Morgunblaðið - 25.04.2004, Side 22

22 SUNNUDAGUR 25. APRÍL 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Nótt eina í byrjun aprílvöknuðu íbúar smábæj-arins Pale í Bosníu ogHersegóvínu upp viðdrunur frá herþyrlum
og skömmu síðar kvað við sprenging
við embættisbústað bæjarprestsins.
Þarna voru á ferðinni hermenn frá
SFOR (Stabilization Force) í aðgerð
til að hafa hendur í hári stríðsglæpa-
mannsins Radovans Karadzic. Kar-
adzic var forseti hins sjálfskipaða frí-
ríkis Serba (Republika Srpska) innan
Bosníu og Hersegóvínu á stríðsárun-
um 1992 til 1995. Hann er eftirlýstur
af alþjóðastríðsglæpadómstólnum í
Haag, meðal annars vegna aðildar
hans að umsátrinu um Sarajevó og
þjóðarmorðsins í Srebrenica. Þetta
var þriðja opinbera tilraun hermanna
Atlantshafsbandalagsins til að kló-
festa sakborninginn á þessu ári, en
þeir gripu eina ferðina enn í tómt.
Sjálfsagt hefðu fáir Bosníu-Serbar
kippt sér verulega upp við hamagang-
inn, hefði presturinn og sonur hans
ekki særst lífshættulega í aðgerðinni.
Mönnum ber ekki saman um
hvernig það gerðist að mennirnir
tveir lágu milli heims og helju eftir
aðgerðina. SFOR hefur lýst yfir að
þeir hafi ekki særst skotsárum en lík-
lega hafi þeir hlotið sár sín þegar sér-
sveitarmenn sprengdu upp dyr emb-
ættisbústaðar rétttrúnaðarprestsins
um miðja nótt. Bosníu-Serbum þykir
hins vegar þessi skýring lítt trúleg og
því er haldið fram í fjölmiðlum að
mennirnir hafi verið barðir nánast til
ólífis med byssuskeftum í þeirri von
að tækist að knýja fram upplýsingar
um dvalarstað Karadzic. Hefur meðal
annars æðsti yfirmaður rétttrúnaðar-
kirkjunnar í Bosníu og Hersegóvínu
lýst þessu yfir í fjölmiðlum.
Öfugsnúið almenningsálit
Aðgerð SFOR hefur valdið mikilli
reiði meðal Bosníu-Serba og bæj-
arbúar söfnuðust saman í Pale daginn
eftir og héldu ræður þar sem aðgerð-
in var fordæmd. Þar komu saman
nokkrir af æðstu embættismönnum
Republika Srpska og almenningur
hélt myndum af Karadzic á lofti og
mótmælaspjöldum. Vegna þess hve
mikill hiti hefur verið í fólki hefur ver-
ið brýnt fyrir undirrituðum og sam-
starfsmönnum á vegum alþjóðasam-
félagsins að fara með gát og sneiða
hjá Pale og nágrannabyggðum.
Utanaðkomandi kann að þykja
þessi viðbrögð nokkuð öfugsnúin þar
sem hermennirnir voru við skyldu-
störf og hugðust koma fyrir dóm
manni sem talinn er bera hvað mesta
ábyrgð á þeim hörmungum í upphafi
tíunda áratugar síðustu aldar er allt
að 250.000 íbúar Bosníu og Hersegóv-
ínu týndu lífi og upp undir tvær millj-
ónir manna voru hraktar frá heim-
ilum sínum. Bosníu-Serbar líta málið
allt öðrum augum; margir þeirra telja
Karadzic frelsishetju sem varið hafi
Serba fyrir yfirgangi múslima og
Króata á ögurstundu.
Afstaða rétttrúnaðarkirkjunnar
Einn þeirra er presturinn sem
særðist lífshættulega. Hann hafði lýst
yfir stuðningi sínum við Karadzic í
blaðaviðtali tveimur dögum fyrir að-
gerðina. Er hann talinn framarlega í
stuðningshópi Karadzic sem nýtur
verndar margra landa sinna og reiðir
sig einnig á fjárframlög þeirra. Hefur
verið áberandi hversu beinskeyttir
kirkjunnar menn, það er rétttrúnað-
arkirkjunnar, hafa verið í stuðningi
sínum við Karadzic.
Í Bosníu hafa trúarbragðaerjur
oftar en ekki átt þátt í að magna ófrið
meðal hinna ýmsu þjóðarbrota. Þó
ber einnig að geta að um tveggja alda
skeið ríkti almennur friður að kalla
milli trúarbragða í Sarajevó. Eftir
stríð hefur verið reynt að efla skilning
á réttmæti annarra trúarbragða og á
vegum sameiginlegs ráðs helstu
trúarbragða í Bosníu og Hersegóvínu
þar sem leiðtogar múslima, rétttrún-
aðarmanna, kaþólskra og gyðinga
hafa meðal annars átt sæti. Eftir að-
gerðina í Pale bar hins vegar til tíð-
inda að erkibiskup rétttrúnaðarkirkj-
unnar sagði sig úr ráðinu sökum þess
að hinir trúarleiðtogarnir hefðu
skirrst við að fordæma atburðinn.
