Fréttablaðið - 21.09.2003, Blaðsíða 14

14 21. september 2003 SUNNUDAGUR
Sumar breytingar eru svohægfara að mannsævin
hrekkur ekki til að nema þær.
Til dæmis hvort jökullinn hefur
stækkað eða minnkað eða staðið
í stað. Aðrar eru svo hraðvirkar
að við náum þeim ekki, t.d. ljós-
ið sem okkur sýnist standa
kjurt, en ferðast í raun á mesta
hugsanlegum hraða, 300 þúsund
km á sek. Þá eru breytingar sem
fara fram hjá okkur af því að
við erum svo samofin þeim.
Okkur er eiður sær að jörðin
sýnist standa kjur, en ef okkur
gæfist að stíga út fyrir hana
sæjum við hana geisast hjá á 30
km. hraða á sekúndu.
Breytingar í hugarheiminum
eru kapítuli út af fyrir sig, því
fyrirbærin geta umpólast án
þess að orðin sem tákna þau
breyti um búning. Tökum til
dæmis Grettissögu. Á einum
stað segir frá Þórólfi bónda sem
fer að leita hrossa og í beinu
framhaldi af því segir sagan:
„af því þykjast menn vita, að
hann var ekki mikilmenni.“
Hvernig á nútímamaður að
skilja þetta? Á okkar dögum eru
einmitt mikilmenni fullsæmd af
því að eltast við hross!
Fornmenn aftur á móti fyrir-
litu líkamlegt erfiði.
Sama gerðu fornmenn
Grikkja og Rómverja. Í þeirra
huga var höfuðverkefni frjáls
manns að hugsa um sjálfan sig,
stöðu sína í heiminum, en um
fram allt stjórnmál. Öll erfiðis-
vinna var á hendi þræla sem
þeir flokkuðu með húsdýrum.
Og þótt þessar þjóðir hafi unnið
menningarafrek sem ekki hefur
tekist að toppa enn (og verður
tæplega úr þessu), þá voru þeir
öldungis sinnulausir á tækni-
sviðinu.
Grikkir og Rómverjar þurftu
ekki að finna upp neinar vélar,
þeir höfðu ofboð af þrælum til
allra verka.
Vinnan og kynlífið
Hinn kristni heimur sem tók
við af heiðninni gerði vinnunni
ekki hátt undir höfði. Ásamt
kynlífinu var hún bein afleiðing
af syndafallinu og gat því ekki,
fremur en kynlífið, komið til
álita sem samkvæmishæft at-
hæfi. Sbr. ókvæðisorðin alkunnu
sem Guð kallar á eftir foreldr-
um okkar um leið og hann rekur
þau burt úr Paradís: „Í sveita
andlitis þíns skaltu brauðs þíns
neyta...“, slengir hann á Adam,
en Evu trakterar hann með
þessum bölbænum: „Með sárs-
auka skalt þú börn þín fæða - og
samt girnast til bónda þíns“.
Vinnan og kynlífið eru upp-
haflega hugsuð sem refsing af
hálfu kristindómsins.
Mótsagnakennd staða
Hvenær öðlast vinnan það já-
kvæða inntak sem hún hefur
lengst af haft í nútímanum? Það
gerist einmitt við upphaf nú-
tíma: landafundi, siðaskipti og
uppgang kapítalisma - en nútím-
inn er ofinn úr þessum þremur
þáttum.
Þegar iðnbyltingin var komin
á skrið í upphafi 19. aldar voru
engar skorður við vinnutíma,
hann var svo langur sem at-
vinnurekandanum þóknaðist og
verðlagður af honum. Sem, ef
hann gat komið því við, tók
vinnuafl barna og kvenna fram
yfir fullburða vinnuafl karla,
einfaldlega af því að sú vinna
var ódýrari. Síðan hefur tuttug-
asta öldin runnið sitt skeið með
víðfrægri baráttu evrópsks
verkalýðs til að koma á mann-
sæmandi vinnudegi. Uns svo er
komið að hin evrópska vinnu-
vika er komin niður í 35 stundir
með lögskipuðu sumarleyfi og
eftirlaunum um sextugt. Ásamt
hvers kyns tryggingum og fæð-
ingarorlofi - með þeim afleiðing-
um að hámarksgróðahyggjan
horfir annað.
