Morgunblaðið - 04.10.2004, Síða 25

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 4. OKTÓBER 2004 25
MINNINGAR
Hann hafði geysilegt líkamsþrek og
úthald og var tveggja manna maki,
hvort heldur var til líkamlegra eða
andlegra starfa. Að því varð ég marg-
sinnis vitni.
Á vettvangi lögfræðinnar liggur
eftir hann mikið og vandað fræði-
starf. Þar ber hæst doktorsrit hans
„Um eignarnám“, er hann lauk árið
1970. Er hér um tímamótaverk í ís-
lenzkri lögfræði að ræða, er lengi
mun standa og verða vitnað til.
En vinur minn hafði ekki einasta
yfirburðaþekkingu á sviði eignarrétt-
arins. Þekking hans var mjög almenn
og víðfeðm í fræðigreininni. Þá var
hann betur að sér á sviði mannrétt-
inda en nokkur annar maður, sem ég
þekki. Í sem stytztu máli má segja,
að hann hafi verið spakvitur í lögum.
Til einskis manns sótti ég oftar
lagaráð en hans. Hygg ég að fáir lög-
fræðingar hafi notið jafn almenns
trausts og virðingar í sinni stétt eins
og Gaukur Jörundsson. Þá var hann
einnig vinsæll meðal lögfræðinga.
Það þarf sérstaka mannkosti til að
vera hvort tveggja í senn, vinsæll og
virtur. En þannig var því farið um
Gauk. Þó var Gaukur í eðli sínu dulur
og viðkvæmur í lund og hélt sér
nokkuð til baka. Ekkert var fjær
honum en að trana sér fram, en hann
var fastur fyrir, eins og klettur, ef því
var að skipta. Allt að einu var sótzt
eftir honum til vandasamra ábyrgð-
arstarfa, því að honum var treyst um-
fram flesta menn aðra. Þannig þótti
sjálfsagt að skipa hann fyrstan
manna til að gegna embætti umboðs-
manns Alþingis, þegar það var stofn-
að árið 1987. Mótaði hann það emb-
ætti farsællega og hefir af því hlotizt
mikil réttarbót í þessu landi.
Gaukur átti sæti í Mannréttinda-
nefnd Evrópu frá 1974 til 1999 en eft-
ir það í Mannréttindadómstól Evr-
ópu, þar til um síðustu áramót, er
hann fékk leyfi frá störfum sakir
veikinda þeirra, er nú hafa orðið hon-
um að aldurtila.
Ég starfaði sem lögfræðingur hjá
Mannréttindanefndinni árin 1979–
1982 og fylgdist þá grannt með störf-
um nefndarinnar. Sumir nefndar-
menn töluðu oft og lengi. Aðrir gættu
hófs í þeim efnum og þannig var vin-
ur minn Gaukur. Hann talaði sjaldan,
en þegar hann tók til máls var hann
jafnan stuttorður og gagnorður. Var
grannt hlýtt á það, sem hann hafði
fram að færa, enda naut hann óskor-
aðs trausts meðal nefndarmanna
sakir þekkingar og réttsýni. Veit ég
að svo var einnig eftir að hann fluttist
yfir í Mannréttindadómstólinn, þá
Mannréttindanefndin var lögð niður.
En Gaukur var ekki bara merkur
lögfræðingur og skyldurækinn emb-
ættismaður. Þeir sem þekktu hann
gerzt vissu, að hann var einstakur
húmoristi. Ekki þannig, að hann
segði sögur, heldur skaut hann eld-
snöggum og óvæntum tilsvörum á
hárfínu augnabliki, þannig að menn
veltust um af hlátri. Ég veit ekki,
hvort margir þekktu þessa hlið á
Gauki, því að hann var dulur og
hleypti mönnum ekki inn á sig. Hann
var ekki allra. Til þess að skynja rétt
manninn Gauk Jörundsson þurfti
maður að þekkja hann afar náið.
