NT - 16.11.1984, Blaðsíða 6

Föstudagur 16. nóvember 1984 6
Vettvangur
Árni Árnason framkvæmdastjóri Verslunarráðs:
Ný landbúnadarstefna
■ I grein í NT þann 27.
október sl. gerði Halldór Kristj-
ánsson að umtalsefni tvær setn-
ingar úr landbúnaðarstefnu
Verzlunarráðs íslands. í grein
sinni snýr hann svo rækilega út
úr, að það er síður en svo
auðhlaupið að rökræða þau
skrif. Landbúnaðarmálin eiga
þó skilið málefnalega um-
fjöllun, ekki síst í Ijósi þeirra
tímamótaákvarðana, sem þar
hljóta að standa fyrir dyrum,
fyrr en síðar.
Landbúnaðarstofnun Sam-
einuðu þjóðanna - FAO - hélt
14. svæðisráðstefnu sína hér í
Reykjavík í september síðast-
liðnum. Þar var margt merkra
mála til uniræðu. Voru þau
skilmerkilega undirbúin með
vönduðum skýrslum. Eitt at-
hyglisverðasta málið, sem þar
var til umræðu, en þó gerð
minnst skil í fjölmiðlun, var
landbúnaðarsteína Evrópu-
landanna.
í skýrslu fundarins kemur
fram, að einungis Ungverja-
land og Búlgaría af löndum
A-Evrópu flytja út matvæli, en
önnur lönd eru ekki sjálfum
sér næg. Ógöngur landbúnað-
ar Sovétskipulagsins eru
slíkar, að nær V) af hcildar-
framleiðslu eggja, kjöts og
grænmetis í Sovétríkjunum,
kemur ekki frá samyrkjubúun-
um, heldur frá heimilisgörðum
starfsmanna þeirra. Vandinn í
V-Evrópu er algjör andstæða
þessa.
Norðurlöndin og lönd V-
Evrópu standa nú öll frammi
fyrir því að hemja offram-
leiðslu landbúnaðarvara, sem
skapast hefur vegna mikillar
tæknivæðingar, sem hátt verð
á landbúnaðarvörum hvatti til
að yrði nýtt. Þessi framleiðsla
kostar mun meira en sem nem-
ur heimsmarkaðsverði, en með
útflutningsstyrkjum fékkst að
fólks hækka fara þær í að
fullnægja nýjum þörfum.
Samhliða þessu hefur landbún-
aðurinn tileinkað sér nýjustu
framleiðslutækni, þannig að
færri framleiðendur og hag-
kvæmari rekstur geta fullnægt
eftirspurninni. Þótt bændur
séu færri, eru þeir ennþá fleiri
en þarf til að fullnægja eftir-
spurn eftir landbúnaðarvörum
innanlands.
Við íslendingar höfum ekki
enn til fulls lagað okkur að
þessum staðreyndum. Enn er
varið miklu fé til að viðhalda
afskiptum ríkisvaldsins af
framleiðslu og sölu landbúnað-
arvara, sem hófust sem neyð-
arráðstöfun í kreppunni á
fjórða áratugnum.
Ný stefna
í frumvarpi til fjárlaga fyrir
næsta ár er lagt til að verja
verulegum fjárhæðum til að
örva framleiðslu landbúnað-
arafurða. Til uppbóta á útflutt-
ar landbúnaðarafurðir (kinda-
dilkakjöts á síðasta ári sé um
2.200 tonn eða nálægt Va af
innanlandsneyslu. Þeir sem
hagsmuna hafa að gæta við
sölu á dilkakjöti knýja á, að
skattgreiðendur styrki útflutn-
inginn, svo að birgðir hlaðist
ekki upp. Að öðrum kosti er
rætt um það að auka þurfi
innanlandsneysluna á dilka-
kjöti, sem nú er um 44 kg á
mann á meðan hún er í kring-
um 3 kg víða annars staðar og
t.d. um Vi kg í Svíþjóð og
Danmörku, enda mest neytt af
svína- og nautakjöti.
