Morgunblaðið - 09.07.2005, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. JÚLÍ 2005 33
UMRÆÐAN
Í FJÖLMIÐLAUMRÆÐU að
undanförnu hefur verið rætt um
þjónustu á Íslandi og það hvort
Íslendingar séu minna þjón-
ustusinnaðir en aðrar
þjóðir. Hvort hér fái
viðskiptavinir versl-
unar- og þjónustu-
fyrirtækja lakari
þjónustu en tíðkast í
löndunum sem næst
okkur liggja.
Vissulega má með
sanni segja að það
skorti nokkuð á þjón-
ustugæði í ein-
hverjum fyrirtækjum
og að rúm sé fyrir
umbætur á þessu
sviði. Það er hins
vegar ekki svo að
fólki í útlöndum sé meðfædd þjón-
ustulund og vitund um það hvað
eru gæði í þjónustu. Því fer fjarri
að svo sé. Hins vegar má til sanns
vegar færa að lengri hefð er víða
fyrir þjónustustarfsemi en Íslend-
ingar hafa búið við. Hér var sjálfs-
þurftarbúskapur við lýði og að-
greining starfa ekki mikil fyrr en
um eða eftir miðja síðustu öld.
Þegar haft er í huga að stór
hluti þeirra sem starfa í verslun
og þjónustu hefur ekki lokið form-
legu framhaldsskólanámi og að
mikil starfsmanna-
velta er í mörgum
fyrirtækjum, t.d. í
verslun, núna þegar
góðæri ríkir þá má ef-
laust finna í þessu or-
sök fyrir ófullnægj-
andi þjónustu
einhvers staðar.
Reynslan sýnir að það
þarf að bjóða upp á
fagnám sem hefst á
því að byggja upp
sjálfsmynd starfs-
manna og sjálfsöryggi
áður en hægt er að
kenna þjónustugæði
og fagmennsku. Það hefur verið
verkefni SVÞ – Samtaka verslunar
og þjónustu að stuðla að þessu og
fyrir fólk í verslun er nú að verða
til heppilegt námsframboð á ýms-
um skólastigum. Undirbúningur er
hafinn fyrir útgáfu fræðsluefnis og
námskeið sem henta fólk í annarri
þjónustustarfsemi og er stefnt að
fagnámi þar líka.
Lífseigur hefur verið sá mis-
skilningur að þjónusta sé fyrst og
síðast hjálpargrein fyrir vörufram-
leiðslugreinarnar, landbúnað,
sjávarútveg og iðnað. Þetta er
auðvitað alrangt og þjónustu-
starfsemi stendur í sjálfu sér fylli-
lega jafnfætis vörum þessara
greina og nú reyndar framar.
Önnur missögn er að þjónusta
sem byggist á heimamarkaði sé í
skjóli fyrir alþjóðlegri samkeppni.
Þetta er alls ekki þannig. Það
nægir í þessu sambandi að nefna
ferðaþjónustu og flutninga-
starfsemi sem dæmi um alþjóð-
legar samkeppnisgreinar í þjón-
ustu. Það má líka bæta við
hugbúnaði, hönnun o.þ.h. og nægir
að benda á störf arkitekta á ver-
aldarvísu í þessu sambandi.
Nú búa Íslendingar við
markaðsvætt upplýsinga- og þjón-
ustuhagkerfi sem er í vaxandi
samkeppni við umheiminn um leið
og heimsviðskipti aukast um 10%
árlega og samskiptaþróun eykst.
Gömlu framleiðslugreinarnar,
landbúnaður og sjávarútvegur,
verða stöðugt þýðingarminni í
hagkerfinu og iðnaður dregst
einnig saman um leið og heims-
viðskiptin vaxa og framleiðslutæk-
in flytjast til þeirra landa sem
bjóða upp á lægri laun og aukna
samkeppnishæfni. Þar ber mest á
Kína, en Indland og Eystrasalts-
löndin draga einnig til sín slíka
starfsemi. Það er fyrst og fremst
verslun og þjónusta, þ.m.t. ferða-
þjónusta, sem tekur við því hlut-
verki gömlu greinanna að mynda
bakbein í efnahagslífi vestrænna
þjóða. Þar verða til ný störf og
tekjur þjóðarbúsins verða til í
þessum greinum fyrst og fremst.
Þetta er óumdeilanleg staðreynd
og í stað þess að leggjast í óskil-
virkar og illa grundaðar varnar-
aðgerðir þá leggja þjóðríki Evr-
ópu vaxandi áherslu á að
skilgreina sóknarfæri og umbreyta
atvinnu- og þjóðlífi til samræmis
við nýjar áherslur.
