafyrirtækjum og
dagskrána sjálfa. Í slíku ákvæði
mætti nánar leggja fyrir útvarps-
réttarnefnd, að hafa í huga fjölda
þeirra útvarpsleyfa sem umsækj-
andi hefur fyrir, útbreiðslu þeirra
útvarpsstöðva sem hann rekur, og
síðast en ekki síst hvort aðili eða
fyrirtæki honum tengd eru jafn-
framt í blaðaútgáfu eða annars kon-
ar rekstri óskyldum fjölmiðla-
rekstri. Þá verði útvarpsréttarnefnd
fengnar heimildir til að fella leyfi úr
gildi ef breytingar verða á eignar-
haldi að fyrirtækjum sem hafa út-
varpsleyfi sem talið er að geti haft í
för með sér að markmiðinu um fjöl-
breytni yrði ógnað. Ennfremur
verði lagt fyrir útvarpsréttarnefnd
að meta hvort frekari leyfisúthlut-
anir gætu leitt til samþjöppunar á
markaði eða hvort tiltekin eigna-
tengsl við fyrirtæki í óskyldum
rekstri væru til þess fallin að veita
ótilhlýðilegan aðgang að dagskrá
fjölmiðla, sem gæti haft óæskileg
áhrif á fjölbreytni. Miðað yrði við að
slík almenn regla fæli það í sér að
útvarpsréttarnefnd gæti synjað um
leyfi á þessum forsendum. Hér yrði
að sjálfsögðu að gæta að almennum
málsmeðferðarreglum og ennfrem-
ur yrði að gera ráð fyrir að unnt
væri að skjóta ákvörðun útvarps-
réttarnefndar til æðra stjórnvalds
og/eða dómstóla.“
Setja mætti bannákvæði eða
hámark á eignatengsl
„2. Síðari leiðin fæli í sér að
ákvæðin yrðu sértækari og ná-
kvæmari og fælu þannig í sér minna
svigrúm til mats. Þau gætu m.a. lot-
ið að eftirtöldum atriðum:
a. Banni við því að aðili í rekstri
sem ekki tengist fjölmiðlun gæti átt
ráðandi eða virkan eignarhlut í fé-
lagi (fyrirtæki) sem sækir um út-
varpsleyfi, eða eftir atvikum að
setja hámark á slík eignatengsl.
Hér undir getur einnig fallið at-
vinnurekstur sem hefur viss tengsl
við fjölmiðlarekstur, svo sem varð-
andi útgáfu á mynd- og tónlistar-
efni, dreifingu á kvikmyndum,
myndböndum og hljómdiskum.
b. Banni við því að fyrirtæki í
dagblaðaútgáfu, eða fyrirtæki sem
hefur tiltekin eignatengsl við dag-
blaðaútgáfu, geti jafnframt fengið
leyfi til útvarpsrekstrar. Í stað for-
takslauss banns væri hugsanlegt að
setja nákvæmari reglur um það
hversu náin og mikil slík tengsl
mættu vera. Þessi atriði komi til
skoðunar bæði þegar sótt er um
nýtt leyfi og þegar sótt er um end-
urnýjun á gildandi leyfum.
c. Banni við því að sami aðili hafi
leyfi til að reka bæði sjónvarp og
hljóðvarp. Afdráttarlaust bann við
þessu er hugsanlegt, en einnig að
þetta verði metið þannig að aðili nái
ekki umtalsverðri útbreiðslu í báð-
um tegundum miðla. Hér mætti
skilgreina mörk, t.d. þannig að aðili
sem á 20% eða meira í fyrirtæki í
sjónvarpsrekstri, sem hefur meira
en 30% útbreiðslu, geti ekki fengið
leyfi til að reka hljóðvarp (og öfugt).
Reglur þessar miði þannig við að
sami aðili geti ekki haft umtalsverða
markaðshlutdeild í bæði hljóðvarps-
og sjónvarpsrekstri. Þessi atriði
komi til skoðunar bæði þegar sótt
er um nýtt leyfi og þegar sótt er um
endurnýjun á gildandi leyfum.
d. Takmarka mætti með beinum
hætti fjölda leyfa til sama aðila til
að útvarpa (hljóðvarpa eða sjón-
varpa) á sama svæði. Þetta atriði
komi til skoðunar bæði við úthlutun
nýrra leyfa og þegar gildandi leyfi
renna út og sótt er um endurnýjun
þeirra.
e. Lagt er til að athugaður verði
sá möguleiki að setja strangari regl-
ur um framsal leyfa og lúti þær
jafnframt að heimildum útvarps-
réttarnefndar til að synja um end-
urútgáfu leyfis eða fella leyfi úr
