Heimilistíminn - 22.02.1979, Page 9

haft fremur litinn tima til aö sinna hinum
margþættu störfum, er honum voru falin,
meöan hann var ritari landsnefndarinnar.
En aö störfum hennar loknum, fóru
nefndarmenn til Kaupmannahafnar, en
Eyjólfur varö eftir á Islandi. 21. mai 1772
fékk Eyjólfur nýtt erindisbréf, og var þaö
svipaö fyrra bréfinu, en honum var i þvi
faliö aö skrifast á viö stjörnukennara há-
skólans i Kaupmannahöfn, og visindafé-
lagiö danska, og fara siöan eftir athuga-
semdum þeirrai'einuogöllu, hvaö athug-
anir snerti. Hann átti lika aö senda af-
skrift af geröabókum sinum til visindafé-
lagsins ogsýna stiftamtmanni þær árlega
á alþingi.
Stjórnin I Kaupmannahöfn haföi I
hyggju um tima, aöbyggja athugunarstöö
á Staöastaö á ölduhrygg. En úr þeim
framkvæmdum varöþó ekki. Thodal stift-
amtmaöur ritaöi dönsku stjórninni 6. mal
1773, og getur þess, aö Eyjólfur sé oftast
veikur. Hann stingur upp á þvi, aö
stjörnuathugunarstööin veröi sett I
kirkjuturninn á Bessastööum, en þá var i
ráöiaö byggja þar kirkju úr steini. En viö
athugun stjórnarinnar kom i ljós, að sú
framkvæmd var alltof dýr, og af þeim
sökum var horfið frá þvi ráöi.
Varö nú horfiö aö þvi, aö Eyjólfi Jóns-
syni var fenginn bústaöur á Lambhúsum
á Alftanesi, og fékk hann loforð fyrir
hækkuöum launum sem stjörnumeistari
konungs á íslandi. En hann naut hennar
ekki, þvi hann varoröinnheilsulaus, og dó
árið 1775.
3.
Allar framkvæmdir stjórnarinnar
dönsku um stjörnuathuganastöö, uröu
seinvirkar og drógust á langinn eins og
varö um fleiri framfaramál er i hennar
höndum voru snertandi ísland.
En þrátt fyrir allt, vildu visindamenn I
Kaupmannahöfn ekki láta þar staöar
numið. Þeir héldu áfram aö vinna aö mál-
inu. Horrebow kennari i stjörnufræöi viö
háskólann i Kaupmannahöfn ritaði
stjórnarráöinu 4. mal 1776 og stingur upp
á þvi, aö Islenzkum stúdent, aö nafni
Eyjólfur Jónsson, er var útlæröur úrsmiö-
ur I Kaupmannahöfn, veröi veitt laun þau,
er Eyjólfur Jónsson haföi, sem styrkur tií
þess aö nema stæröfræöi og æfa sig i
Stjörnuathugunum. Meö þvi átti hann aö
undirbúa sig til aö taka aö sér stjörnu-
meistarastarfiö i Lambhúsum.
Stjórnin fellst á þessa tillögu, og varö
Eyjólfi Moh veitt þessi upphæö, þaö eru
laun nafna hans, ieittár. En svo fóru leik-
ar, aö Eyjólfur Moh missti allan áhuga á
þessu starfi og námi, og hætti þvi, van-
rækti þaö á allan hátt jafnt I þvi aö sækja
fyrirlestra i Slvalaturni og æfingar i
stjörnuathugunum, þrátt fyrir itrekaöar
áminningar. Hann endurgreiddi styrkinn.
Eyjólfur Jonsson Moh var stúdent.
Hann var sonur Jóns silfursmiös og
stúdents Vigfússonar I Arkvörn i Fljóts-
hliö. Eyjólfur var móöurbróöir Lárusar
stúdents Sigurðssonar frá Geitareyjum,
er var aldavinur Jónasar skálds Hall-
grimssonar og séra Tómasar Sæmunds-
sonar á Breiðabólsstaö i Fljótshliö. Hann
varö um skeiö skólahaldari i Sórey, en
annars er litiö um hann vitaö og afdrif
hans.
En Horrebow lét ekki hér staöar
numiö. Hann mælti meö dönskum manni
til starfsins. Hann hét Rasmus Lievog, og
var hann sendur til íslands áriö 1779.
Horrebow segir svo um Rasmus Lievog,
aö hann hafi tekið góöum framförum I
stjörnufræöi og stæröfræöi, sé æföur I
stjörnuathugunum, og kunni aö gera viö
viökomandi verkfæri og tarfti.
Rasmus Lievog fékk svipaö erindisbréf
og Eyjólfur Jónsson haföi fengiö á slnum
tima. Hann átti aö gera stjörnu- og veöur-
athuganir og margvislegt fleira. launa-
kjör hans voru fremur bág. Hann fékk 80
rikisdali I árslaun og ókeypis húsnæöi I
Lambhúsum á Alftanesi.
4.
Voriö 1779 fór Rasmus Lievog til Islands
aö gegna embætti sinu. Hann varö vel
reiöfara til landsins og hóf störf sin þegar
i staö. En stjórnin I Kaupmannahöfn stóö
fremur illa viö aö uppfylla þær þarfir, er
nauðsynlegar voru til aö geta gegnt um-
ræddum störfum I Lambhúsum.