Ísland hefur enga möguleika á
að keppa við hin nýju fram-
leiðsluríki í launum. Við verðum
einfaldlega að vera klárari og
leggja áherslu á nýsköpun, þekk-
ingu og framleiðni. Tækniþróun í
víðasta skilningi er líka lykilatriði.
Það vantar þó rannsóknir á
þjónustustarfsemi og möguleik-
unum sem þar leynast til að bæta
samfélag okkar. Við vitum allt of
lítið um þá krafta sem leysa má úr
læðingi með því að veita aukið fé
og stuðning í þjónustugreinarnar.
Það er ekki ásættanlegt að þróun í
þjónustu ráðist af snilli einstakra
manna, sem tekst að umbreyta
hugmyndum sínum í söluhæfa
þjónustu. Þróunarsjóðir, skólar og
stofnanir í samfélagi okkar verða í
vaxandi mæli að sinna þjónustu-
starfseminni og ætla henni m.a.
pláss í menntakerfinu. Án kröft-
ugrar þjónustustarfsemi verður
Ísland ekki áfram í fararbroddi
hvað varðar lífsgæði þegnanna.
Þekking á þjónustustarfsemi
Sigurður Jónsson fjallar um
þjónustustarfsemi ’Það vantar þó rann-sóknir á þjónustu-
starfsemi og möguleik-
unum sem þar leynast
til að bæta samfélag
okkar.‘
Sigurður
Jónsson
Höfundur er framkvæmdastjóri SVÞ
– samtaka verslunar og þjónustu.
ÞEGAR umsóknarfresti um nám í
framhaldsskóla lauk fyrir skömmu
var ljóst að 95% þeirra
nemenda er luku námi í
grunnskólum í vor
höfðu sótt um nám í
framhaldsskólum lands-
ins. Þetta eru gleðileg
tíðindi því aldrei hafa
hlutfallslega fleiri skráð
sig í nám í framhalds-
skóla að loknu námi í tí-
unda bekk.
Þetta er enn ein stað-
festing á þeirri gíf-
urlegu menntasókn sem
við upplifum þessa
stundina. Aldrei hafa
fleiri nemendur sótt um
vist í framhaldsskólum
og aldrei hafa fleiri
nemendur sótt nám í
háskólum landsins.
Aldrei hefur meiri fjár-
munum verið varið til
menntamála en nú og
er ljóst að Ísland er nú
eitt þeirra ríkja heims
– ef ekki það ríki heims
– er ver hlutfallslega
mestum fjármunum til
menntamála.
Þessi þróun er
ánægjuleg og hún er
gífurlega mikilvæg upp
á framtíðarþróun okk-
ar samfélags. Á næstu
árum og áratugum
mun menntunarstig
þjóða skera úr um
hvaða þjóðir skara
fram úr í hinni hörðu alþjóðlegu sam-
keppni. Kröfurnar um menntun
verða sífellt meiri og í framtíðinni
munu stöðugt fleiri störf krefjast
æðri menntunar.
Þau þjóðfélög er svara kalli tímans
munu ná árangri, önnur ekki.
Íslensk stjórnvöld hafa brugðist
við þessari þróun með því að auka
framlög til allra skólastiga. Af hálfu
ríkisins hefur árleg aukning fjárveit-
inga til náms á framhaldsskóla- og
háskólastigi verið langtum meiri en í
samanburðarlöndum undanfarin ár.
Nemendur hafa aldrei verið fleiri en
nú í framhaldsskólum og háskólum
og þeim mun fjölga enn frekar næsta
vetur.
Samhliða þessu hefur verið reynt
að gera kerfið sjálft aðgengilegra og
gegnsærra. Í vor gátu nemendur í 10.
bekk í fyrsta skipti sótt með rafræn-
um hætti um nám í
framhaldsskóla en það
auðveldar og flýtir af-
greiðslu umsókna um-
talsvert. Nemendur fá
svör fyrr og það dregst
ekki fram á haust að af-
greiða umsóknir um
nám eins og áður vildi
brenna við. Nú hafa all-
ir umsækjendur í hópi
nýnema fengið tilboð
um skólavist á komandi
skólaári. Því miður
verður aldrei hægt að
tryggja að allir fái vist í
þeim framhaldsskóla
sem þeir sækja um.
Sveiflur milli ára eru
mjög miklar og stundum
eru umsóknir um nám í
einstaka skólum langt
umfram það sem skól-
arnir geta tekið við.