Gaukur var sveitamaður í beztu
merkingu þess orðs og var mikið
náttúrubarn að upplagi. Hann hafði
gaman af veiðiskap fyrr á árum. Fór-
um við oft saman á skytterí, þegar
við vorum yngri. Einnig vitjaði ég
stundum um laxanetin með honum
og svo gerðum við kannski eitthvað
annað á eftir. Þetta voru ógleyman-
legar ánægjustundir. Þær eru nú
liðnar og koma aldrei aftur. Né held-
ur þeir tímar, þegar við hlýddum
saman á Beethoven, Bach, Schubert
og Mozart. Þá var gaman að lifa og
manni fannst, að vor lífsins myndi
aldrei taka enda.
Í einkalífinu var Gaukur mikill
lukkunnar pamfíll. Hann eignaðist
yndislega og mikilhæfa konu, Ingi-
björgu Eyþórsdóttur, sem var hans
stoð og stytta í lífi og starfi. Þeim
auðnaðist tvö börn, Guðrúnu og Jör-
und, sem bæði eru lögfræðingar.
Guðrún er nýbúin að ljúka doktors-
prófi í lögum frá Lundi í Svíþjóð.
Þau Gaukur og Ingibjörg voru afar
gestrisin og miklir höfðingjar heim
að sækja, hvort sem var í Kaldaðar-
nesi eða annars staðar. Höfum við
hjónin notið gestrisni þeirra, bæði
heima og erlendis, sem við þökkum af
alhug.
En nú þegar lífshlaup Gauks vinar
míns er á enda runnið og merkri ævi
lokið er mér efst í huga þakklæti fyr-
ir órofa vináttu hans, hjálpsemi og
tryggð gegnum árin.
Það er með hryggð og söknuði sem
ég kveð aldavin minn, Gauk Jörunds-
son, allt of fljótt.
Við hjónin sendum Ingibjörgu og
börnunum, Guðrúnu og Jörundi,
barnabörnum og öðrum ástvinum
Gauks innilegar samúðarkveðjur.
Megi minningin um hinn góða dreng,
Gauk Jörundsson, verða þeim hugg-
un harmi gegn.
Guð blessi minningu Gauks Jör-
undssonar.
Magnús Thoroddsen.
Gaukur Jörundsson er í hópi ör-
fárra manna sem mest áhrif hafa haft
á mig á lífsleiðinni. Ég kynntist hon-
um, þegar ég stundaði nám við laga-
deild Háskóla Íslands, þar sem hann
gegndi stöðu prófessors. Hann
kenndi fjármunarétt, eignarrétt og
veðrétt. Mynd hans stendur lifandi í
huganum, þar sem hann stóð risavax-
inn við kennarapúltið og mælti fram
ræðu sína. Manni fannst honum ekki
líða neitt of vel við kennsluna. Hann
virtist vera svolítið feiminn, var ekk-
ert fljúgandi mælskur og svitnaði
stundum svolítið á enninu. Samt náði
hann alltaf beint til okkar. Það voru
einhverjir töfrar í persónunni sem
heilluðu okkur öll. Hann var yfir-
burðamaður í fræðunum en hafði
jafnframt yfir að búa ríkri kímnigáfu,
sem sló öllu við. Enginn maður á
meiri þátt en hann í að hafa gert mig
að lögfræðingi. Ég er viss um að hið
sama geta margir aðrir nemendur
hans sagt. Umfjöllun hans um ein-
staka þætti í náminu var með þeim
hætti að eftir sat. Til dæmis, þegar
hann kenndi okkur um hefð. Kennsl-
an var um miklu meira en hefðina.
Hún var í reynd um kjarnann í að-
ferðafræði lögfræðinnar. Þannig
kenndi hann. Nálgun hans að við-
fangsefnunum varð sú fyrirmynd
sem eftir sat.
Ég átti svo samskipti við hann,
þegar ég var valinn til trúnaðarstarfa
fyrir laganema og hann var í forystu
við stjórnun lagadeildarinnar sem
forseti hennar. Í margvíslegum sam-
skiptum okkar á þessum árum varð
til einhver sterkur þráður milli okk-
ar. Sá þráður rofnaði aldrei. Hann
styrktist frekar eftir því sem árunum
fjölgaði. Hann fékk mig til kennslu
við deildina fljótlega eftir að ég hafði
lokið lagaprófi. Eftir á að hyggja get
ég furðað mig á því trausti sem hann
sýndi mér. Í traustinu fólst mikil
hvatning til dáða. Ég lagði mig allan
fram og enginn vafi er á því að hon-
um á ég mest að þakka, hvernig lífs-
hlaupið byrjaði og þróaðist svo áfram
í heimi lögfræðinnar. Ég get með
stolti sagt, að hann hafi verið ein-
hvers konar faðir minn í lögfræðinni.