Þannig er komin upp sú mót-
sagnakennda staða í þeim
heimshluta sem best býr, að at-
vinnulífið þarf neytendur með
mikla kaupgetu en styðst jafn-
framt í æ ríkari mæli við
vinnuafl sem ýmist er staðsett
á örreitispörtum jarðar þar
sem auðmagnið setur niður
verksmiðjur sínar, eða flytur
þetta undirmálsvinnuafl inn
(eins og við höfum séð
Impreglio gera á Íslandi und-
anfarnar vikur).
Þetta á sér stað jafnhliða óð-
fluga tækniþróun sem fækkar
störfum miklu hraðar en hún
skapar ný.
Í það stefnir og að því mun
koma að ekki verður öllu leng-
ur hægt að halda sofandi
spurningunni: hvað á að gera
við fólkið á Vesturlöndum? At-
vinnuleysi hefur verið fast
10% í heilan mannsaldur í þró-
uðustu ríkjum Evrópu með til-
heyrandi sjúkdómseinkennum
(uppgangi nýnasista, illviðráð-
anlegu dópfári). Og það þrátt
fyrir tröllauknar ráðstafanir
hins opinbera til að „skapa ný
störf“.
Menn geta ímyndað sér hvað
gerðist ef blaðinu yrði snúið
við og tækninni leyft að hafa
óheftan framgang, samfara
engisprettuhoppi auðmagnsins.
Saga öfugþróunar
Eins og fram hefur komið er
vinnan fyrirbæri sem á sér sögu.
Á hún eftir að líða undir lok?
Mun aftur renna upp tíð þegar
heimspeki og stjórnmál verða
höfuðviðfangsefni mannsins, en
vélarnar hafa alfarið tekið yfir
þátt þrælanna í fornöld?
Ég veit það ekki. Saga manns-
ins virðist á köflum vera saga öf-
ugþróunar, samanber steinaldar-
menn sem hagfræðingurinn
Marshall Sahlins hefur reiknað
út að hafi varið 2-3 stundum dag-
lega til að afla sér viðurværis.
Býður nokkur betur?
PÉTURS GUNNARSSONAR
■ Sunnudagsþankar
Að vinna minna
Skrattinn hristir upp
í menningarelítunni
Hilmar Jónsson er að laga Meistarann og Margarítu eftir Búlgakov að
leiksviðinu. Hafnarfjarðarleikhúsið og Vesturport munu að öllum lík-
indum taka höndum saman um uppfærsluna og vonir standa til að
Ingvar Sigurðsson muni leika hið illa í verkinu.
Leikhúsfólk hefur lengi gæltvið þá hugmynd að koma
sögu Mikhaíls Búlgakovs á svið
á Íslandi og sá draumur verður
að öllum líkindum að veruleika í
kringum áramótin hjá Hafnar-
fjarðarleikhúsinu sem stefnir
að uppsetningu verksins í sam-
vinnu við Vesturport.
„Fólk hefur horft til þessa
verks með leikrit í huga allt frá
því þýðing Ingibjargar Haralds-
dóttur kom út í kringum 1980,“
segir Hilmar Jónsson leikstjóri,
sem er byrjaður að vinna leik-
gerð upp úr þessu meistara-
verki Búlgakovs.
Djöfullinn og Júlía
„Sá orðrómur hefur í það
minnsta verið lífseigur að marg-
an hafi langað til þess að gera
þetta og mér sýnist þetta vera
komið á það stig hjá okkur að af
þessu verði. Ég er að velja
ákveðna framvindu og skræla
hana niður í einhverja trúverð-
uga atburðarás.“
Hilmar hefur alla jafna unnið
leikgerðir sínar fyrir Hafnar-
fjarðarleikhúsið í nánu sam-
starfi við leikhópinn og heldur
sig við það vinnulag. „Þetta
heldur áfram að vera hópvinna
og það taka allir þátt í ferlinu.
Það sem er skemmtilegt við
þetta verkefni er að ég vænti
þess að leikhópur Vesturports
komi til samstarfs við okkur og
þetta verður þá næsta verkefni
þess hóps eftir glæsilega sigur-
för með Rómeó og Júlíu innan-
lands og utan.“
Vesturport er að sýna þennan
sígilda harmleik Shakespeares í
loftköstum í London en þar fer
Ingvar Sigurðsson með hlutverk
föður Júlíu. Sá kvittur er kom-
inn á kreik að hann muni fara
með hlutverk hins illa, Woland, í
Meistaranum og Margarítu, en
Hilmar telur ekki tímabært að
ræða hlutverkaskipan. „Hann er
væntanlega í þessum hópi og
það væri voðalega eðlilegt að fá
hann til að leika Woland.“
Fokið í flest skjól
Búlgakov segir píslarsöguna
upp á nýtt í Meistaranum og
Margarítu en eins og Árni Berg-
mann bendir á í formála að þýð-
ingu Ingibjargar lætur hann hlut-
skipti „Jesúa og Pílatusar í minni
þjóðanna“ verða sér vísbendingu
á von um réttlæti. „En dómur
sögunnar nægir honum ekki.