Rafræn innritun í
framhaldsskólana nú í
vor var frumraun og
ástæða til að þakka öll-
um sem þar lögðu hönd
á plóg. Nemendur 10.
bekkjar stóðu sig vel og
tileinkuðu sér þessa
nýju aðferð vand-
kvæðalaust. Framlag
starfsfólks í grunn- og
framhaldsskólum var
mjög mikilvægt og átti
stóran þátt í að vel tókst
til. Reynslan af hinni
rafrænu skráningu í framhaldsskóla
bendir til að rétt sé að kanna fýsileika
þess að taka upp slíkt kerfi á há-
skólastigi. Slíkt kerfi myndi hugs-
anlega flýta fyrir skráningu nemenda
og tryggja að umsækjendur fái sem
fyrst svör um það hvar þeir geti hafið
háskólanám.
Fyrir stjórnvöld skiptir það meg-
inmáli að góð yfirsýn fáist yfir eft-
irspurn eftir námi, m.a. til að auka á
festu og til að hægt sé að bregðast við
þörfum einstaklinganna og atvinnu-
lífsins.
Aldrei hærra
hlutfall nemenda
í framhaldsskóla
Þorgerður Katrín Gunn-
arsdóttir fjallar um aðsókn
ungs fólks að framhaldsskólum
Þorgerður Katrín
Gunnarsdóttir
’Fyrir stjórn-völd skiptir það
meginmáli að
góð yfirsýn fáist
yfir eftirspurn
eftir námi, m.a.
til að auka á
festu og til að
hægt sé að
bregðast við
þörfum ein-
staklinganna og
atvinnulífsins.‘
Höfundur er menntamálaráðherra.
Það er kunnara en fráþurfi að segja að föstorðasambönd geta veriðvandmeðfarin, oftast
má hvergi víkja frá málvenju.
Sem dæmi má nefna orða-
samböndin leggja ástfóstur við
e-n (t.d. leggja ástfóstur við
barn) og taka ástfóstri við e-n/
e-ð (t.d. taka (miklu) ástfóstri
við kvæði skáldsins/landið).
Nafnorðið ástfóstur merkir í
beinni merkingu ‘uppfræðsla
sem einkennist af ást; ást við
fósturbarn’ en yfirfærð merking
er ‘dálæti, væntumþykja’. Orða-
samböndin tvö eru gamalgróin í
málinu og notkun þeirra er í
föstum skorðum; þeim má ekki
rugla saman. Það getur því ekki
talist rétt að rita: en hann hefur
þó ekki lagt ástfóstri við hjóla-
mennskuna (Fréttabl. 22.5.05).
Annað dæmi af svipuðum toga
skal tilgreint. Alkunn má telja
orðasamböndin sjá ekki út úr
e-u/verkefnum ‘sjá ekki fyrir
endann á e-u (verkefnum)’ og sjá
ekki fram úr e-u/því sem þarf að
gera í svipaðri merkingu. Þá er
einnig kunnugt orðasambandið
sjá ekki út úr augunum (fyrir
þoku, myrkri, sorta). Notkun
framangreindra þriggja orða-
sambanda má styðja traustum
dæmum og umsjónarmanni virð-
ast þau gagnsæ að merkingu.
Það skýtur hins vegar skökku
við þegar þeim er slengt saman,
t.d.: Það hefur nánast ekkert
heyrst í NN meðan JJ sér ekki
fram úr augum vegna anna
(Fréttabl. 18.6.05). Hér er tveim-
ur orðasamböndum ruglað sam-
an og auk þess notuð ‘tísku-
forsetningin’ vegna (vegna anna)
í stað fyrir (fyrir önnum).
Í Íslenskri orðabók segir að
‘helmingi stærri [merki] ýmist
tvöfalt eða hálfu stærri, 100%
(50%) stærri’ og ‘helmingi minni
[merki] 50% minni’. Í orðabók
Blöndals segir hins vegar að
helmingi merki 100% þegar um
aukningu er að ræða en 50%
þegar vísað er til smækkunar
(‘naar der er Tale om Forøgelse
eller Formindskelse betyder
helmingi henholdsvis 100% og
50%’). Umsjónarmaður hefur
vanist því að helmingi stærra,
meira, dýrara … merki ‘tvöfalt,
tvisvar sinnum stærra, meira,
dýrara …, 100%’ en helmingi
minna, léttara, dýrara … merki
‘50% minna, léttara, dýrara …’,
t.d.: Pabbi minn er helmingi
sterkari en pabbi þinn ‘tvöfalt
sterkari, 100% sterkari’ og húsið
mitt er helmingi minna en þitt
‘50% minna’. Dæmi úr fornu
máli sýna ótvírætt að hálfu/
helmingi fleiri merkir ‘tvöfalt
fleiri, 100%’. Umsjónarmaður er
að vísu ekki töluglöggur maður
en honum sýnist þó að þetta
megi til sanns vegar færa, allt
veltur á því í hvora áttina við-
miðunin gengur (upp eða niður)
ef svo má að orði komast. Sem
dæmi má taka: Jón á 200 krónur
en Páll á helm-
ingi meira
(‘400 krónur’)
og Jón á 200
krónur en Páll
á helmingi
minna (‘100
krónur’). Sá
sem á helmingi
minna en ann-
ar hlýtur að eiga ‘50% minna’, ef
helmingi minna gæti merkt
‘100% minna’ ætti hann ekkert. Í
nýlegri könnun var talið koma
fram að konur hefðu helmingi
lægri laun en karlar (100 ‘stig’)
og karlar helmingi hærri laun en
konur (200 ‘stig’) og samræmist
slík framsetning því sem að
framan greindi. Umsjónarmanni
er ljóst að málnotkun kann að
vera nokkuð á reiki hvað merk-
ingu slíkra orðasambanda varðar
en finnst slíkur margbreytileiki
eitt af því sem gerir íslenska
tungu skemmtilega.