Það er ekki öllum gefin sú gæfa að
geta lagt af stað undir leiðsögn slíks
manns sem Gaukur var. Hann var
ekki bara meðal allra fremstu ís-
lenskra lögfræðinga fyrr og síðar,
heldur var hann einnig ríkulega met-
inn að verðleikum erlendis vegna
starfa sinna hjá Mannréttindastofn-
unum Evrópu.
Svo urðum við góðir vinir. Hann
vann mikið erlendis á vettvangi
Mannréttindanefndar og síðar
Mannréttindadómstóls Evrópu. Á
sumrin reyndu þau Ingibjörg að vera
eins mikið og þau gátu austur í Kald-
aðarnesi. Við Kristín heimsóttum
þau þangað á hverju sumri, oft með
börnin okkar með okkur. Þá var
margt skrafað. Um lögfræðina,
stjórnmálin og hvað eina annað sem
upp kom. Það var alltaf gott að koma
og ræða við Gauk. Kannski vegna
þess að hann var svo hlýr maður og
góður hlustandi. En ekki síður vegna
athugasemda hans og afstöðu, sem
ávallt var svo heil og laus við öll und-
irmál og erindrekstur.
Eftir að hann veiktist áttum við
tíðari samskipti en fyrr. Hvílíkur
styrkur það var sem hann sýndi
gagnvart veikindum sínum. Mér
dettur í hug, að líklega kemur per-
sónuleiki manna aldrei betur í ljós en
þegar þeir heyja slíka baráttu við
sjúkdóm, sem Gaukur háði síðustu
tvö árin eða svo. Allan tímann hélt
hann virðingu sinni og reisn óskertri.
Kannski voru þetta, þegar á allt er
litið, stærstu stundirnar í lífi þessa
stórbrotna manns. Aldrei heyrðist
hann kvarta eða kalla eftir með-
aumkun annarra.
Fyrir rúmu ári, eftir að hann veikt-
ist, gerðist ég svo djarfur að biðja
hann að lesa fyrir mig handrit að lít-
illi bók um lögfræði sem ég hafði
skrifað. Út úr því fékk ég skarpar at-
hugasemdir og hvatningu, sem var
mér ómetanleg. Jákvæð hvatning frá
þessum manni hefur alla tíð verið
mér næg vísbending um að ég væri á
réttri leið.
Lífsförunautur Gauks var Ingi-
björg Eyþórsdóttir. Það var varla
hægt að hugsa sér annað án hins.
Hún hefur núna misst mest. Líka
Guðrún og Jörundur og þeirra fólk.
Við Kristín og fjölskyldan sendum
þeim okkar dýpstu samúðarkveðjur
á þessari kveðjustund. Hjá þeim öll-
um stendur nú eftir minningin sem
hann skilur eftir sig. Í henni felast
ómetanleg verðmæti, sem ekki verða
frá þeim tekin.
Jón Steinar Gunnlaugsson.
Í dag verður Gaukur Jörundsson
kvaddur hinstu kveðju. Baráttu sína
við illvígan sjúkdóm, sem að lokum
bar hann ofurliði, háði Gaukur af
æðruleysi og hetjuskap eins og hans
var von og vísa.
Kynni okkar Gauks hafa varað í
tæpa tvo áratugi og met ég þau mjög
mikils. Í kjölfar þess að hann var
skipaður umboðsmaður Alþingis
hafði hann frumkvæði að samstarfi
og tengslum hins nýja embættis og
Ríkisendurskoðunar, en báðar sinna
stofnanir þessar eftirliti á vegum Al-
þingis. Leiðir okkar lágu einnig sam-
an hjá Evrópuráðinu í Strassborg en
þar sat hann um áratugaskeið í
mannréttindanefnd ráðins og 1998
var hann skipaður dómari við Mann-
réttindadómstólinn. Á þessu tímabili
var ég einn af endurskoðendum Evr-
ópuráðsins og átti gjarnan erindi til
Strassborgar.
