Fréttablaðið - 30.11.2003, Qupperneq 12

Áhættusækni er eitt af þeim orð-um sem komust í tísku þegar all-
ir ætluðu að græða á hlutabréfa-
kaupum. Þeir áhættusæknustu á
markaði eru töffararnir sem taka
stærstu sénsana, leggja allt undir og
græða stundum helling en eiga það
líka til að tapa öllu. Áhættusæknin
er ekki síður almenn í kynlífinu en
verðbréfabraskinu ef eitthvað má
marka seinni hluta alþjóðlegrar
kynlífskönnunnar smokkaframleið-
andans Durex sem fyrirtækið
kynnti á dögunum.
Könnunin er að vísu gerð á Net-
inu og er því síður en svo hávísinda-
leg en niðurstöðurnar ættu engu að
síður að vekja fólk til umhugsunar
um hvort það sé að fara of geyst í
kynlífinu. Græðgin keyrir oft
áhættusæknu verðbréfaguttana
áfram og greddan er drifkraftur
áhættusækninnar í kynlífinu. Það
þarf auðvitað ekki að fjölyrða um að
báðar þessar tilfinningar geta flutt
fjöll og geta báðar verið bráðdrep-
andi þó þær láti oft gott af sér leiða.
Það hlýtur að vekja nokkurn
óhug að á sama tíma og alþjóða heil-
brigðisyfirvöld upplýsi að AIDS sé í
sókn skuli nafntogaðasti smokka-
framleiðandi heims og það fyrir-
tæki sem oftast skilur milli feigs og
ófeigs við rúmgaflinn vekja athygli
á því að 45% jarðarbúa sjái ekki
ástæðu til að láta elskhuga sinn vita
af því að þeir séu smitaðir af kyn-
sjúkdómi og að 41% hafi stundað
óvarið kynlíf með nýjum bólfélaga á
síðasta ári. Þá setja 36% það ekki
fyrir sig að stunda kynlíf með nýj-
um bólfélaga þrátt fyrir að viðkom-
andi myndi neita að nota smokk.
Standist þessar tölur eru þær vá-
leg tíðindi, bæði fyrir mannkynið og
ekki síður smokkaframleiðandann
sem hlýtur að tapa umtalsverðum
viðskiptum á greddunni og kæru-
leysinu í kynlífinu. En þessir þættir
ættu einmitt að vera helsta gróða-
lind Durex sem þrífst á því að fólk
geri það sem oftast.
Íslendingar tóku þátt í þessari
könnun Durex í fyrsta skipti í ár og
því vekur nokkra athygli að aðeins
15% þeirra sem svöruðu sögðust til-
búnir til að sofa hjá nýjum bólfélaga
á fyrsta stefnumóti en Íslendingum
hefur oft verið eignað heimsmetið í
skyndikynnum. 29% svarenda telja
kynfræðslu vera mikilvægasta þátt-
inn í forvarnarstörfum í sínu landi
og það gæti ef til vill skýrt það að
samkvæmt könnuninni eru Kínverj-
ar líklegastir til að samþykkja óvar-
ið kynlíf með nýjum rekkjunaut en
kynfræðsla var nánast óþekkt fyrir-
bæri í landinu þar til fyrir tveimur
árum. Þá er ekki síður eftirtektar-
vert að hin meintu kyntröll í Frakk-
landi eru varkárust í þessum efnum
og aðeins 9% þeirra eru tilbúin til að
stökkva smokklaus upp í rúm með
nýjum félaga. Íslendingar eru ein-
hvers staðar þarna á milli þannig að
þetta er kannski bara allt að koma
hjá okkur. ■
Mér finnst sorglegt hversu litlaaðstoð þeir fá sem verst eru
settir. Það er hneisa fyrir íslensku
þjóðina hvernig hún kemur fram
við þá sem hafa orðið undir í lífs-
baráttunni. Það vantar stórátak til
að má þennan blett af samfélaginu.
Það er ekki nóg að kjör almennings
batni að meðaltali heldur verðum
við að skoða lífskjör þeirra sem
hafa úr minnstu að moða. Það er
ekki velsæld að búa við þokkalegar
aðstæður í samfélagi þar sem ná-
unginn mætir hverjum degi með
kvíða.
Líklega myndi sú afstaða sem
finna má í málsgreininni hér að
ofan teljast siðleg í okkar samfé-
lagi. Hún virðist lýsa samkennd
með þeim sem
minna mega sín og
vera full af kærleik í
þeirra garð. Gallinn
er hins vegar sá að
hún beinist ekki
gegn þeim sem set-
ur þessa afstöðu
fram heldur beinast
kröfurnar annað –
líklega eitthvert í átt
að ríkisvaldinu. Og það er spurning
hvort hægt sé að leggja fram
siðferðilega afstöðu án þess jafn-
framt að beina broddi hennar að
sjálfum sér.