Fjölmörg orð og orðasambönd
í íslensku vísa til starfa og
starfshátta á sjó og landi. Í
mörgum tilvikum hefur sú vísun
sem slík orð og orðasambönd
hafa breyst eða horfið svo að
þau eru ekki lengur gagnsæ,
bein eða upphafleg merking ligg-
ur ekki í augum uppi. Nýlega las
umsjónarmaður skemmtilegt við-
tal í Morgunblaðinu við Markús
Guðmundsson, togaraskipstjóra.
Þar komst Markús svo að orði:
… menn í bullandi ágjöf (á dekk-
inu) (Mbl 3.6.05). Hér er merk-
ingin vitaskuld bein en lýsing-
arhátturinn bullandi er einnig
notaður í herðandi merkingu í
ýmsum samböndum. Þannig geta
sjómenn verið í bullandi fiski,
skákmenn lenda oft í bullandi
tímahraki, stundum eru fyrir-
tæki rekin með bullandi tapi og
umsjónarmaður minnist gamals
vísubrots þar sem sagt er komið
er bullandi stríð. Það getur auð-
vitað verið matsatriði hvernig
bullandi er notað en umsjónar-
maður hrökk við þegar hann
heyrði út undan sér sagt í sjón-
varpi: það verður bullandi fót-
bolti um alla helgina. Dæmi sem
þessi sýna að merkingarbreyt-
ingar geta verið með ýmsum
hætti og afmörkun þeirra er
ekki skörp. Sumar ná fram að
ganga en aðrar ekki.
Úr handraðanum
Áhugamaður um íslensku
spyr: Hver er munurinn á því að
ríða hratt eða hart – eða hlaupa
hratt eða hart? – Þessu er ekki
auðsvarað að mati umsjónar-
manns. Í Íslenskri orðabók er
einungis að finna orðasambandið
ríða hart ‘mjög hratt’ (Ísl. ob.
536) og á það sér samsvörun í
fornu máli: Ríðum undan hart
(Vatnsd 47.k.). Hart stendur hér
sem atviksorð í merkingunni
‘harkalega; á miklum hraða’. Í
seðlasafni Orðabókar Háskólans
er að finna hliðstæðurnar hlaupa
hart (16. öld); aka hart (19. öld)
og fara ekki hart yfir (20. öld).
En þar með er ekki öll sagan
sögð. Atviksorðið hratt er kunn-
ugt í svipaðri merkingu í fornu
máli, t.d. bátinn rak hratt frá
landi, og Hallgrímur Pétursson
kveður: Lífið manns hratt fram
hleypur / hafandi öngva bið / í
dauðans grimmar greipur, /
gröfin tekur þá við. Í nútímanum
lifa menn (of) hratt og margir
hafa hratt á hæli.
Niðurstaða umsjónarmanns er
sú að hvort tveggja sé rétt: ríða
hart og ríða hratt. Fyrra af-
brigðið á sér stoð í fornu máli og
styðst við málvenju en vera má
að merkingin í fornu máli sé
ekki alveg sú sama og í nútíma-
máli. Síðara afbrigðið á sér
ýmsar hliðstæður í fornu máli og
fellur vel að merkingu lýs-
ingarorðsins hraður. Um-
sjónarmaður hefur að vísu ekki
kannað það en telur að í nútíma-
máli sé algengast að nota hratt
(af hraður) í orðasamböndum af
þessum toga, t.d. aka, ganga,
hlaupa … hratt.
Fjölmörg orð
og orða-
sambönd í ís-
lensku vísa til
starfa og
starfshátta á
sjó og landi
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL 55
Jón G. Friðjónsson 55. þáttur