Arið 1781 var lokiö viöbyggingu Ibúöar-
húss i Lambhúsum. Þaö samanstóö af
stofu, svefiiherbergi, anddyri, eldhúsi og
lofti, enfremur haföi þar veriö ræst fram
mýri og hlaöinn túngarður kringum túniö.
Þetta kostaöi 373 rikisdali, og þótti vfst
stjórninni nóg um þann kostnaö og langt-
um fremur þegar Thodal stiftamtmaöur
ritaöi stjórninni, og taldi aö kosta þyrfti
meiru tÚ, svo Lambhús kæmust i sæmi-
legt lag, bæöi i húsbyggingum og ræktun.
• En aðalatriöiö var óleyst, en þaö var
bygging stjörnuathugunarturns. Thodal
stiftamtmaður gerir ráö fyrir þvi i bréfi,
aö hann muni ekki kosta minna en 150
rikisdali. Eftir þeirri áætlun mun varla
hafa verið gert ráö fyrir stórum eöa veg-
legum turni.
Þaö er þvl auöséö af þessu, aö Lievog
hefur ekki haft góö né glæsileg vinnuskil-
yröi á Lambhúsum á þessum árum. Allt
bendir til, aö eintómur undandráttur og
vanræksla hafi veriö frá hendi dönsku
stjórnarinnar, og jafnvel ráöleysis hafi
gætt. Til dæmis kom þaö til mála um
stund, aö þar yröi stofnsettur barnaskóli
og reistur fyrir fé Thorkelisjóösins, og
yröi þá Lievog geröur þar skólastjóri, og
honum settur aðstoöarkennari, er jafn-
framt yröi honum til aöstoöar viö athug-
anir hans. En ekki varö úr þvi.
Svo fóru þó leikar, aö Lievog fékk 20
rikisdala launahækkun, og geröur var
fullnaöar úrskuröur af hendi stjórnarinn-
ar I Kaupmannahöfn um byggingu
stjörnuathugunarturns I Lambhúsum.
Bugge prófessor i' Kaupmannahöfn geröi
uppdrátt ogáttihannaö vera 8 álna breið-
ur og 10 álna langur.A húsinu áttu aö vera
tvær þverrifur meö hlemm yfir i þakinu,
sem stjörnukikar áttu aö ganga út um. Til
byggingarinnar voruveittir 400 rlkisdalir.
1 konungsbréfi frá 20. júni 1788 er þess
getið, aö stjörnuturn i Vardöhus i Noregi,
sé þá lagöur niður, og hefur Thomas
Bugge prófessor i Kaupmannahöfn
stungiö upp á, aö Rasmus Lievog, yröu
veittir þeir 100 rikisdalir til launabótar,
sem stjörnufræöingurinn i Vardö haföi
haft. Einnig er getið isama bréfi, aö verk-
færi séu fá á Lambhúsum og þau nærri
ónýt, og stingur Bugge Prófessor upp á*
þvi, að ný verkfæri séu keypt og gömlu
verkfærin frá Vardö séu flutt til Lamb-
húsa.
En ekki varö úr þessum ráöagerðum,
ogvaröástandiö litt breytt I Lambhúsum.
11. október 1791 kom Sveinn læknir Páls-
son aö Lambhúsum, og getur hann þess I
ferðabók sinni, aö Lievog kvarti mjög
undan aö hafa ekki brúkanleg verkfæri til
athugana sinna, og fái enga úrlausn, þó
hann kvarti undan ástandinu árlega.
5.
En þrátt fyrir öröugar kringumstæöur,
geröi Rasmus Lievog margar athuganir i
Lambhúsum. Athuganabók hans er varö-
veitt frá árunum 1779 til 1794. Þar er ná-
kvæm lýsing á verkfærum hans, og lýsir
hann jafnframt aöferð sinni viö athugan-
irnar Þar eru lika varöveittar athuganir
á mörgum stjörnumælingum og veöurat-
hugunum, er geröar voru daglega á árun-
um 1779-1788. Veöurathuganir hans voru
geröar daglega kl. 6 fyrir hádegi klukkan
12 á hádegi og klukkan 6 eftir hádegi og
þar aö auki stundum á nóttunni.
Ariö 1787 mældi Lievog Reykjavik og
geröi uppdrátt af kaupstaönum, og er
hann varðveittur og er hin merkasta
heimild frá þessum merku timamótum i
söguhans.Uppdrátturþessier nákvæmur
og hefur mikla sögulega þýöingu. Kaup-
staðurinn var þá aðeins húsrööin meö-
framAöalstræti.þarsem verksm iö jurna r
voru og nauösynlegustuhús þeirra, kaup-
mannshúsogbúö. Þá voru verslunarhúsin
komin þangað, en þau voru flutt úr
örfirisey, en á eynni voru fjórir bæir:
Heimabær, Hólshús, Steinhóll og Eyrar-
hús, og tvö timburhús syöst.
Reykjavikurskólinn fyrri stóö milli
Hólakots og Melshúss, og tugthúsiö I
brekkunni fyrir ofan lækinn, þaö er
stjórnarráðiö, og þinghús litlu sunnar.
Kirkjan stóð f gamla kirkjugaröinum viö
Aöalstræti.
Rasmus Lievog fór héöan alfarinn áriö
1805, og lagöist þá stofnunin á Lambhús-
um niður fyrir ftillt og allt.
6.
En þrátt fyrir þaösem rakiö hefur veriö
hér um strandmælingar lslands, er hiö
raunverulega upphaf þeirra áriö 1776. Þá
var Hans Erik Minor veitt erindisbréf til
9