Þrátt fyrir að erill og tímaskortur
hafi einkennt heimsóknir mínar og
Alberts Ólafssonar, samstarfsmanns
míns, var það ætíð tilhlökkunarefni
að fá tækifæri til að hitta þau hjónin
Gauk og Ingibjörgu og njóta sam-
vista við þau. Gaukur var mjög ver-
aldarvanur maður, greindur og
skemmtilegur, gæddur hárfínni
kímnigáfu, auk þess að vera orðlagð-
ur sælkeri. Því var ekki ónýtt að fá að
njóta leiðsagnar hans, hvort sem hún
laut að staðháttum, menningu, mat
eða víni því, sem ræktað er í hér-
uðunum í grennd við Strassborg. Á
sínum tíma bundust við sammælum
um að er starfsskyldum okkar
beggja í þessari borg lyki skyldum
við eyða saman nokkrum dögum í
þessum hluta Frakklands. Vegna
veikinda Gauks gátum við því miður
ekki látið þessi áform rætast.
Gaukur starfaði víða á langri
starfsævi. Má þar nefna störf hans
sem prófessors við lagadeild HÍ,
dómara og umboðsmanns Alþings
hér heima og síðan störf hans hjá
Evrópuráðinu. Starfsferill Gauks ber
glöggt vitni um einstakan afreks-
mann á sviði lögfræði, sem naut
ómældrar virðingar og trausts sam-
starfsmanna sinna hvar sem hann
starfaði.
Þrátt fyrir mikinn starfsframa
bæði hér heima og erlendis er því
ekki að leyna að störf bóndans voru
Gauki ætíð hugleikin. Hann átti sér
þann draum að fá að eyða ævikvöld-
inu við bústörf og önnur hugðarefni á
heimili sínu frá æsku í Kaldaðarnesi.
Slíkt átti hann svo sannanlega skilið
eftir svo erilsama starfsævi. Það er
sárt til þess að vita að honum auðn-
aðist ekki að láta þennan draum sinn
rætast.
Um leið og ég kveð vin minn og óð-
alsbóndann í Kaldaðarnesi, Gauk
Jörundsson, með virðingu og þökk-
um votta ég Ingibjörgu, börnum
þeirra og fjölskyldum mína dýpstu
samúð.
Sigurður Þórðarson.
Dr. Gaukur Jörundsson var ofur-
menni í lögvísindum og ómælt
þyngdar sinnar virði á því sviði. Var
hann þó þéttur á velli og þéttur í
lund. Þetta er svo alkunna að ekki
þarf að tíunda.
Daginn sem Gaukur dó póstlagði
ég afmælisbréf til hans í Kaldaðarnes
óvitandi um andlát hans þá um nótt-
ina, en hann hefði orðið sjötugur 24.
september. Hann fékk því ekki að
vita af því bréfi hvern hug ég ber til
hans. Í bréfinu segir m.a. efnislega:
Það var þyngri þraut en tárum taki
að frétta um veikindi þín. Það var
reiðarslag. Svona stór og sterkur
maður á ekki að þurfa að þola slíkt á
haustkvöldi ævinnar, hugsar maður.
Ég var alltaf „á leiðinni“ til þín á höf-
uðbólið en uppburðarleysi réð að ég
treysti mér ekki einn. Þétt handtakið
verður því að bíða um sinn. Ég verð
ætíð stoltur af því að þú treystir mér
til kennslu fyrir þig í rannsóknarleyfi
árið 1978–79 en frá lagadeild hef ég
ekki horfið síðan. Þú varst því örlaga-
valdur í lífi mínu. Það var líka þér að
þakka að ég þurfti ekki að kenna „á
nóttunni“, eins og þú orðaðir það um
fyrirlestrahald kl. 8 á morgnana!
Gaukur var sannkallaður sveitar-
höfðingi og mikið hefði ég viljað gefa
fyrir að sjá hann í hátíðarbúningi
sýslumanns. Heimsókn til hans á
sveitasetrið var lífsnautn. Svo veitull
var hann að jafnvel rómverskir keis-
arar myndu blikna í samanburði.
