Íslendingaþættir Tímans - 05.04.1975, Blaðsíða 2

hans í uppvextinum og i önn daglegs
llfs var lagöur grunnur að þeirri iðn-
fræðslu, sem honum dugði bæði lengi
og vel.
Um þær mundir, sem aldamótakyn-
slóðin var að vaxa úr grasi, voru ný
fræöslulög að koma til framkvæmda
Með þeim var lögboðin skólaskylda
barna frá 10-14 ára aldurs og um sömu
mundir hófst farskólafræðsla, sem
veitti sérhverju sveitabarni 2-3 mán
aða skólavist á hverjum vetri. Fyrsti
farskólakennari þessara ára I Suður-
sveit mun hafa verið Jón Guðmunds-
son bróðir Bjama listmálara á Höfn
glöggur og greinagóður kennari. Þetta
mun vera sú eina skólafræðsla, sem
Skarphéðinn Gislason naut á lifsleið-
inni umfram þá fræöslu, sem sjálft lif-
ið veitti honum.
A árunum 1912-1925 var Skarphéðinn
Glslason öðru hvoru fastur starfsmað-
ur við heimili og verzlun Þórhalls
Danielssonar á Höfn I Hornafiröi.
Þarna skipaði Skarphéöinn veglegt
sæti I umsvifum mikils athafnalifs, þvl
ef eitthvað þurfti þar að lagfæra var
kallaðá Skarphéðin og hann kom brátt
með slnar hagleikshendur og hluturinn
var að vörmu spori viðgerður. Miklar
byggingar voru reistar á vegum Þór-
halls á þessum árum, m.a. íbúðarhús-
ið Garður, verbúðir og bryggjur.
Margt af þessum byggingum stendur
enn og bera hagleikshöndum gott
vitni. Margir hagleiks- og gáfumenn
dvöldust þá á heimili Þórhalls
Danielssonar og unnu þar við margs-
háttar framkvæmdir og varð heimilið
ekki aðeins athafna- og starfsvett-
vangur, heldur einnig skóli og
skemmtistaður með athafnamanninn,
Þórhall Danielsson, að aflgjafa. Á
meðal þeirra samstarfsmanna, sem
með Skarphéðni Gislasyni dvöldust I
húsi Þórhalls á þessum árum, var
hagleiksmaðurinn Einar Runólfsson,
faðir dr. Trausta náttúru- og stjörnu-
frðings. Munu kynni Skarphéðins við
þann mæta mann hafa oðið honum
góður skóli, enda minntist hann þeirra
kynna lengi slðan með þakklátum
huga.
Annar samstarfsmaður Skarphéðins
á þessum árum var Björn Eymunds-
son smiður og hafnsögumaöur I
Lækjarnesi með ferskan ilm amerlsks
athafnallfs.
1 Lækjarnesi dvaldist Skarphéöinn
nokkurn tíma og nam bátasmlði af
Birni Eymundssyni og lagði upp frá
þvl stund á smiöi smærri og stærri
báta fyrir allmarga Austur-Skaftfell-
inga.
Nokkurn tíma annars vetrar dvald-
ist hann við gullsmíðanám austur á
Vopnafirði og einnig fór hann til
starfsdvalar á vélaverkstæði Jóhanns
2
Hanssonar á Seyðisfirði. Mun þá upp
talið allt það eiginlega verknám, sem
Skarphéðinn naut á lifsleiðinni, en með
dvöl sinni með þessum hagleiksmönn-
um tókst honum að afla sér yfirgrips-
mikillar verkþekkingar, sem vel
nýttist I þágu samtiðarinnar.
A fyrstu áratugum aldarinnar voru
fyrstu vatnsveitur að koma á nokkra
bæi f islenzkum sveitum. Með þeim
varð bylting I lífsþægindum þjóðarinn-
ar. Allt frá landnámstið hafði þjóðin
átt I ströngu strlði við erfiðan vatns-
burð í hibýli sfn. Skarphéðinn varð
einn meðal fyrstu Austur-Skaftfell-
inga, sem lagði hönd að innlögn á
vatnsveitu á bændabýli I sýslunni.
Sagði hann siðar frá því I gamansöm-
um tón, hve hrifning húsmæðranna I
Suðursveit varð takmarkalaus, þegar
fyrsti vatnsleiöslukraninn var þar
opnaður og bunan úr bæjarlæknum
rann óhindrað I vatnsföturnar í eld-
húsinu. Engin tækni var þá nærtæk við
samsetningu á vatnsleiðslupipum og
ekkert til nema allra frumstæöustu
tæki. Má þar m.a. minnast þess, aö
engin tæki voru til að skera skrúfu-
gang ef saga þurfti pipur sundur og
vann Skarphéöinn það afreksverk við
samsetningu á þessum vatnsleiðslum
aö skera nýja skrúfuganga með þjöl ef
breyta þurfti lengdum við samsetn-
ingu.