gildi verði tilteknar breytingar á
eignarhaldi fyrirtækis eða félags
sem rekur fjölmiðil. Þannig yrði
beinlínis tekið fram, að hvers konar
framsal leyfis, hvort sem er fyrir
kaup, skipti, gjöf, leigu, erfðir, bú-
skipti, nauðungarsölu o.s.frv. hefði í
för með sér að leyfi félli niður. Sam-
bærilegar reglur gildi varðandi
breytingar á eignarhaldi fyrirtækja
eða félaga sem hafa útvarpsleyfi,
m.a. vegna samruna fyrirtækja.
Þær gætu m.a. falið í sér að verði
breytingar á eignarhaldi og yfirráð-
um fyrirtækis eða félags sem hefur
útvarpsleyfi falli leyfið eða leyfin
einfaldlega úr gildi. Við mat á því
hvort þau yrðu endurnýjuð giltu
sjónarmiðin sem að framan eru rak-
in.“
Kostir og gallar
Í samantekt nefndarinnar um
þær leiðir sem settar eru fram segir
að báðar hafi þær kosti og galla.
„Kostir fyrir leiðarinnar [eru þeir]
að hún veitir stjórnvöldum svigrúm
til mats eftir því sem hagar til á
markaði hverju sinni og hvert ein-
stakt tilvik er metið út frá sjón-
armiðum um að viðhalda fjölbreytni.
Á hinn bóginn er ókosturinn sá að
nokkur óvissa er um raunverulega
réttarstöðu aðila. Kostir síðari leið-
arinnar eru þeir að með þeim yrði
leitast við að setja tiltölulega skýrar
reglur þar sem tilteknar aðstæður
koma einfaldlega í veg fyrir úthlut-
un leyfa eða eftir atvikum leiða til
þess að þau falla niður. Gallinn gæti
verið sá að með of ströngum reglum
að þessu leyti yrði hamlað gegn
eðlilegri þróun á fjölmiðlamarkaði
þar sem nauðsynlegan sveigjanleika
skorti.
Nefndin ræddi nokkuð um það
með hvorri leiðinni skyldi mælt, en
komst ekki að sameiginlegri niður-
stöðu um þetta atriði.“
Markmiðum ekki náð nema
reglur yrðu afturvirkar
Í umfjöllun sinni bendir nefndin á
að í ýmsum löndum hafi verið sett
sérstök lög eða lagaákvæði sem
kveða með beinum hætti á um tak-
markanir varðandi eignarhald á
fjölmiðlum. Þetta komi einnig til
álita, en á því séu þó vankantar sem
nefndin rekur. Á það er bent að í
einstökum löndum hafi verið settar
beinar reglur um eignarhald eða há-
mark á útbreiðslu. „Af þeim sést að
slíkar reglur geta lotið að ólíkum at-
riðum. Þannig er í sumum löndum
að finna reglur sem mæla fyrir um
að fyrirtæki megi ekki fara yfir til-
tekna hámarksstærð sem miðast við
hlutdeild á markaði (útbreiðslu).
Með slíkum reglum er hamlað gegn
samþjöppuninni sjálfri og eftir at-
vikum komið í veg fyrir að hún
gangi lengra en heppilegt er talið.
Í alþjóðlegri umræðu eru viðmið-
anir um 1⁄3 af markaði miðað við út-
breiðslu oft nefndar og gildir það
jafnt um dagblöð, hljóðvarp og sjón-
varp. Þegar hugað er að því hvort
slíkar takmarkanir gætu átt við á
Íslandi verður að sjálfsögðu að hafa
í huga smæð markaðarins, en af því

 /0 
1

    
-
  

2  !/0 

  0 0 !0 0 
3 !+ 


2 4+
 /05 !+
 0
+!
 10! /0
 !
5 6
0
!! 

             
&7**80
 0!  
9    /0 !/0
 0

+ !
*/0 
* 
9 ! 9 

/0

  !


 
1
 + 
 
10

!
8
 + /0
 106 
 /0 10!+1
:  
;


#$   #2
1
+ <=0
>
/)</

.
///0=0
>
/)
?   
.! @
 : !
* - 
*
> 
;
A
 0/0
80
+ 4 /0
 
;B0 
/0
 0
@ ;
B0 
/0
 0
@  
;
A
 0 9 !&

 

 !
"
’ Samkeppnisyfirvöldum verði með sama hætti fengnar heimildir til að setja
skorður við því að fyrirtæki í öðrum rekstri
eignist hlut í fjölmiðlafyrirtæki. Hér mætti
eftir atvikum miða við virkan eða ráðandi
hlut, allt eftir því hversu strangar reglur
vilji væri til að setja, eða eftir atvikum
binda þetta við tiltekna prósentu. ‘