Einn daginn í Kaldaðarnesi var Ingi-
björg búin að þekja stóra matarborð-
ið eins og hendi væri veifað með
franskri gæsalifur, svissneskum osti,
austurrísku brauði, þýskri skinku og
eðalvínum sælkerans. Hallar hús-
bóndinn sér þá makindalega aftur í
stólnum við borðsendann og segir við
konu sína með blíðu brosi: Ætlarðu
ekki Ingibjörg mín að gefa mannin-
um almennilega að borða; hann er
allur að koma til í þvermálinu!
Sagt er að Jesús hafi gengið á
vatninu. Hvort sem satt er eða ekki
get ég vitnað um mann sem setið hef-
ur á vatninu, sem er auðvitað ólíkt
þægilegra. Svo bar við í einni heim-
sókn með Stefáni Má vini okkar að
Gaukur fór á bátskelinni sinni að
vitja um net í Ölfusá. Hann var í skot-
heldu úlpunni, vestislaus. Þegar fjær
dró landi var ekkert lengur að sjá en
höfuð Gauks upp úr úlpunni á vatns-
fletinum og ekki borð fyrir báru. Ég
mun aldrei skilja hvernig hann komst
til baka, auðvitað með bátinn fullan af
laxi!
Þessi minning stendur mér svo
ljóslifandi fyrir hugskotssjónum að
helst vil ég halda að minn kæri vinur
sé enn að vitja um á straumvatni ei-
lífðarinnar þar sem mætast himinn
og haf.
Björn Þ. Guðmundsson.
Það er hverjum manni drjúgt
veganesti á lífsleiðinni að hafa notið
handleiðslu góðs kennara, hvað þá af-
burðakennara eins og Gauks Jör-
undssonar. Það urðu vatnaskil við
lagadeild Háskóla Íslands þegar
Gaukur Jörundsson réðst þar til
starfa. Sú var tíðin að mannréttind-
um var lítill gaumur gefinn að frá-
töldum gömlum kennisetningum
eignarréttar og prentfrelsis. Já,
mannréttindaákvæði stjórnarskrár-
innar höfðu í raun takmarkað lög-
fræðilegt gildi og hent var grín að
þeim laganemum og lögmönnum sem
til þeirra vísuðu í lögfræðilegum úr-
lausnum. Með Gauki komu einnig
fram ný viðhorf í stjórnsýslurétti og
réttarfari. Nú rúmum 30 árum síðar
er staðan gjörbreytt. Mannréttinda-
ákvæði stjórnarskrárinnar hafa verið
endurskoðuð og skipa þann tignar-
sess sem þeim ber í stjórnskipun
landsins og stjórnsýsluhættir og
réttarfar hafa tekið stakkaskiptum
öllum til hagsbóta, ekki síst lögmönn-
um í þjónustu við almenning. Gaukur
átti afar drjúgan hlut að þessari þró-
un, bæði með kennslu-, fræða- og
dómarastörfum, þótt margir aðrir
hafi komið að verki. Kemur nafn
Þórs Vilhjálmssonar fyrst í huga
minn en hann kom til starfa við laga-
deildina á sama tíma og Gaukur.
Kennslustundir Gauks Jörundssonar
eru ógleymanlegar. Ég sé hann enn
fyrir mér við kennslupúltið í öllu sínu
veldi, fræðandi, gagnrýninn, jákvæð-
an, vel máli farinn og leiftrandi
skemmtilegan, með allt litróf kennsl-
unnar á valdi sínu. Kennslustundir
hans voru sóttar af einskærum áhuga
og kappsemi og tekist á við raunhæf
verkefni hans af sömu elju. Og Gauk-
ur uppskar sannarlega eins og hann
sáði til í kennslunni.
Gaukur var að sama skapi rækt-
arsamur og vinfastur. Enn er mér í
fersku minni höfðingleg veisla í Osló
vorið 1975 sem hann hélt lögfræðing-
um í framhaldsnámi þar. Hann tók á
sig krók til að heilsa upp á okkur. Það
voru fagnaðarfundir. Hann var sam-
ur við sig fyrir nokkrum árum í
Strassburg þegar lögmenn heim-
sóttu Mannréttindadómstól Evrópu.
