Fréttablaðið - 18.01.2004, Blaðsíða 10

Ég vil ekki hljóma eins og asni, enég hef ekki áhyggjur. Ég get
ekki látið eins og þessir ábúðar-
miklu menn og konur sem birtast á
sjónvarpsskjánum og segjast hafa
áhyggjur af hinu eða þessu – jafnvel
þungar áhyggjur. Þau eru uggandi
yfir þróuninni og og vilja fylgjast
vel með framvindunni. Ég er ekki
eins og leiðarahöfundur Morgun-
blaðsins sem finnst flest stefna á
verri veg og egnir Alþingi og stjórn-
völd til aðgerða dag eftir dag. Ég
hef ekki einu sinni áhyggjur af vax-
andi fíkniefnaneyslu í samfélaginu,
auknu ofbeldi eða brotfalli nema úr
framhaldsskóla. Ég hef ekki
áhyggjur af gatinu á ósonlaginu,
jafnvæginu í náttúrunni eða upp-
blæstrinum á Haukanesheiði. Ekki
heldur af utanríkisstefnu Banda-
ríkjastjórnar, hryðjuverkum í heim-
inum eða hungruðum í Afríku.
Það eru nógir aðrir til þess. Haf-
ið þið velt fyrir ykkur öllum þessum
áhyggjum sem fólk er að lýsa fyrir
okkur? Það er varla til það götuhorn
í Reykjavík að einhver hafi ekki
áhyggjur yfir því; samstillingu um-
ferðarljósanna, sjónarhorni þeirra
sem vilja beygja til vinstri eða hrað-
anum á bílunum sem koma vestan
úr bæ. Að ekki sé talað um atvinnu-
ástandið úti á landi. Ef við söfnuð-
um saman öllum þeim áhyggjum
sem fólk hefur haft af atvinnulífinu
úti á landi myndi þjóðin bresta –
ekki aðeins í grát heldur myndi
hver einstaklingur bresta og allt
sem í honum er. Þar sem þjóðin
áður stóð væri aðeins dimmt gat í
jörðinni; svo djúpt að þegar við lét-
um stein falla í gatið myndi hann
aldrei ná til botns.
Áhyggjur
Hafið þið þurft að umgangast
áhyggjufullt fólk um einhvern
tíma? Fólk sem sér svart þegar það
horfir fram á veginn. Sjálfsagt haf-
ið þið fljótlega hætt að spyrja það
hvernig því lítist á framhaldið. Mér
líst ekki á þetta. Það er nóg að heyra
þetta viðhorf nokkrum sinnum til að
hætta að kalla eftir því. Eða fólk
sem notar áhyggjur til að tala illa
um fólk? Ég hef miklar áhyggjur af
honum Bjössa. Honum hlýtur að
líða illa eftir að konan fór frá hon-
um. Bara að ég gæti gert eitthvað
fyrir hann. Ég held það sé rosalega
erfitt fyrir svona fíngerðan mann
að rífa sig upp eftir svona áfall. Ég
held að hann hafi ekki búist við
þessu. Hann áttaði sig ekki á brest-
unum sem voru komnir í hjóna-
bandið. Hann þarf því ekki aðeins
að átta sig á að hjónabandið er búið
og hann stendur eftir einn og fjöl-
skyldulaus heldur að líf hans var
byggt á lygi í mörg ár. Þetta er
þekkt aðferð þeirra sem velta sér
upp úr persónulegum málum ann-
arra en skammast sín nóg fyrir það
að þeir klæða kjaftaganginn í bún-
ing væntumþykju. Þeir eru ekki að
segja kjaftasögur heldur að lýsa
áhyggjum sínum – byggðum á ríku-
legu tilfinningalífi sínu. Og kannski
er allt þetta fólk sem birtist okkur í
fjölmiðlunum að gera lítið annað en
þetta. Það þekkir kannski illa það
sem það er að tala um og á erfitt
með að fóta sig á staðreyndum
máls. Það grípur því til þess ráðs að
lýsa yfir áhyggjum sínum um þróun
mála. Það er þá sloppið inn í fram-
tíðina og getur dregið upp fríhendis
mynd og lýst áhyggjum sínum yfir
því ef sú yrði raunin. Það er náttúr-
lega óbærilegt ef venjulegt fólk á að
búa við það að óþjóðalýður geti
brotist inn á heimili þess og beitt
það ofbeldi. Í þessu fellst engin full-
yrðing um hversu algeng slík hús-
brot eru eða hvort fólk þurfi al-
mennt að hafa áhyggjur af þeim.