í lögum eru ákvæði um að
útflutningur búvara skuli
styrktur, þó að hámarki sem
nemur 10% af heildarverð-
mæti framleiðslu landbúnaðar-
vara. Þetta er eitt form beins
kostnaðar vegna offram-
leiðslu. Annað form eru ýmis
konar niðurgreiðslur, þótt lát-
ið sé í veðri vaka, að þeim sé
ætlað að aðstoða efnalítið fólk
og halda verðlagi niðri. Ljóst
er að „útflutningsþörfin"
Hins vegar hefur mönnum orðið Ijós-
ara, hversu ofboðslega dýr landbún-
aðarstefna Vesturlanda er orðin fyrir
skattgeiðendur og hversu mikilli
truflun ríkisstyrkt offramleiðsla
veldur í milliríkjaviðskiptum.
Enn er varið miklu fé til að viðhalda
afskiptum ríkisvaldsins af fram-
leiðslu og sölu landbúnaðarvara,
sem hófust sem neyðarráðstöfun í
kreppunni á fjórða áratugnum.
losna við umframframleiðsl-
una til útlanda. Kostnaður við
þennan útflutning nemur veru-
legum fjárhæðum og setur
aðrar þjóðir í vanda, sem gætu
flutt út landbúnaðarvörur án
styrkja.
Þetta eru ekki nein ný sann-
indi. Hins vegar hefur
mönnum orðið ljósara, hversu
ofboðslega dýr landbúnaðar-
stefna Vesturlanda er orðin
fyrir skattgreiðendur og hversu
mikilli truflun ríkisstyrkt of-
framleiðsla þeirra veldur í
milliríkjaviðskiptum. Land-
búnaðarstefna einstakra landa
er þannig ekki einungis innan-
ríkismál, heldur einnig alþjóð-
legt vandamál. Skal því engan
undra, að ýmsir taki þessa
alvarlegu þróun til umfjöllun-
ar, enda snertir hún mun fleiri
en þá eina, sem landbúnað
stunda.
Landbúnaðurþá og nú
Á sínum tíma átti íslenskur
landbúnaður mikinn þátt í að
mynda hagvöxt hér á landi og
leggja þannig grunn að batn-
andi lífskjörum. Sú var tíðin
að landbúnaður var helsti
undirstöðuatvinnuvegurinn
sem meira en 80% landsmanna
hafði beint lífsviðurværi sitt af.
Það er á grundvelli sparnaðar
í landbúnaðarsamfélaginu
gamla, sem við nutum hagvaxt-
arþróunar í áratugi, sem aftur
hefur gert okkur mögulegt að
njóta ýmissa gæða, sem áður
þóttu munaður. Matvæla-
neysla hefur á hinn bóginn
orðið sífellt lægra hlutfall af
heildarneyslunni, en sú stað-
reynd ásamt aukinni fram-
leiðni í landbúnaði, þýðir að
mun færri framleiðendur geta
annað eftirspurninni.
Landbúnaðarvörur eru þess
eðlis, að eftirspurn er tiltölu-
lega stöðug og breytist ekki að
ráði með tekjum. Þegar tekjur
kjöt
verja
og osta) er ráðgert að
380 milljónum króna.
Niðurgeiðslur á verði mjólk-
urafurða og kinda- og nauta-
kjöts eiga að nema 630 milljón-
um. Styrkur til Stofnlánadeild-
ar landbúnaðarins er ráð-
gerður 30,6 milljónir og fram-
lög til jarðræktar eiga að nema
130 milljónum. Er þá ótalinn
fjöldi framlaga til ýmissa stofn-
ana, verkefna og félagasam-
taka landbúnaðarins.
Þau framlög sem hér eru
talin, samtals að fjárhæð 1170
milljónir króna, eru 20.000
króna skattur á hverja fjögurra
manna fjölskyldu í landinu. í
Ijósi þessara talna má vera
ijóst, að skattgreiðendum
finnst landbúnaðarstefnan
dýru verði keypt. Stefnubreyt-
ingar er þörf, og það er í þágu
langtímahagsmuna bænda að
taka þátt í mótun hennar.
