Morgunblaðið - 08.06.2005, Page 29

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. JÚNÍ 2005 29
SMÁVEGIS uppþot hefur orðið í blöð-
um nú um miðjan maí, til þess fallið að
hafa áhrif á almenningsálit í landinu.
Slíkt er auðvitað leyfilegt, og eins hitt að
túlka viðkvæm mál á hlut-
drægan hátt, ef aðrir hafa
rétt til að segja sína sögu.
Eins og landsmenn vita
mæta vel er æðarfugl lang-
samlega mest nytjaskepna
á Íslandi, þeirra sem of-
ansjávar lifa og villtar
ganga. Afurðir hennar í háu
verði og eftirsóttar úti um
víða veröld. Hins vegar eru
fáir aðrir en við sem hafa
nennt að hirða þær afurðir,
og eyða í það mikilli vinnu
að gera að heimsfrægri úr-
valsvöru. Víða annars stað-
ar er æðarfugl eftirsóttur til
átu af mönnum og rándýr-
um, sem við höfum bannað
fyrir löngu með lögum, það
er að segja mönnum. Rán-
dýrum höfum við varist eft-
ir getu með öðrum ráðum.
Ref og mink hefur verið
banað af fullri hörku, enda
hafa þeir talist réttdræpir
af fleiri ástæðum, og þannig
má áfram telja. Lengi var
konungur fugla, sjálfur ís-
lenski haförninn, einnig
ófriðaður, enda gráðugur í
æðarfugl o.fl. Þetta vitum
við flest mæta vel og einnig
að Íslendingar ákváðu að
lokum að friða hann vegna
útrýmingarhættu. Þó að
assa gamla geti orðið skæð í
æðarvarpi og það svo að um
eyðileggingu landkosta sé að ræða höfð-
um við ekki vilja til að útrýma svo frægri
lífveru af yfirborði jarðar, þegar við vor-
um komnir þar á fremsta hlunn. Íslenski
haförninn hefur verið alfriðaður lengi
eins og við vitum. Það hefur æðarfuglinn
reyndar verið líka og miklu lengur.
Friðun æðarfuglsins þýddi það að
reynt hefur verið eftir megni að verja
hann fyrir rándýrum, s.s. ref og mink,
hundum og jafnvel köttum. Einnig flug-
vargi, hrafni, svartbak og kjóa t.d. en
ekki síst össu. Það bætti ekki úr skák að
fólk óttaðist um börn fyrir henni. Þar var
ekki um þjóðtrú eina að ræða því að til er
heimild frá seinni tímum um örn sem
hremmdi smábarn og komst með það all-
langa leið áður en honum dapraðist flug-
ið og barnið náðist. Þá var assa þekkt að
því að hremma smálömb og fleira, eins
og leifar við arnarhreiður báru vitni um.
Milli manna og fuglakóngs ríktu því
löngum blendnar tilfinningar, allt frá að-
dáun til haturs og munu tilfinningar æð-
arbænda oftar hafa verið í ætt við það
síðarnefnda. Það var ekkert einsdæmi að
örn, ásamt fylgdarliði hrafna og máva,
eyddu varpeyjar og hólma, þar sem ekki
var aðstaða til að vakta varplandið.
Æðarfuglinn býst til varnar gegn
krumma og fleiri ræningjum en leggur á
flótta þegar örninn fer að herja. Það var
því hreint ekki að tilefnislausu að bænd-
ur hröktu hann á flótta upp í fjöll og
hamra með sitt heimilishald. Álíka sann-
gjarnt að lá þeim það og að skamma
borgarbúa fyrir að ofsækja rottur og
önnur nagdýr.
Þegar örninn var að lokum alfriðaður
hér á landi, voru innan við 10 pör eftir í
landinu af þessari frægu tegund, sem
þrátt fyrir allt var konungborin í hugum
landsmanna. Svo grátt hafði eitur-
útburður vegna refa og ránfugla leikið
hana. Til þess að gera þá útkomu fárán-
legri en ella áttu þessi fáu pör öll heima
við Breiðafjörð, sem frá náttúrunnar
hendi er mesta og besta varpsvæði æð-
arfugls á Íslandi. Það gera eyjafjöldinn
og grunnsvæðið mikla. Nú skyldi sem sé
ganga í það með oddi og egg að ala upp
sterkan og blómlegan arnarstofn á ný.