Réttlætiskrafan kemur í veg fyr-
ir að Búlgakov geti verið hlýðinn
lærisveinn Jesúa, hún spyr um
endurgjald, refsingu. Þess vegna
þarf höfundur á Woland að halda
og púkum hans, á því illa afli sem
gerir gott, svo höfð sé með þver-
sögn úr Faust Goethes.“
Það er hins vegar svo illa kom-
ið í heimi Búlgakovs að djöflarn-
ir freista sekra manna og refsa
þeim þannig að „andskotinn er
velkominn framkvæmdastjóri
réttlætisins, sem flettir ofan af
leigupennum, mútuþegum, róg-
berum og forréttindahyski,“ eins
og Árni orðar það.
„Þetta er algjört snilldarverk
og það er líka svolítið heillandi
fyrir mann að leika sér með það
núna“, segir Hilmar og finnur
verkinu ýmsa snertifleti í ís-
lenskum samtíma. „Það á alger-
lega eftir að ákveða hvernig við
nálgumst þetta og það má vel
vera að við færum söguna til í
tíma og rúmi en þetta er allt í
ígrundun. Það er mikið búið að
vera í gangi bæði hérlendis og
víða um heim sem á vel við inni-
hald verksins; ýmis spilling hef-
ur verið upprætt og menn sem
hafa misstigið sig hafa fengið að
finna svolítið fyrir því. Þetta hef-
ur verið að gerast hérna með op-
inbera starfsmenn og aðra sem
hafa verið með puttana í fjár-
munum og misnotað aðstöðu
sína. Það er svo aftur fokið í
mörg skjól og andvaraleysið
mikið þegar sjálfur djöfsi þarf
að koma og refsa hinum vondu
þannig að það er margt skemmti-
legt og aktúelt sem hægt er að
velta sér upp úr í þessu verki.
Svo er þetta líka falleg ástarsaga
og fer víða um. Búlgakov fjallar
líka um rithöfunda og skáld og
afstöðu til þeirra í Moskvu sam-
tíma síns. Þannig að það eru líka
sóknarfæri þarna ef maður vill
vekja umræður og fólk til um-
hugsunar.“
Skreið allt í einu
upp á yfirborðið
Meistarinn og Margaríta skýt-
ur oft upp kollinum þegar fólk
ræðir uppáhaldsbækurnar sínar
og Hilmar sér ekkert athugavert
við það enda um magnaða sögu að
ræða, en hvað með hann sjálfan,
hefur hann lengi haft augastað á
verkinu? „Maður er alltaf með
eitthvað í kollinum og svona verk
koma og fara. Þessi bók á það
sameiginlegt með mörgum öðr-
um að þær verða bara allt í einu
aktúal og þá er maður kominn á
bólakaf og allt fer af stað. Það er
eins og hvert verkefni hafi sinn
tíma og þetta virðist bara vera
tími Meistarans og Margarítu.
Það er þannig með svo margt í
þessum bransa að hlutirnir
skríða ekki upp á yfirborðið fyrr
en allt í einu.“
thorarinn@frettabladid.is
INGVAR SIGURÐSSON
Leikur í Rómeó og Júlíu í London um
þessar mundir en vonir standa til að
hann muni bregða sér í hlutverk Wol-
ands í Meistaranum og Margarítu eftir
að sigurgöngu Vesturports lýkur í
heimalandi Shakespeares.
HILMAR JÓNSSON
Segir Meistarann og Margarítu vera stór-
kostlega bók og telur verkið eiga margvís-
legt erindi við samtímann. Hann sér mörg
sóknarfæri í því þannig að Woland gæti
hrist upp í þjóðlífinu upp úr áramótum.
VERKLEGAR FRAMKVÆMDIR
„Hinn kristni heimur sem tók við af heiðninni gerði vinnunni ekki hátt undir höfði.
Ásamt kynlífinu var hún bein afleiðing af syndafallinu.“