Haustiö 1922 kaupir Þórhallur
Danlelsson ljósavél Nýja-BIós í
Reykjavik og lætur setja upp til raf-
lýsingar þorpsins á Höfn I Hornafirði.
Lærður rafvirki var fenginn til að ann-
ast uppsetningu vélanna á Höfn og aö
leiöa rafmagnið um þorpið. Skaft-
fellsku hagleiksmennirnir urðu þegar
góðir liðsmenn viö þá framkvæmd og
kom Skarphéöinn Glslason mjög við
þá sögu og varð m.a. fyrsti gæzlumað-
ur rafstöövarinnar á Höfn. Varö
Skarphéöinn brátt svo hugfanginn af
raforkunni að hann mátti vart um ann-
að hugsa. Mun uppsetning rafstöðvar-
innar á Höfn eflaust hafa orðið honum
góður iðnskóli. Tók hann nú þegar
næstu árin að gefa gaum að bæjar-
lækjunum I Austur-Skaftafellssýlu,
þar sem óbeizluð orka beið eftir að
vera virkjuð. Risu brátt næstu árin all-
margar heimilisrafstöðvar I Austur-
Skaftafellssýslu, knúnar vatnsorku og
vann Skarphéðinn Gislason mest að
þeirri framkvæmd ásamt Helga Ara-
syni á Fagurhólsmýri, sem smíðaði
sumt af vatnsaflsvélunum, en rafala
og annað rafmagnsefni varð að panta
erlendis frá. Skarphéðinn Gislason
sem I engan málaskóla hafði gengit
fór þá að glugga i ýmis erlend fræðirit
um rafmagn, skrifaðist á við erlenda
raftækjasala og annaðist milligöngu
um efnispöntun með verðlista eina at
leiðarvisi.
A þessum árum fór áhugi fyrir
virkjun vatnsorku vaxandi um allt
land og félagasamtök og einstaklingar
hófust handa um að rannsaka
virkjunarmöguleika vlðs vegar i um-
hverfi slnu. Einhvern tfma laust eftir
1920 er gerð samþykkt á aðalfundi
Búnaöarsambands Austurlands um
rannsókn virkjunarmöguleika á sam-
bandssvæðinu. Var Skarphéöinn
Gislason ráðinn af stjórn sambandsins
til að annast þá athugun og mun hafa
hlotiö einhverja þóknun fyrir það
starf. Ekki myndi sú þóknun þykja há
nú á öld taxtalaunaðra tæknifræðinga,
en gleðin af starfinu var einnig nokkur
launauppbót. Fórhann á þessum árum
um allt sambandssvæði Búnaðarsam-
bands Austurlands, athugaði
virkjunarmöguleika, leiðbeindi um
framkvæmdir og annaðist
uppsetningu margra vatnsaflsstöðva.
Stuttu siðar réðst hann til sams
konar leiðbeiningarstarfs I Norður-
Þingeyjarsýslu og annaðist
uppsetningu heimilisrafstöðva þar.
Minnist ég þess, er ég nokkru síðar átti
tal við bóndason úr Norður-Þingeyjar-
sýslu, þar sem Skarphéðinn Gíslason
haföi leiðbeint og aðstoðað við að veita
llfsþægindum raforkunnar inn á
heimili hans, hve skaftfellska raf-
virkjans var þar að góðu getiö. Nú
munu flestar þessar vatnsaflsstöðvar
hættar að snúast og samveituorka hef-
ur tekið við hlutverki þeirra, en vart
verður sagan um beizlun vatns-
orkunnar á Austur- og Norðaustur-
landi svo skráð aö Skarphéðins Gísla-
sonar verði þar ekki að góðu minnzt.
Eins og hér hefur verið að vikið,
varð skólanám Skarphéðins Gísla-
sonar smátt að vöxtum á mælikvarða
okkar samtíðar, en sjálfsnámiö varð
honum hollur skóli, sem annarra alda-
mótamanna.SúvarðlIka bótl máli, að
Skarphéðinn varð aldrei þjakaður af
námshroka eða námsleiðanum, sem
mjög þjáir okkar skólakerfi nú.
Skarphéðinn var ávallt viðbúinn að
helga sig nýju námsefni.m.a.gaf hann
sig allan á vald liffræöikenninga Ara
Werlands og samdi sig aö lífsvenjum
náttúrulækninga hin slðari ár eftir þvi
sem aðstæður framast leyfðu. Eftir aö
iðnfræöslulögin komu til framkvæmda
og iönmenntunar var krafizt við raf-
virkjastörf, var starfi Skarphéðins á
sviði rafmagns að mestu leyti lokið, og
hann dró sig i hlé. En mörg önnur störf
biöu hans, þar sem hagleiksgáfa hans
kom aö góðum notum. í umróti
styrjaldaráranna rak fjölda tundur-
dufla að landi og tók Skarphéðinn að
sér að gera þau óvirk á megin hluta
strandlengjunnar austan og suðaustan
íslendingaþættir