Lykilþættirnir í nýrri stefnu
í landbúnaðamiálum ættu eink-
um að vera tveir:
1. Takmörkun landbúnaðar-
framleiðslunnar við innan-
landsþarfir, með samræmd-
um aðgerðum, þannig að
ckki komi til útflutnings á
landbúnaðarafurðum, en
eftirspurn verði mætt með
nokkrum innflutningi í
slæmu árferði.
2. Breytt verðmyndunarkerfi
sem eykur aðhald og hag-
kvæmni í dreifingu og
vinnslu landbúnaðar-
afurða, og dregur úr óvissu
meðal bænda hverjar tekjur
þeirra verða.
Þessir tveir þættir þarfnast
nánari útskýringa og rökstuðn-
ings.
Hvatt til offramleiðslu
í ár er áætlað, að „útflutn-
ingsþörfin" vegna framleiðslu
myndi vaxa, ef niðurgreiðslur
yrðu lækkaðar. Framleiðslan
m.v. núverandi aðstæður fær
ekki staðist, ef skattgreiðendur
stæðu ekki undir kostnaðinum
við hana. Neytendur eru ekki
tilbúnir til að kaupa það magn
á kostnaðarverði, sem þeir
neyta nú. Hins vegar er komið
aftan að þeim: Þeir eru skatt-
lagðir til að kosta offram-
leiðsluna.
Þótt verulega hafi dregið úr
offramleiðslu kindakjöts og
mjólkurafurða, hefursá árang-
ingsuppbætur og aðrir styrkir
enn undir helsta einkenni
vandans, offramleiðsluna. Það
liggur því beint við að afnema
alla þessa styrki, en það verður
að gera í áföngum til að auð-
velda aðlögun að breyttum að-
stæðum.
Útflutningsuppbætur mætti
t.d. afnema á þremur árum. í
stað þess að greiða þær með
útflutningi ætti að greiða þær
beint til fjárbænda t.d. miðað
við bústofn um sl. áramót.
Fjárhæðin færi lækkandi árlega
en þessi háttur á greiðslu tæki
fljótt fyrir útflutning og auð-
veldaði bændum að laga bú-
skap sinn að breyttum aðstæð-
um og færa sig yfir í nýjar
greinar.
Með afnámi niðurgeiðslna
verður einnig afnumin að
hluta til mismunun milli bú-
greina. Sú samkeppni, sem þá
skapast, ætti að vera hvati til
rekstrarhagræðis, vöruvönd-
unar og meira vöruúrvals.
Nauðsynlegt er að koma áfram
til móts við tekjulágt fólk, en
með öðrum hætti, helst bein-
um fjárframlögum í tengslum
við tekjuskattskerfið, sem yrði
breytt í frádrægan tekjuskatt
(negative income tax), enda
ómarkvisst að greiða niður
matarreikninga efnafólks.
Helstu rökin með útflutn-
ingsuppbótunum, að lands-
menn þurfi að vera aflögufærir
á samdráttartímabilum í land-
búnaðarframleiðslunni, eru
vafasöm. Samdráttarsveiflum
mætti mæta með innflutningi.
Sú leið væri mun ódýrari en að
Neytendur eru ekki tilbúnir til að
kaupa það magn á kostnaðarverði,
sem þeir neyta nú. Hins vegar er
komið aftan að þeim: Þeir eru skatt-
lagðir til þess að kosta umframfram-
leiðsluna.
ur náðst þrátt fyrir ósamræmi í
stefnumótun. Búmarkið er til,
en landsmenn eru enn skatt-
lagðir til að hvetja bændur til
meiri framleiðslu. Dæmi um
þetta eru hagstæð afurða- og
rekstrarlán, sem bændur hafa
notið til skamms tíma, en
einnig ýmsir styrkir eins og
framlög úr ríkissjóði til stofn-
lána, svo og ríkisframlög til
jarðræktar og húsabóta. Þessir
styrkir nema á fjárlögum fyrir
yfirstandandi ár rúmlega 139
milljónum króna.