Að alfriðun lögfestri urðu menn auð-
vitað að sætta sig við orðinn hlut og átta
sig á að fleiri sjónarmið ættu rétt á sér
en æðarbænda einna. Óskastaðan væri
hins vegar sú að hægt væri að halda í
landinu arnarstofn án þess að leyfa hon-
um að rústa verðmætar náttúruauðlindir.
Á liðnum áratugum, síðan þetta gerð-
ist, hefur arnarstofninn náð sér aftur á
strik komið ofan úr fjöllum, fjölgað sér út
um eyjar, valdið ómældum usla í félagi
við minkinn þar sem hann hefur komið til
skjalanna, og nú upp á síðkastið farið að
setjast að aftur í öðrum landshlutum.
Mönnum hefur jafnvel dottið í hug að
með tímanum megi lokka össu smám
saman í landshluta þar sem frá náttúr-
unnar hendi eru ekki að-
stæður fyrir æðarvarp en
ýmislegt annað handa henni
til viðurværis.
En spyrja má: Er það
endilega útilokað að í fram-
tíðinni megi stunda og efla
æðarrækt þar sem skilyrði
fyrir hana eru best, í friði
fyrir meindýrum? Eða eig-
um við bara að láta allt
draslast afskiptalaust, og
láta meindýrum það eftir,
innfluttum jafnt sem inn-
lendum, að stjórna þróun
mála?
Flestir vita að villt dýr
eiga sín kjörsvæði sem löng
reynsla hefur kennt þeim að
nýta. Svæði, sem veita þeim
öryggi eða viðurværi, (fugla-
björg, selalátur, beitilönd,
hafsvæði o.s.frv.) en forðast
önnur þar sem hættur ógna
eða aðstæður eru óhentugar
á einhvern hátt. Æðarfugl-
inn velur sér gjarnan eyjar
til varps þar sem rándýra er
síður að vænta en á fasta
landi, en ránfuglar þar sem
gott er til fanga, eins og allir
þekkja.
Maðurinn hefur löngum
hagnýtt sér þetta á ýmsan
hátt með boðum og bönnum;
leyft veiðar á einum stað en
bannað á öðrum, bannað
þær á einum árstíma en
leyft þær á öðrum. Hann hefur varið
nytjadýr fyrir rándýrum og reynir gjarn-
an að haga eigin nýtingu þannig að ekki
saki. Þetta ætti fiskveiðiþjóðin Íslend-
ingar að þekkja manna best.
Vel má hugsa sér að einhver slík leið
verði farin í hlunnindabúskap okkar. Það
er væntanlega enginn sjálfsagður hlutur
að láta grimman ránfugl velja sér heim-
kynni í friðlöndum æðarfugls á borð við
Breiðafjarðareyjar, svo að dæmi sé tekið.
Við virðumst vera komnir í vissar
ógöngur með suma hluti í okkar málum.
Sagt er að ref og mink fjölgi í landinu
sem aldrei fyrr með skelfilegum afleið-
ingum fyrir fuglalíf o.fl. og málsmetandi
menn beiti sér sumir ákaft fyrir því að
ekki megi grípa fram fyrir hendur þeirr-
ar þróunar. Af sama toga er það auðvitað
þegar harðsnúið lið fræðinga og áhuga-
manna um björgun hafarnarins, sem er
virðingarverð afstaða í sjálfu sér, virðist
ekki hafa meiri áhuga á öðru en að leggja
Breiðafjarðareyjar og fuglalífið þar sem
mest í sölurnar fyrir þann ágæta mál-
stað. Einn liðurinn í því er að klekkja á
þeim sem þrjóskast við að sýna mál-
staðnum tilhlýðilega virðingu, þegar
hann fer illa með þá. Ekki má taka þessi
orð sem árás á þá sem eru að vinna vinn-
una sína og sinna því sem þeim er falið að
gera. En allt orkar tvímælis, og aðferðir
kalla stundum á endurskoðun, þar á með-
al það að gera eyjarnar að ríki ránfugla á
kostnað mesta nytjafuglsins. Slíkt getur
verið afsakanlegt tímabundið sem neyð-
arúrræði, en er löngu orðið óafsakanlegt.
En hvað á þá að gera?