Viðbrögð Bosníu-Serba og SDS
Radovan Karadzic var einn stofn-
enda og leiðtogi Serbneska þjóðern-
isflokksins, SDS. Eftir að stríðinu
lauk mæltu sumir fulltrúar alþjóða-
samfélagsins með því að flokkurinn
yrði bannaður. Þessi leið var ekki far-
in, heldur var reynt að koma á lýð-
ræði í Bosníu og Hersegóvínu sem
allra fyrst. Öryggis- og samvinnu-
stofnun Evrópu kepptist við að halda
kosningar svo til árlega og alþjóða-
samfélagið studdi við bakið á nýjum
lýðræðisflokkum sem komust til
valda. Hægar gekk að efla öryggi
borgara, ekki síst flóttamanna sem
höfðu hug á að snúa heim, og erfið-
lega gekk að fá hjól efnahagslífsins til
að snúast aftur. Hefur þar verið að
mestu um að kenna gríðarlegri spill-
ingu sem augljóslega hefur gegnsýrt
allt stjórnmálalíf í landinu í kjölfar
stríðsins. Því má ekki gleyma að
margir háttsettir foringjar högnuðust
óhemju vel í stríðinu og ekki síst eftir
það, þar sem þeir komust yfir risastór
ríkisfyrirtæki á yfirráðasvæðum sín-
um.
Almenningur þreyttist á þessu
ástandi og horfði vanmegnugur upp á
stjórnmálamenn sem áður höfðu til-
heyrt stríðandi fylkingum snúa bök-
um saman til að skipta upp fjarskipta-
fyrirtækjum, vatns- og
rafmagnsveitum og þar fram eftir
götunum. Það fór svo að í kosning-
unum haustið 2002 komust allir
helstu þjóðernisflokkarnir til valda að
nýju, sjö árum eftir að stríðinu lauk.
Var þar um að kenna almennum leiða
almennings vegna svikinna loforða
sem og leiddi til óhemju dræmrar
kosningaþátttöku. Gamli flokkurinn
hans Karadzic hefur þannig tögl og
hagldir í Republika Srpska þar sem
Bosníu-Serbar eru svo gott sem ein-
ráðir enda hafa fáir flóttamenn af öðr-
um þjóðarbrotum treyst sér til að
snúa aftur á þær slóðir þar sem enn
er unnið hörðum höndum að því að
finna fjöldagrafir þeirra sem myrtir
voru.
Leiðtogar SDS eru varir um sig í
yfirlýsingum um Karadzic sjálfan en
eru ósparir á gagnrýnina á SFOR og í
raun allt alþjóðasamfélagið. Hvað það
síðarnefnda varðar má reyndar segja
sömu sögu af öllum helstu stjórn-
málamönnum landsins, einnig á með-
al Bosníaka (múslima) og Bosníu-
Króata. Hins vegar fer ekkert á milli
mála að Karadzic nýtur enn stuðn-
ings hollvina sinna í SDS. Alþjóða-
samfélagið hefur reynt að brjóta nið-
ur stuðningshring Karadzic með því
að frysta bankainnstæður þekktra
SDS-manna og banna þeim að ferðast
til Evrópusambandslanda og Banda-
ríkjanna. Þá bætist enn við svartan
lista yfir þá menn sem bannað er að
gegna opinberum embættum. Þessi
aðferð hefur hins vegar ekki skilað til-
ætluðum árangri, en hefur orðið til að
torvelda samskiptin við Bosníu-
Serba. Hefur þetta og dregið dilk á
eftir sér í efnahagslegu tilliti þar sem
uppbygging hefur verið mun hægari í
Republika Srpska en annars staðar í
landinu. Má segja að almenningur
megi óbeint þola lakari lífskjör í
Republika Srpska en í mörgum öðr-
um hlutum Bosníu og Hersegóvínu
vegna stefnu þjóðernissinnaðra
Bosníu-Serba.
Hvar eru Karadzic og Mladic?
Fáum sögum fer af Mladic en hann
er af flestum þeirra er orð leggja í
belg talinn búa í einu af betri úthverf-
um Belgrad. Stjórnvöld þar hafa hins
vegar staðfastlega neitað þessu.
Mladic er ekki eins mikið til umræðu
og Karadzic. Þó má færa rök fyrir því
að ábyrgð hans á hryllilegum stríðs-
glæpum í Bosníu sé síst minni og
kannski jafnvel meiri.