Svo vildi til að Gaukur var sömu helgi
og heimsókn lögmannanna stóð í
„fact finding mission“ á Kýpur á veg-
um dómstólsins en kom til baka seint
að kvöldi á síðasta degi heimsóknar
okkar. Það aftraði honum ekki í að
hóa saman nokkrum gömlum nem-
endum sínum úr lagadeildinni að
morgni brottfarardags til morgun-
og hádegisverðar sem líður seint úr
minni. Þar var hann jafn gjöfull sem
fyrr og með ólíkindum skemmtilegur
gestgjafi.
Ég tel það gæfu mína að hafa átt
Gauk að læriföður og notið vináttu
hans og umburðarlyndis alla tíð.
Hann er kært kvaddur af þakklæti
og söknuði. Við Rannveig sendum
Ingibjörgu og allri fjölskyldu Gauks
einlægar samúðarkveðjur.
Atli Gíslason.
Einstaka samferðamaður greypist
svo í undirmeðvitundina að mynd
hans sindrar í þoku minninganna.
Slíkur maður var Gaukur Jörunds-
son. Það var að vísu óhjákvæmilegt
að taka eftir honum þar sem hann
gnæfði í mannhafinu höfðinu hærri
en aðrir menn, heljarmenni að burð-
um og andlegu atgervi. En það voru
hvorki líkamsburðir né mikill lær-
dómur sem skapaði Gauk þessa sér-
stöðu, það var miklu fremur lítillætið,
gleðin og frelsið sem hann bar með
sér og hreif samferðafólkið úr grá-
móðu hversdagsleikans.
Gaukur Jörundsson ólst upp aust-
ur í Flóa þar sem mófuglinn syngur
og laxinn veður upp árnar. Þetta um-
hverfi mótaði Gauk. Langdvalir í
skóla, prófessorsstaða við Háskóla
Íslands, embættisrekstur sem um-
boðsmaður Alþingis og dómari við
mannréttindadómstólinn í Strass-
borg. Ekkert þetta náði að má upp-
runann af Gauk Jörundssyni. Alla
ævi bar hann með sér það frelsi sem
hann ólst upp við og þoldi illa að finna
að sér þrengt. Það var enda að hann
fluttist aftur austur í Kaldaðarnes og
dvaldi þar hvenær sem annir leyfðu.
Í úlpu og stígvélum við laxveiðar á
bökkum Ölfusár þar var Gaukur í
sínu elementi. Þar var hann frjáls.
Meðal ábyrgðarstarfa sem Gauk
voru falin var seta í Yfirfasteigna-
matsnefnd, og var hann formaður
nefndarinnar frá 1972 til ársins 1987
er hann tók fyrstur manna við emb-
ætti umboðsmanns Alþingis. Með-
nefndarmenn Gauks allan þann tíma
voru Guðmundur Magnússon pró-
fessor og sá sem þetta ritar. Það var
mikill skóli að vinna með Gauk. Þekk-
ing hans á lögfræði, óbrigðul dóm-
greind og sterk réttlætiskennd mót-
aði starfið. Og félagsskapurinn, hann
var hrein forréttindi. Smitandi húm-
or Gauks gerði hvern fund að til-
hlökkunarefni. Hann kunni ekki bara
sögur af broslegum hliðum tilverunn-
ar, heldur var hann sjálfur sjálfstæð
uppspretta hárfínnar kímni. Hann
hló ekki hátt en hann hló allur. Og við
smituðumst og hlógum og héldum
brosandi heim af hverjum fundi. Árið
1975 vorum við þremenningarnir
skipaðir í gerðardóm um jarðhita-
réttindi í Svartsengi. Þar var Gaukur
að sjálfsögðu í forustu og leiddi það
mál til þeirra farsælu lykta sem
mörgum er kunnugt, enda hefur sá
dómur mikið fordæmisgildi enn í
dag. Þriggja vikna boðsferð okkar
þremenninganna til að kynna okkur
fasteignamat í Bandaríkjunum
styrkti enn þennan félagsskap sem
fyrir löngu hafði breyst úr samvinnu
í vináttu. Við sem enn skipum Yfir-
fasteignamatsnefnd söknum því vin-
ar í stað.
Gaukur Jörundsson var hamingju-
maður í einkalífi. Eiginkonan, börn-
in, ættaróðalið í Kaldaðarnesi, laxinn
og mófuglarnir, allt var þetta hans
SJÁ SÍÐU 26