Þó skal viðra hér hugmynd til athug-
unar. Æðarfugl og haförn eru tvær al-
friðaðar tegundir sem okkur ber að varð-
veita, hvað sem tautar. Önnur er dýrmæt
auðsuppspretta sem aðrir en við hafa
ekki borið gæfu til að koma sér upp og
nýta. Við höfum hugsanlega aftur á móti
ærna möguleika til að varðveita hana og
efla til frambúðar.
Haförninn er hins vegar ránfugl sem
við höfum að vísu verið í margs konar
vandræðum með, en höfum samt lofað að
hætta að ofsækja.
Þessar tvær tegundir, örn og æð-
arfugl, eiga enga samleið ef vel á að vera,
enda vel þekkt hvernig örninn getur lagt
æðarvarp í eyði ef svo ber undir.
Engin lausn er að ofsækja þá sem fyrir
tjóninu verða. Til álita kæmi hins vegar
að athuga hvort hægt sé að venja haförn-
inn á ákveðin umráðasvæði og leyfa
mönnum hreinlega að fæla hann burt
með varp á öðrum.
Tilveruréttur arnar
og æðarfugls
Eftir Eystein G. Gíslason
Eysteinn G. Gíslason
’Er það endi-lega útilokað að
í framtíðinni
megi stunda og
efla æðarrækt
þar sem skilyrði
fyrir hana eru
best, í friði fyrir
meindýrum?
Eða eigum við
bara að láta allt
draslast af-
skiptalaust …‘
Höfundur er æðarbóndi í Skáleyjum.
islöndum, er ekki víst að munurinn reynist svo mikill
í prósentum.“
– Sendiherra, margar milljónir manna létu lífið af
völdum sovéskra stjórnvalda. Þetta eru tölurnar sem
allir sagnfræðingar nefna.
„Ef skjalasöfn öryggislögreglunnar eru skoðuð
kemur í ljós að um 400.000 dóu í gúlaginu. Þú segir
milljónir. Það var hungursneyð í Úkraínu, á Don-
svæðinu í Suður-Rússlandi og í Kasakstan. Beitt var
þvingunum gegn bændum. Það var líka hung-
ursneyð í nýlendum Breta á þessum tíma. Það er
rétt að hungursneyðin í Sovétríkjunum á þriðja og
fjórða áratugnum var að hluta til afleiðing af valda-
baráttu Stalíns og það er rétt að þetta var glæp-
samlegt. En þetta er ekki það sama og bókstaflega
skjóta fólk til bana.“
Stalín mikill leiðtogi?
– Telur þú að Stalín hafi verið mikill leiðtogi?
„Orðin „mikill leiðtogi“ finnst mér hljóma of vel.
Þó að flestir miklir leiðtogar hafi byggt upp völd sín
með blóðsúthellingum er ekki hægt að segja að Stal-
ín hafi verið mikill leiðtogi. Hann var vissulega gáf-
aður, hæfileikaríkur forystumaður við að byggja
landið upp og í samskiptum við önnur ríki. Við getum
sagt að hann hafi verið mikill en blóði ataður leiðtogi.
Hann úthellti blóði, drap margt fólk.“
– Þjóðverji gæti sagt: Hitler framdi glæpi, drap
gyðinga og hóf styrjöld en hann var mikill leiðtogi.
Myndirðu samþykkja þetta?
„Nei, en ekki vegna orðavalsins heldur þess sem
þetta leiddi til. Mikill leiðtogi sem hefur styrjöld og
tapar henni getur ekki talist mikill leiðtogi.“
– Ef Hitler hefði unnið stríðið hefði hann verið
mikill leiðtogi. Er þetta ekki fremur kuldaleg af-
staða?
„Þá hefði enginn getað sagt að hann væri annað en
mikill! Bandaríkjamenn munu sigra í Írak, þeir
munu skrifa söguna um það sem gerðist þar og þess
vegna munu þeir sigra.“
– Það voru haldin réttarhöld yfir nasistaleiðtog-
unum í Nürnberg eftir stríðið. Hefði átt að efna til
réttarhalda í Moskvu yfir kommúnistaleiðtogum eft-
ir hrun Sovétríkjanna 1991? Hafa einhverjir verið
dæmdir?
„Enginn núlifandi embættismaður. Við höfum lýst
því yfir opinberlega að öll fórnarlömb ofsóknanna
hafi verið saklaus, þetta var gert þegar löngu fyrir
hrunið 1991.
