Fréttablaðið - 13.12.2003, Page 22

22 13. desember 2003 LAUGARDAG
Árlega koma upp vangaveltur um það hver sé „rétta útgáfan“ af Jólasveinar ganga um gólf. Eru þeir með gildan staf eða gylltan staf? Er
kanna uppi á stól eða standa þeir uppi á hól og kanna? Hér að neðan gefur að líta grein eftir Gísla Sigurðsson, vísindamann á Árnastofnun
þar sem hann rekur sögu þessa umdeilda kvæðis.
Ein lítil jólasveinavísa
Hin síðari ár hefur á hverjum jól-um orðið nokkur titringur í
samfélaginu vegna lítillar jóla-
sveinavísu sem sungin er með börn-
um, nú síðast í grein Guðmundar
Andra í Fréttablaðinu mánudaginn
8. desember. Sá titringur stafar af
því að leiðrétt gerð vísunnar hefur
komist í umferð og í leiðréttingar-
anda íslenskrar málstefnu hafa
mörg þeirra sem syngja með börn-
um ekki kunnað við annað en að
kyngja leiðréttingunni. Hin leið-
rétta gerð hljóðar svo:
Jólasveinar ganga um gátt
með gildan lurk/staf í hendi.
Móðir þeirra hrín við hátt
og hýðir þá með vendi.
Árni Björnsson vitnar til þessar-
ar gerðar í Sögu daganna (bls. 343)
og segir þar að hún þekkist enn á
Norðurlandi. Ekki hefur tekist að
staðfesta útbreiðslu hennar í munn-
legri geymd (nema á allra síðustu
árum) og því er líklegra að hér sé
um að ræða leiðréttingu eins manns
sem hefur komið vísunni í umferð
með almennri og óljósri tilvísun um
uppruna hennar. Ástæða þessarar
leiðréttingar er væntanlega sú að
þeim sem svo orti hefur þótt sem
hin gamla þjóðvísa félli ekki að til-
teknum reglum um bragfræði – auk
þess sem efasemdir hafa verið um
að íslenskir jólasveinar gætu hafa
átt þann gyllta staf sem margir
kannast við úr sumum eldri gerðum
vísunnar. Árni tekur undir þetta al-
menna sjónarmið því hann segir um
þessa leiðréttingu að hún sé „mun
sannferðugri bæði að efni og kveð-
andi“.
Nokkur atriði úr varðveislu-
sögu vísunnar
Almennt gildir sú regla að þjóð-
vísur í munnlegri geymd eru breyti-
legar en í fræðunum var hins vegar
um skeið uppi sú hugmynd að hægt
væri að leiðrétta varðveittar gerðir
þjóðvísna og komast þannig að ein-
hverju sem kalla mætti rétta frum-
gerð þeirra. Það viðhorf að hægt sé
að leiðrétta hefðina er nú mjög á
undanhaldi og áhugi manna beinist
fremur að því hvernig vísurnar hafi
verið í raun og veru, það er á manna
vörum, en ekki hvernig einhverjir
fræðimenn gætu hugsað sér að vís-
urnar ættu að vera.
Almenningi, sem á þessa vísu og
hefur fullan rétt til að halda áfram
að fara með hana eins og hver og
einn lærði hana í æsku við móður-
og föðurkné, skal því bent hér á
nokkur atriði úr varðveislusögu vís-
unnar.
Fyrst er vitað um að séra Jón
Eyjólfsson (1814-1869) á Stað í Aðal-
vík hafi skráð vísuna eftir konu
sinni Sigríði Oddsdóttur (1818-1894)
þegar hún var 32 ára:
Jólasveinar ganga um gólf
og hafa staf í hendi.
Móðir þeirra sópar gólf
og strýkir þá með vendi.
Skarpan hafa þeir skólann
undir hendi.
Í Safni til bragfræði íslenzkra
rímna að fornu og nýju frá árinu
1891 vitnar síra Helgi Sigurðsson til
þessarar vísu sem gamallar vísu og
hefur hana svona:
Jólasveinar ganga um gólf,
hafa staf í hendi;
móðir þeirra sópar gólf
og hýðir þá með vendi.
