Morgunblaðið - 07.01.2005, Blaðsíða 10

10 FÖSTUDAGUR 7. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
GETUR verið að jörðin sé svo end-
urtekningarsöm að það sé hægt að
lesa í hegðun hennar og spá fyrir um
hvenær og hvar hún muni næst leysa
ógnarkrafta úr læðingi sem gætu
drepið hundruð þúsunda manna?
Gæti verið að bjarga mætti ótöluleg-
um fjölda mannslífa með því að þýða
tjáningu jarðar yfir á mannamál og
gera fyrirbyggjandi ráðstafanir áður
en hamfarir dynja yfir líkt og gerðist
í flóðunum í Asíu hinn 26. desember?
Íslenskir vísindamenn telja að
hugbúnaðurinn Theme gæti orðið
milliliður manns og jarðar hvað
þetta snertir. Höfundur Theme er
Magnús S. Magnússon, forstöðu-
maður rannsóknastofu um mannlegt
atferli við Háskóla Íslands. Búnað-
urinn hefur verið í þróun undanfarin
30 ár og hefur verið markaðssettur í
70 löndum og m.a. verið notaður við
rannsóknir á flugumferðarstjórn hjá
flugumferðarstjórn Bandaríkjanna.
Hafrannsóknastofnun hóf nýlega
notkun búnaðarins við rannsóknir á
atferli þorsks og Medcare Flaga við
svefnrannsóknir.
En hvernig virkar Theme og
hvernig getur það nýst á sviði jarð-
fræðinnar?
Í stuttu máli er búnaðurinn hann-
aður til að leyfa öfluga mynsturleit í
tímasettum gögnum á mörgum svið-
um vísinda. Jarðfræðin bættist í hóp
þeirra vísindagreina sem Theme hef-
ur verið prófaður á en árið 1997 hófst
samstarf Jarðeðlisfræðistofu –
Raunvísindastofnun HÍ, Veðurstof-
unnar, Rannsóknastofnunar um
mannlegt atferli og Atferlisgreining-
ar hf. Í tilraunaverkefninu var notast
við jarðskjálftagögn á Íslandi yfir 8
mánaða tímabil og fannst þá mynst-
ur sem kom þrisvar sinnum fyrir á
því tímabili. Það spannaði vikutíma-
bil í hvert sinn og fól í sér atburði um
skjálftavirkni á þremur svæðum
sunnanlands og norðan. Þetta töld-
ust mjög jákvæðar niðurstöður og
töldu sanna gagnsemi búnaðarins.
„Markmiðið var að nota Theme við
að finna tímamynstur í jarðskjálfta-
virknigögnum,“ segir Magnús. Um
var að ræða nýja nálgun á viðfangs-
efnið en Magnús telur að æskilegt
væri að hanna að auki sérstakan
búnað sem forvinnur jarðskjálfta-,
eldvirkni- og jarðhræringagögn til
að auðvelda slíkar greiningar á
margvíslegum jarð- og veðurfræði-
gögnum.
Í verkefninu tók þátt Guðberg K.
Jónsson, hjá Rannsóknastofu um
mannlegt atferli og Atferlisgrein-
ingu, en hann segir niðurstöðurnar
hafa gefið það góða raun að það yrði
að halda áfram á þessari braut. „Í
kjölfar hamfaranna í Asíu ákvað
hópurinn að setja af stað markvissa
vinnu við greiningarverkefni og fá
þannig skorið úr því hvort þessi að-
ferð gæti nýst við að spá fyrir um
skjálftavirkni,“ segir hann.
Páll Einarsson og Ármann Hösk-
uldsson, hjá Jarðvísindastofnun HÍ,
leggja til jarðfræðiþekkingu til verk-
efnisins ásamt Páli Halldórssyni, hjá
Veðurstofu Íslands. Þeir leggja
áherslu á að finna mynstur í hegðun
jarðarinnar hvað jarðskjálftana
snertir og segja að vísindamenn hafi
oft „tilfinningu“ fyrir slíkum mynstr-
um eða ákveðinni reglu sem endur-
tekur sig. „Við getum ekki annað en
skoðað þennan möguleika til enda,“
segja þeir. „Við vitum ekki hvaða
niðurstöðu við gætum fengið en við
erum í mjög ákafri leit að einhverj-
um leiðum til að átta okkur á því
hvernig náttúran kemur til með að
haga sér. Með tilkomu Theme er
komin fram ákveðin aðferð og við
getum ekki horft framhjá henni.“
Að sögn Ármanns Höskuldssonar
vantar jarðvísindamenn aðferðir
sem staðfesta tilfinningu þeirra fyrir
mynsturhegðun jarðarinnar.
„Hér er um að ræða íslenskan
hugbúnað sem gæti hjálpað okkur að
skilja það sem er að gerast í kringum
okkur. Það væri algerlega fáránlegt
að láta hann liggja óhreyfðan án þess
að láta á hann reyna. Eitt af því erf-
iðasta sem til er á sviði jarðfræðinn-
ar er að sjá fyrir jarðskjálfta. Hugs-
anlega er hægt að spá í mynstur
þeirra. Veðurstofan hefur skoðað
smáskjálfta með góðum árangri.
Uppsöfnun smáskjálfta gefur til
kynna uppsöfnun spennu og þar af
leiðandi er hægt að spá hvort stórir
skjálftar eru í nánd. Úr því að smá-
skjálftar sýna ákveðið mynstur, þá
gætu stóru skjálftarnir gert það líka.