Minnkum aðra
Við þekkjum sambærilegan
vanda af öðrum sviðum mannfé-
lagsins. Það er til dæmis frægt að í
grunninn eru til tvær aðferðir til að
vaxa í samanburði við aðra. Sú fyrri
– og algengari – er að gera lítið úr
öðrum. Hin síðari – og torsóttari –
er að reyna að auka sjálfan sig. Þar
sem mannskepnan á erfitt með að
skilja hvernig hún hefur það nema í
samanburði við aðra lita þessar
tvær meginaðferðir allt líf hennar –
og reyndar samfélagið allt. Þær má
finna í tiltölulega saklausri mynd
hjá áhangendum íþróttafélaga, sem
oft verja meiri tíma í að tala and-
stæðingana niður en í að styðja sitt
lið. Sama má segja um aðra áhan-
gendur; hvort sem þeir hneigjast til
að elta menn eða flokka í stjórnmál-
um, listum eða annarri tísku. Skað-
legust verða áhrifin þegar saman-
burðurinn verður neikvæður í
þröngum hópum; í fjölskyldum eða
milli samstarfsfélaga eða vina.
Að standa þokkalega undir
mennsku sinni virðist saklaus og
eðlileg krafa – og hún er það þegar
hún beinist að sjálfum okkur. En um
leið og við beinum henni að öðrum
getur hún orðið eitruð og skaðleg.
Ég er ekki frá því að þessi íþrótt
– að leggja mennskupróf fyrir aðra –
hafi notið meiri vinsælda á undan-
förnum áratugum en nokkru sinni
síðan á tímum ægivalds kirkjunnar
fyrir þann tíma sem við viljum kalla
nútíma. Þá voru menn og konur látin
viðurkenna breyskleika sinn í heyr-
anda hljóði fyrir nágrönnum sínum.
Nú eru gefnar út bækur og blöð til
að sanna sama breyskleika upp á
fallnar stórstjörnur mannkynssög-
unnar – Sókrates var ráðríkur
hommi, Katrín mikla kynóð og Hem-
ingway sífrandi vælikjói – eða þá
stjörnur samtímans; einkum þær
sem við viljum gera kröfur um að
séu fyrirmyndir okkar hinna – að
ekki sé talað um fyrirmyndir barna
og unglinga.
Þetta er náttúrlega óvinnandi
staða fyrir hvern sem í lendir.
Hvert um sig stæðumst við ekki
mennskuprófið – hvað þá óharðnað-
ir rapparar, fótboltastrákar eða
söngkonur. Og líklega er það ekki
þetta fólk sem fellur á prófinu held-
ur við – sem getum ekki unað börn-
um okkar að dást að öðrum en okk-
ur sjálfum.
Á leið til Jeríkó
Sagan af miskunnsama Samverj-
anum er líklega kunnasta dæmisag-
an af samábyrgð okkar og mennsku.
Það voru stólpar samfélagsins sem
gengu framhjá manninum í veg-
kantinum án þess að rétta honum
hjálparhönd en hins vegar utan-
veltunáungi sem hjúkraði honum og
sinnti. Þessar andstæður – þeir sem
sóttu öryggi sitt í ytri umbúnað
samfélagsgerðarinnar og hinir sem
höfðu af henni ekkert skjól - eru
gegnumgangandi í sögum Jesú. Það
hafa fáir gengið um jörðina með
minni trú á stofnunum samfélags-
ins en Jesús – það má jafnvel halda
því fram að eitt meginstefið í boð-
skap hans sé að tilraunir okkar til að
flytja mennsku okkar yfir á þessar
stofnanir séu einmitt örugg leið til
að tapa henni – það er mennskunni.
Þegar hann sagði ríki sitt ekki vera
af þessum heimi átti hann við þann
heim sem kennivald kirkjunnar og
valdboð ríkisvaldsins drottnuðu
yfir. Hann var ekki að tala um neinn
handanheim – aðeins heim sem var
handan við örugga vissu klerka og
valdsmanna um réttmæti þeirra
stofnana sem þeir veittu forstöðu.
Ef við settum eitt okkar á veginn
til Jeríkó fyrir tvö þúsund árum
myndi það líklega litlu breyta fyrir
særða manninn við vegkantinn. Í
mesta lagi hefði hann getað huggað
sig við harðort lesendabréf eða inn-
hringingu okkar á útvarp Sögu þar
sem við hefðum skammast yfir of-
beldisöldunni í samfélaginu og lé-
legri löggæslu. Síðan myndu frétta-
menn elta uppi dómsmálaráðherr-
ann og fá hann til að vitna um að
hann hefði þungar áhyggjur af
ástandinu og að hann myndi skoða
málið – jafnvel skipa nefnd. Og á
meðan lægi maðurinn enn við veg-
kantinn.
Og það er spurning hvort við
berum í raun nokkra ábyrgð á þess-
um manni – eða öðrum mönnum við
aðra vegkanta. Tilhugsunin ein
veldur okkur óhugnaði. Við sjáum
fyrir okkur kaos-ástand þar sem
yfir okkur hvolfast allar fyllibyttur
landsins, allt ólukkufólk, allir þjáðir
og umkomulausir, allir sjúkir og
farlama; og krefja okkur um aðstoð
og huggun – jafnvel pening! Er þá
okkar ágæta kerfi ekki betri kostur
þar sem við borgum pening í skatt-
inn og kjósum stjórnmálamenn til
að útdeila þeim meðal þurfandi?