Vísuna hefur hann sem dæmi um
þann brag sem hann kallar: „Fer-
skeytt, ljóðstafavant (nema í 1.
vísuorði)“. Helgi hefur jafnframt
orð á því að sá rímgalli sé á vísunni
að gólf sé „ekki að eins samyrt,
heldur og sömu merkingar í sam-
rímuninni. Og er slíkt ekki rétt, þótt
það finnist stöku sinnum í betri
ljóðum en þessum.“ (71-72)
Hvernig stafurinn
varð „gylltur“
Í Íslenzkum þulum og þjóð-
kvæðum sem Ólafur Davíðsson gaf
út 1898-1903 sem 4. bindi af Ís-
lenzkum gátum, skemtunum, viki-
vökum og þulum, vitnar hann til
þessarar vísu og styðst þar við
uppskrift séra Jóns í Aðalvík og út-
gáfu Helga en „lagar“ vísuna ögn
til, umfram þessar heimildir, án
nánari skýringa en lesandi getur
ímyndað sér að hann sé að bæta inn
höfuðstaf í 2. vísuorði (jafnvel þótt
Helgi hafi einmitt haft vísuna til
marks um það sem hann kallar
„ljóðstafavant“):
Jólasveinar gánga um gólf
með gyltan staf í hendi.
Móðir þeirra sópar gólf
og strýkir þá með vendi.
Skarpan hafa þeir skólann
undir hendi.
Sá hluti umræðunnar
sem snýst um það hvort
stafur jólasveinanna
geti verið „gylltur“
snýst því um þessa leið-
réttingu Ólafs Davíðssonar.
Engin dæmi um
„gildan“ staf
Í segulbandasafni Árnastofn
ar eru tæplega 20 dæmi um þe
vísu víða að af landinu, frá körl
og konum sem fædd eru allt aftu
miðja 19. öld og voru tekin upp
og 8. áratug 20. aldar. Flestir he
ildarmenn og -konur hafa vís
með örlitlum blæbrigðum sem s
ast um það hvort mamman „flen
„hýði“, „siði“ eða „strýki“ strák
sína og hvort jólasveinarnir h
„gylltan“ staf eða ekki (8 h
„gylltan“ staf, hin segja ým
„hafa“ eða „bera staf í hendi“). E
um dettur í hug að jólasveinar
hafi haft „gildan“ staf og kveðsk
urinn sem Árni Björnsson vitna
frá Norðurlandi hefur hvergi hey
meðal þeirra mörgu heimild
manna sem hafa deilt þekkin
sinni með söfnurum Árnastofnu
Engin rök eru þannig fyrir því
telja vísuna „Jólasveinar ganga
gátt ...“ á nokkurn hátt „sannfe
ugri“, „upprunalegri“ eða „rétta
en hinar varðveittu gerðir.
Kannan hefur alltaf
verið á stólnum
Á síðustu árum hefur svo tíðk
í almennum söng, eins og Á
Björnsson bendir á, að bæta ö
erindi við þessa vísu:
Uppá stól
stendur mín kanna;
níu nóttum fyrir jól
þá kem ég til manna.
Eins og í hinni vísunni eru
fjölmörg afbrigði af vísu um þe
könnu og rekja þau sig til Fære
og Noregs eins og lesa má um
Jóni Samsonarsyni í bókinni Kv
og dansleikir frá 1964. Af því er
er önnur saga og löng sem g
ekki annað en að staðfesta að ka
an og stóllinn eiga samleið hver
svo sem sú samleið verður ský
Tilraun manna til að leiðrétta
vísu með því að príla upp á hól
kanna (“Uppá hól stend ég
kanna“) byggist ekki á varðveitt
gerðum og afbrigðum þessa
vísu. Menn geta svo átt það við s
fa sig og sína samvisku hvort þ
finnist við hæfi að betrumbæta
forn og alþýðleg kvæði án þess
hafa nokkuð annað fyrir sér en
tíma reglufestu og skynsem
sem á sér enga stoð í þ
gömlu og góðu gerð
þessa kveðskapar s
kynslóðirnar h
skilað til okkar. ■
BetweenSheets for men
JÓLASVEINN
MEÐ NIKKU
Ef fólkið syngur „með
gildan staf í hendi“ undir
tónum jólasveinsins, þá
verður það að eiga
það við sjálft sig.
Engin söguleg rök
eru fyrir því að
það sé rétt-
ara.
GÍSLI SIGURÐSSON
Gísli, höfundur greinarinnar, leitaði fanga í
segulbandasafni Árnastofnunar. Hann
bendir á að tilburðir manna til þess að
„leiðrétta“ hina gömlu vísu um jólasvein-
ana séu ástæðulausir. Að stafurinn sé gild-
ur og að jólasveinarnir standi uppi á hól
eigi sér enga stoð í sögu vísunnar.
Hvernig á að
syngja
Jólasveinar
ganga um gólf?
HÖFUNDUR, GÍSLI SIGURÐ
VILL ÞAKKA AÐAL
GUÐMUNDSDÓTTUR OG
ÞORSTEINSDÓTTUR
AÐTSOÐ VIÐ AÐFÖN
ÞESSARAR GR
FR
ÉT
TA
B
LA
Ð
IÐ
/G
VA