Þrátt fyrir vissan árangur í
að draga úr framleiðslu, ýta
þannig niðurgreiðslur, útflutn-
halda uppi framleiðslu til út-
flutnings, sem skilar bændum
engu, þar sem útflutningsbæt-
ur jafna einungis útlendan og
innlendan verðmun svo og
vinnslukostnað.
Verðmyndunin
Þótt beinn kostnaður land-
búnaðarstefnunnar sé mikill,
segir hann ekki alla söguna.
Verðmyndunina þarf einnig að
skoða.
Það tilbúna verð, sem ák-
veðið er af 6-manna nefnd
gegnir ekki því mikilvæga hlut-
verki, sem verð gerir í mar-
kaðsbúskap. Það er ekki sú
viðmiðun, sem það er í öðrum
rekstri um, hvort borgi sig að
framleiða meira eða minna og
veitir ekki það aðhald, sem er
forsenda hagkvæms rekstrar.
Verðlagningu 6 manna
nefndar er gefið það sem
markmið, að tekjur bænda
„verði í sem nánasta samræmi
við tekjur annarra vinnandi
stétta", eins og segir í fram-
leiðsluráðslögunum. Þótt þessi
viðmiðun sé merkingarlítið
stjórnmálaslagorð, hefur hún
í framkvæmdinni orðið sú að
verðleggja hefðbundnar bú-
vörur út frá áætlunum um laun
bænda, rekstrarkostnað við-
miðunarbús og vinnslukostnað
búvara. í áætluninni eru laun
bænda upphafsstærðin, en í
raunveruleikanum afgangs-
stærðin, þar sem laun bænda
koma ekki í ljós fyrr en vinnslu
og sölu afurðanna er lokið. Ef
vinnslukostnaður reynist t.d.
vanáætlaður eða hækkar á
verðlagsárinu, skerðast tekjur
bænda. Þeir fá einungis í sinn
hlut það sem eftir er og hafa
enga vissu í upphafi, hverjar
tekjur þeirra endanlega verða.
Núverandi tilhögun verð-
myndunar örvar því miður
ekki hagkvæmni í rekstri. Með
því að auka á viðskiptafrelsi í
landbúnaðinum má vænta þess
að skapaður verði hvati til
hagræðingar og að framleiðsl-
an lagi sig að eftirspurn neyt-
enda, sem hlýtur jú að vera
megintilgangur hennar. Jafn-
framt þessu verði síðan séð til
þess að samkeppni sé næg, t.d.
að vinnsla mjólkurstöðva og
sláturhúsa verði aðskilin frá
öðrum atvinurekstri á sama
stað.
Til að byrja með mætti hugsa
sér svipaða tilhögun og á sér
stað í sjávarútvegi, þ.e. að
samið sé um sérstakt lág-
marksverð, sem vinnslan borgi
bændum. Vinnslustöðvar beri
síðan ábyrgð á þeim vörum,
sem þær hafa til vinnslu og geti
ekki krafist endurgreiðslna eða
gert bakkröfur á bændur, ef
illa árar. Þetta fyrirkomulag
ætti að leiða til vandaðri vinnu-
bragða og meiri hagkvæmni
samanborið við það fyrir-
komulag, sem nú ríkir, þar
sem skattgreiðandinn eða
bóndinn er endanlega sóttur til
ábyrgðar.
Verðlagning sem tekur mið
af markaðsaðstæðum er áhrifa-
ríkasta og einfaldasta leiðin til
að stýra framboði á vörum og
þjónustu. Til að draga úr of-
framleiðslu landbúnaðarvara
hafa augu manna til þessa þó
einkum beinst að fram-
leiðslukvótum og skattlagn-
ingu kjarnfóðurs. Endanleg
afstaða til þessara leiða liggur
enn ekki fyrir. Flest bendir til,
að kjarnfóðurgjald hafi haft
takmörkuð áhrif og búmarkið
hefur aldrei fyllilega komið til