Leggjum svo af stað til Jeríkó vit-
andi að við höfum þegar leyst
hverja siðferðislega þraut í eitt
skipti fyrir öll?
Lazyboy-siðferði
En er það hugsanlegt að einmitt
þessi ágæta lausn sé okkur vond?
Það má færa að því ágæt rök að
hjálp frá hinu opinbera sé annars
eðlis en hjálp frá meðbróður – og
gildir þá einu hversu ágætu starfs-
fólki hið opinbera skartar. Það er
ákveðin skuldbinding fólgin í hjálp
einstaklings við annan; eins konar
sáttmáli um gagnkvæma aðstoð. Ég
lána þér pening vitandi að þú munt
lána mér ef þú verður aflögufær
þegar mig skortir. Þessa gagn-
kvæmu skuldbindingu vantar í að-
stoð hins opinbera. Það styrkir þig
en krefst einskis á móti annars en
sönnunar þess að þú sért verðugur
styrksins; sért sannarlega ósjálf-
bjarga. Þessi skuldbinding er því
nær algjörlega öfug við stuðning
einstaklingsins. Hjá honum er
stuðningurinn háður jafnstöðu –
vitneskjunni um að þótt okkur
gangi allt í haginn í dag sé lífið fall-
valt og við gætum þurft á aðstoð að
halda á morgun. Hjá hinu opinbera
er ekkert jafnræði – þeir sem þurfa
aðstoð eru sífellt minntir á yfir-
burði hins opinbera; allt frá biðstof-
unni að gjaldkerastúkunni og í
gegnum hvert eyðublað. Þetta er
svona enn í dag þótt við viljum
kenna þeim sem þurfa á aðstoð að
halda að hún sé réttur þeirra frekar
en ölmusa.
En með því að aðstoðin sé réttur
einstaklingsins tapast síðan skuld-
bindingin um að finna leið út úr
vandanum. Ef við myndum aðeins
aðstoða þá sem hafa varanlega
skerta starfsgetu og litlar bjargir í
lífinu væri þetta ekki vandamál. En
eftir því sem krafan um góðsemi
hins opinbera vex, því fleirum vill
það hjálpa, og nú eru líklega flestir
skjólstæðingar þess í aðstæðum
sem eðlilegt væri að leysa með
tímabundinni hjálp. En hjálp hins
opinbera hefur tilhneigingu til að
verða varanleg – jafnvel ættgeng –
og þá ekki síst vegna þess að hún er
réttur án endurkröfu.
Þetta kerfi skaðar einnig okkur
hin, sem höfum ekki þegið hjálpina.
Við borgum vissulega skattana okk-
ar og þar með alla hjálp hins opin-
bera. En sú hjálp auðgar ekki líf
okkar – heldur þvert á móti. Hún
hefur byggt með okkur undarlegt
siðferði sem beinist að öðrum – ekki
okkur sjálfum. Eins konar lazyboy-
siðferði; réttinn til að fá að lifa í
friði gegn heimsins vanda gegn hóf-
legum skattgreiðslum. ■
Smáa letrið
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON
■ spáir í kynlíf Íslendinga og annarra
þjóða.
12 30. nóvember 2003 SUNNUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Faglegt
sjálfstæði
RÚV verði
tryggt
Hollvinasamtök Ríkisútvarpsins skrifa:
Hollvinasamtök Ríkisútvarps-ins hafa sent frá sér eftirfar-
andi ályktun: „Ríkisútvarpið er
þjóðarútvarp og hornsteinn
menningar og lýðræðis í landinu.
Stjórn Hollvinasamtaka Ríkisút-
varpsins hvetur stjórnvöld til að
gera átak til að skjóta fjárhags-
legum stoðum undir rekstur Rík-
isútvarpsins svo það megni að
bjóða landsmönnum fjölbreytta
og vandaða dagskrá í samræmi
við sérstakt menningar- og lýð-
ræðishlutverk sitt.
Mikilvægasta hlutverk Ríkis-
útvarpsins er í þágu lýðræðisins,
sem endurspeglast í því að Ríkis-
útvarpinu ber samkvæmt lögum
að gæta óhlutdrægni, vernda
skoðanafrelsi og halda uppi fjöl-
breyttum skoðunum.
Að gefnu tilefni vilja Hollvinir
Ríkisútvarpsins vara við aðgerð-
um sem auka miðstýringu innan
stofnunarinnar og ítreka mikil-
vægi þess að stofnunin og starfs-
menn hennar haldi faglegu sjálf-
stæði og breidd í innra starfi.“ ■
■ Bréf til blaðsins
Siðferðishugvekja úr
lazyboy-stólnum
Áhættusækni í kynlífi
■
Hjálp hins opin-
bera hefur til-
hneigingu til að
verða varanleg
– jafnvel ætt-
geng – og þá
ekki síst vegna
þess að hún er
réttur án end-
urkröfu.
Sunnudagsbréf
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um stofnanavæðingu
siðferðisins.