Þó umkringdu hermenn SFOR hús
móður Mladic á síðasta ári skömmu
eftir að hún lést. Hafði SFOR verið
gefin vísbending um að Mladic hygð-
ist vera viðstaddur útför hennar.
Hermennirnir gripu í tómt. Það kann
mönnum kannski ekki að þykja svo
kyndugt þar sem hús móðurinnar
stendur í úthverfi Sarajevó, steinsnar
frá aðalstöðvum SFOR við Butmir-
hervöll.
SFOR sendi svo Mladic afmælis-
kveðju í mars þegar hermenn hengdu
upp veggspjöld í Pale sem sýndu
skreytt handjárn og skilaboð um að
hann væri ekki gleymdur.
Miklar sögusagnir eru hins vegar á
kreiki um Karadzic. Staðhæft er að
hann sé miklu meira á ferli en Mladic
og að reglulega sjáist til hans öðru
hvor megin við landamærin að Svart-
fjallalandi. Þetta landsvæði er gríð-
arlega erfitt yfirferðar. Það er mjög
strjálbýlt og því fátt um umferðar-
vegi. Þetta er mikið fjalllendi, skógi
vaxið og nánast ógjörningur er að
hafa yfirgripsmikið eftirlit með landa-
mærunum.
Þessar sögusagnir og misheppnað-
ar leitaraðgerðir SFOR í Pale hafa
orðið til þess að ýta undir goðsögnina
um Karadzic þess efnis að hann sé
hugrakkur klækjarefur sem hafi ráð
undir rifi hverju og geri sér það að
leik að snúa á SFOR. Aðrir benda
hins vegar á að það sé í sjálfu sér mik-
il refsing að þurfa að fara huldu höfði
ár eftir ár og mega sífellt eiga von á
því að vera gómaður af hermönnum.
Dayton-samkomulagið og hulin grið
Athygli hlýtur að vekja að nánast
ekkert hefur heyrst frá Karadzic ár-
um saman. Á dögunum kvaddi eig-
inkona hans sér hins vegar hljóðs og
kvartaði undan ágangi hermanna við
heimili þeirra hjóna í Pale. Sagði hún
alþjóðasamfélagið svíkja þau grið
sem Karadzic hefðu verið gefin fyrir
að samþykkja að binda enda á borg-
arastríðið með Dayton-samkomulag-
inu. Hún hefur ekki verið ein um að
staðhæfa að Bandaríkjamenn, með
Richard Holbrooke í fararbroddi, hafi
lofað Karadzic og Mladic griðum
drægju þeir sig algerlega í hlé úr
sviðsljósinu og létu af öllum formleg-
um embættum. Holbrooke var aðal-
sáttasemjari Bandaríkjanna í lok
Bosníustríðsins og er honum eignað-
ur verulegur hlutur í þeim árangri að
stöðva stríðið.
Þessi umræða er mjög áberandi í
fjölmiðlum hér í Bosníu. Þar er meðal
annars staðhæft að Karadzic hafi bú-
ið óáreittur í felustað sínum skammt
frá Pale allt til ársins 1998 þegar fyrst
var í alvöru farið að reyna að hafa
hendur í hári illræmdustu stríðs-
glæpamannanna. Augljóst er að Kar-
Leitin að alræmdasta
stríðsglæpamanni Evrópu
Sláandi götuskilti með mynd sem minnir á hryllinginn í Srebrenica blasir
við vegfarendum í Bosníu. Myndin er frá uppgreftri fjöldagrafar.
Illa hefur gengið að hafa hendur í hári Radovans Karadzic, sem er eftirlýstur stríðsglæpamaður og m.a. sakaður um aðild að umsátrinu um Sarajevo og
þjóðarmorðin í Srebrenica. Karadzic, sem var forseti hins sjálfskipaða fríríkis Serba (Republika Srpska) innan Bosníu og Hersegóvínu á stríðsárunum
1992 til 1995, er hins vegar litinn öllu jákvæðari augum af Bosníu-Serbum sem margir hverjir telja hann frelsishetju. Jón Óskar Sólnes fjallar um málið.
Ljósmynd/Jón Óskar Sólnes
Við rannsóknina á þjóðarmorðunum í Srebrenica var áhersla lögð á að bera
kennsl á fórnarlömbin og voru líkamsleifar þeirra geymdar í merktum tjöldum.
Reuters
Sérsveit lögreglumanna við bústað bæjarprestsins Pale eftir að hermenn SFOR gripu í tómt við leit sína að Radovan
Karadzic. Presturinn og sonur hans særðust í aðgerð hermannanna.
Reuters
Radovan Karadzic árið 1995. Ekki hefur
tekist að hafa hendur í hári hans.
Ljósmynd/Jón Óskar Sólnes