Eftir þær gríðarlegu hamfarir sem
urðu eftir skjálftann í Indlandshafi
þá er það siðferðisleg skylda okkar
að prufukeyra þetta verkfæri til að
fá úr því skorið hvort þær jákvæðu
niðurstöður úr keyrslunni 1997 voru
tilviljun eður ei.“
Magnús bætir við að vísindamenn
í Cambridge hafi leitað að mynstrum
í taugafrumusamskiptum í nokkur
ár með hinum ýmsu aðferðum. Er
þeir reyndu Theme fundu þeir mikið
af mynstrum. „Ef Theme gæfi sömu
svörun á jarðskjálftasviðinu þá yrði
það mikill sigur.“
Vantar 5–10 milljónir króna
Eftir verkefnið 1997 var látið stað-
ar numið vegna fjárskorts en nú vilja
vísindamennirnir halda áfram en til
þess vantar 5–10 milljónir króna.
Guðberg K. Jónsson segir hópinn
munu horfa til stjórnvalda með fjár-
magn.
Ármann segir lokamarkmið verk-
efnisins felast í að geta keyrt Theme
hjá Veðurstofunni í tengslum við
Bráðavár-verkefnið og Jarðvísinda-
stofnun. „Okkur grunar að Theme
muni geta gagnast við að greina at-
burði sem eiga sér stað með löngu
millibili, jafnvel í hundruðum þús-
undum ára talið, gögn fengin úr ís-
og úthafskjörnum. Um leið og hægt
væri að keyra Theme inn á stofn-
unum okkar mun það um leið auka
hróður búnaðarins gagnvart öðrum
þjóðum sem búa við jarðskjálfta- og
eldfjallavá.“
Eitt af mögulegum verkefnunum
hérlendis væri að athuga tengsl milli
skjálftavirkni í Kötlu og Goðabungu
og flóðkrafta sólar og tungls.
Íslenskur hugbúnaður sem gæti sagt fyrir um jarðskjálfta
Siðferðisleg skylda
að reyna búnaðinn
Hópur íslenskra vísindamanna býr yfir
tækni sem gæti nýst vel til að spá fyrir
um jarðskjálfta. Fyrstu prófanir sem
gerðar voru árið 1997 komu vel út en síð-
an hefur ekkert verið gert vegna fjár-
skorts. Hamfarirnar við Indlandshaf
hafa nú blásið vísindamönnunum bar-
áttuanda í brjóst með að halda áfram
rannsóknavinnunni.
Morgunblaðið/Jim Smart
Í kjölfar flóðanna í Asíu vill hópurinn halda áfram prófunum á Theme-hug-
búnaðinum. F.v.: Páll Halldórsson, Ármann Höskuldsson, Guðberg K. Jóns-
son og Magnús S. Magnússon. Á myndina vantar Pál Einarsson.
5–10 milljónir kr. vantar til að hefja verkefnið
orsi@mbl.is
80
ára
1925
2005
á morgun
JÓHANNES Geir Sigurgeirsson,
stjórnarformaður Landsvirkjunar,
segir það ekki á valdsviði borgar-
stjórnar að segja fyrir um eða
ákveða að gerð verði úttekt á fjár-
festingum Landsvirkjunar í fjar-
skiptafyrirtækjum. Hann segir
samt sjálfsagt að skoða slíka beiðni
berist hún frá borgarstjóra enda
Reykjavíkurborg stór eignaraðili
að Landsvirkjun með um 45%
eignarhlut.
Á fundi borgarstjórnar á þriðju-
daginn var samþykkt að fela borg-
arstjóra að láta gera óháða úttekt á
fjárfestingum opinberra fyrir-
tækja í fjarskiptafyrirtækjum.
Voru Orkuveita Reykjavíkur og
Landsvirkjun nefndar í því sam-
bandi.
„Í ljósi þess að línur á fjarskipta-
markaði eru teknar að skýrast og
stefna fyrirtækjanna að skerpast
þykir rétt að draga saman árangur
fjárfestinga þessara aðila undan-
farin ár, en einnig til samanburðar
fjárfestingar annarra aðila í opin-
berri eigu svo sem Landssíma Ís-
lands,“ segir í greinargerð með til-
lögu borgarfulltrúa R-listans.
Sjálfstæðismenn vildu einskorða
úttektina við fjárfestingar OR frá
árinu 1998 og arðsemi þeirra enda
hefði borgarstjórn enga heimild til
að krefjast úttektar á fjárfesting-
um Landsvirkjunar né Landssíma
Íslands. Tillaga R-listans gengi því
ekki upp.
Í stjórn Landsvirkjunar sitja
borgarfulltrúarnir Vilhjálmur Þ.
Vilhjálmsson og Helgi Hjörvar en
alls eru stjórnarmenn sjö. Meiri-
hluti stjórnar Orkuveitunnar er
hins vegar skipaður af borgar-
stjórn og eignarhlutur Reykjavík-
urborgar í fyrirtækinu tæp 94%.
Reykjavíkurborg kemur hins veg-
ar ekkert að rekstri Landssíma Ís-
lands sem er hlutafélag að 98% í
eigu ríkisins.
Eva Magnúsdóttir, upplýsinga-
fulltrúi Símans, segir að Síminn sé
skráð fyrirtæki í Kauphöll Íslands.
„Þegar og ef formlegt erindi berst
vegna samþykktar borgarstjórnar
verður því svarað,“ segir hún.
Landsvirkjun á fjarskiptafyrir-
tækið Fjarska sem var stofnað í
október árið 2000 og yfirtók fjar-
skiptakerfi Landsvirkjunar. Dótt-
urfélag Fjarska er Íslandsmiðill
sem dreifir stafrænu sjónvarpsefni
á suðvesturhorni landsins.
Ekki á valdsviði borgar-
stjórnar að krefjast úttektar