En hvaða gagn væri að réttarhöldum? Komm-
únistar voru við völd á ákveðnu skeiði í sögu Rússa
og við getum ekki afgreitt það skeið með því að segja
að allir, heilar þrjár kynslóðir Rússa, hafi verið
glæpamenn eða fífl. Nürnberg-réttarhöldin voru
hins vegar haldin strax eftir stríð, strax eftir glæpina
sem drýgðir höfðu verið. Núna eru hins vegar marg-
ir áratugir liðnir frá því að Stalín dó og langflestir
sem báru ábyrgð dánir, þeir sem kannski eru á lífi
eru komnir yfir nírætt,“ segir Alexander Rannikh,
sendiherra Rússlands á Íslandi.
Íraka núna með stuðningi ykkar Íslendinga? Þið
segið að innrásin hafi verið gerð til að fella Saddam-
stjórnina. Við réðumst inn í Ungverjaland til að
styðja ríkisstjórnina í Búdapest 1956. Hver er mun-
urinn?“
– Munurinn er að Íslendingar og Bandaríkjamenn
styðja þá sem vilja lýðræði í Írak. Þið studduð harð-
stjórana í Búdapest, ekki satt?
„Við studdum kommúnistana. Ykkur finnst að þið
getið drepið í nafni lýðræðis. En þeir sem bera fyrir
sig íslam eða kommúnisma mega víst ekki drepa,
bara þeir sem styðja lýðræði.
Þú spurðir á áðan hvort það væri munur fyrir
fórnarlambið hvort það deyr í fangabúðum nasista
eða gúlaginu. Það er rétt, það er enginn munur fyrir
fórnarlambið, hvort það deyr í nafni lýðræðis eða
einhvers annars. Þetta er tvöfalt siðgæði hjá ykkur.
Ég þekki sögu minnar þjóðar betur en erlendir
blaðamenn. Þegar talað er um Stalín hefur það
merkingu í mínum huga sem þú getur ekki ímyndað
þér.
Ég var ekki nema þriggja ára en ég man eftir því
þegar faðir minn sagði árið 1952 við móður mína:
„Olja, þegar öllu er á botninn hvolft var Lenín mikill
ævintýramaður.“
Þá tók hann eftir mér, barninu, og varð skelfingu
lostinn, þess vegna situr þetta enn í minni mínu þó að
ég væri svona lítill. Þau voru svo hrædd um að ég
færi að blaðra um þetta og það hefði þýtt að þau
hefðu verið send í gúlagið. Stalín var enn á lífi, hann
dó ekki fyrr en 1953.“
– Varstu ekki einmitt að lýsa muninum á lýðræði
og einræði núna?
„Já, þetta var hryllingur og þess vegna er ég að
segja frá þessu. Margir ættingjar mínir lentu í gú-
laginu.“
– Margir Evrópumenn myndu anda léttar ef þið
segðuð hreint og klárt að stjórn Stalíns hafi verið
andstyggileg en reynduð ekki stundum að verja
hana. Var Stalín ekki einfaldlega kaldrifjuð skepna
sem fórnaði hiklaust milljónum eigin borgara þegar
það hentaði honum?
„Veistu um einhvern stjórnmálamann sem ekki er
kaldrifjaður? En ég veit hvað þú átt við, auðvitað er
munur á því að vera kaldrifjaður og hinu að fórna
milljónum manna. Ég er aðeins að minna á að stjórn-
mál eru eins og þau eru.
Það er búið að segja það margsinnis, í fyrsta sinn
1956 í ræðu Khrústsjofs, að Stalín hafi drýgt glæpi.
Ef einhvern tíma verður reynt að reikna út hvað
Stalín hafi drepið marga og hvað margir hafi verið
drepnir á sama tíma í öðrum löndum, í lýðræð-
ru
m
r-
n
ld-
ast
fn-
m.
-
og
ét
m.
n-
ga-
na
m-
-
-
?
n-
a,
-
gt
r
-
Nú
n
a
biðjast afsökunar“
Morgunblaðið/ÞÖK
eldisins Rússlands á Íslandi: „Nú tala allir um að allir aðrir þurfi að biðjast afsökunar. Auðvitað voru mörg
m menn gerðu af sér yrði enn einu sinni að breyta landamærum um alla álfuna.“
’Þau voru svo hrædd um að égfæri að blaðra um þetta og það
hefði þýtt að þau hefðu verið send
í gúlagið. Stalín var enn á lífi,
hann dó ekki fyrr en 1953.‘
kjon@mbl.is