Því þarf hinn áhyggjufulli í raun
ekkert að vita um það. Hann getur
samt tjáð sig og gefið mynd af sér
sem samfélagslega ábyrgum
manni. Ef hann efast um að fólk taki
mark á honum getur hann skipt
„ég“ út fyrir „fólk“, „almenningur í
landinu“ eða „þjóðin“. Það er enginn
vilji meðal þjóðarinnar að slíkt
ástand skapist hér. Þetta hljómar
einhvern veginn ábúðarfyllra en:
Ég vil ekki að slíkt ástand skapist
hér. Eða einfaldlega: Ég vil ekki að
þetta gerist. Og með þjóðina sem
bakhjarl og áhyggjurnar að vopni
má draga um æði dökka og háska-
lega mynd af hverjum krika sam-
félagsins. En ef til vill er það ekki
vitlegri umræða en kjaftasögurnar í
væntumþykjunni – og álíka gefandi.
Sjálfsvorkunn
Það var gaman ef einhver lunk-
inn lesandi myndi reyna að greina
tilfinningarnar í samfélagsumræð-
unni nú þegar tilfinningarök eru
komin til nokkurrar tísku. Gæti
slíkur maður áttað sig á hvers kyns
litróf tilfinninganna er í dag og bor-
ið það saman við þær tilfinningar
sem lituðu umræðuna fyrir fimmtíu
eða hundrað árum? Eru þær tilfinn-
ingar sem birtast í umræðu dagsins
dýpri eða öflugri en áður? Eða þær
grynnri og sjálfhverfari? Þegar ég
las Harmsögu æfi minnar fannst
mér bókin mögnuð, Jóhannes Birki-
land einstök persóna og sjálfsmynd
hans einhver heimskulegasta smíð
sem ég hafði rekist á. En síðan hef
ég oft velt fyrir mér hvort sjálfs-
mynd hans sé í raun svo einstök.
Var Birkiland ekki aðeins á undan
sinni samtíð? Er sjálfsvorkunn hans
og sjálfhverfa ekki að verða nokkuð
normal á okkar dögum? Var Birki-
land nokkuð annað en nútímamaður
í samfélagi byggðu á öðrum tilfinn-
ingaskala og lástemmdari? Þráður-
inn í bók Birkilands er ekki svo frá-
brugðinn mörgum af viðtalsbókun-
um sem seldust vel fyrir síðustu jól
þótt framsetningin hafi verið ólm-
stríðari og ímyndaraflið frjórra. Við
gætum varpað þessum jólabókum
aftur um sextíu ár og þær hefðu án
efa uppskorið sambærilega höfnun
og Birkiland; aðhlátur og forsmán.
Og sama má í raun segja um margt
í samfélaginu okkar; allt þetta sár-
reiða og móðgaða fólk í fréttunum
og spjallþáttunum, þessir áhyggju-
fullu pólitíkusar og tilfinningasömu
málsvarar. Birkiland myndi ekki
skera sig svo mjög úr fjöldanum í
dag. Það hafa verið stofnuð samtök
um flest það hrjáði hann og þá
óleiki sem samferðamenn hann
gerðu honum – og líklega væri hann
formaður í þeim flestum í dag.
Sjálfsvorkunn og sjálfhverfa er
ekki nýjung heldur hefur fylgt
manninum alla tíð. Það má jafnvel
halda því fram að þetta hafi verið
inntak nýrómantíkunnar sem við Ís-
lendingar erum svo óheppnir að
skuli hafa orðið upphaf nútímabók-
mennta og menningar okkar. Marg-
ar persónur Laxness eru nánast
lamaðar af sjálfsvorkunn og upp-
hafningu eigin tilfinningalífs. Það
er til dæmis varla hægt að ætlast til
að aðrir en þeir sem eru á botni
sjálfsmyndarkreppu gelgjutíma-
bilsins geti lesið Heimsljós án
klígju. Þórbergur Þórðarson reyndi
að henda gaman að þessu öllu og
snúa á haus en eftir situr sjálfsköp-
uð persóna hans eins sífrandi vesal-
ingur sem upphefur fágætilegt til-
finningalíf sitt svo það kunni að
standast samanburð við háróman-
tískar hugmyndir um hugsjónir
fyrri alda. Það má spyrja sig hvort
áhrif þess að vakning sjálfstæðrar
og borgaralegrar nútímamenningar
á Íslandi hafi orðið í þessari tísku og
tryggt sjálfsvorkunn viðvarandi og
veglegan sess í manngildishug-
myndum Íslendinga. Sjálfsmynd
þjóðarinnar ber þess merki. Hún
sér sjálfa sig sem veikburða og við-
kvæma – eitt eilífðar smáblóm.
Landið okkar er viðkvæmt og
ósjálfbjarga, menning okkar er
veik, tungan eins og viðkvæmt strá.
Og við heimfærum þetta síðan yfir
á hvert byggðarlag fyrir sig, hverja
deild samfélagsins, hvern hóp – og á
endanum hvern einstakling. Af um-
ræðunni að merkja trúa Íslendingar
því að einn einstaklingur íslenskur
sé veikari eining en einn einstak-
lingur annarrar og stærri þjóðar –
að það sé í sjálfu sér erfiðara fyrir
hann að stökkva yfir tvo metra í há-
stökki en stærriþjóðafólk.
Tilfinningasemi
Ef til vill má staðsetja upphaf
núverandi tilfinningasemi í opin-
berri umræðu á Íslandi í viðtali
fréttamanna ríkissjónvarpsins við
Albert Guðmundsson snemma árs
1987. Þorsteinn Pálsson, formaður
Sjálfstæðisflokksins, hafði þá rekið
Albert úr ráðherraliði flokksins
vegna rannsóknar á skattaskilum
Alberts. Upphafið lá í spurningunni:
Hvernig líður þér? Við þessa
spurningu varð fjandinn laus. Hver
vill ekki svara þeirri spurningu?
Hvernig líður mér? Ég er með smá
seyðing í annarri öxlinni. Ég veit
ekki alveg hvað þetta er. Ætli ég láti
ekki lækni kíkja á þetta. Og svo er
ég hálf dapur án þess að vita
almennilega af hverju. Ég er dálítið
ósáttur við stöðu mína í vinnunni.
Mér finnst að menn mættu taka
meira tillit til mín þar. Mér finnst ég
ekki fá að njóta mín nógu mikið. Og
þetta á í raun við allt mitt líf. Mér
finnst að ég eigi betra skilið; meiri
viðurkenningu, hærri laun, meiri
virðingu. Ég hef ekki hundsvit á því
hvort Sigmund Freud var slyngur
sálfræðingur. En ég dáist að honum
sem frumherja og bisnessmanni.
Hann áttaði sig á hversu ríka þörf
fólk hefur að tala um sjálfan sig og
hversu fáir voru tilbúnir að hlusta.
Hann stóð frammi fyrir misræmi í
framboði og eftirspurn. Það var
mikil eftirspurn eftir hlustendum
að sjálfhverfu tali en lítið framboð.
Þess vegna bjó hann til kerfi sem
gat haldið utan um þetta. Það nenn-
ir enginn að hlusta á þig tala um
sjálfan þig en gegn hóflegri borgun
er ég tilbúinn til þess. Úr þessari
hugmynd varð til gríðarlegur iðnað-
ur sem veltir trilljónum á ári hver-
ju.
Það er því óskaplega mannlegt
að viðmælendur fréttamanna kjósi
fremur að ræða eigin líðan en eitt-
hvað sem kalla má staðreyndir
máls. Og þar sem frétta- og blaða-
menn aðlaga sig sífellt að samfélag-
inu eins og aðrir, leið ekki á löngu
þar til að spurningin um hvernig
fólki leið varð nánast miðlæg í
fréttaumhverfinu. Auðvitað fáum
við að heyra hvað gerðist en athygl-
in er samt öll á því hvernig hann
brást við. Og hvernig hún metur
viðbrögð hans. Og hvað honum
finnst um mat hennar. Og hvort hún
vilji ekki tjá sig um það sem honum
fannst um mat hennar á viðbrögð-
um hans. Og við sitjum fyrr framan
einhverja kássu af rausi; soðnu úr
fremur ómerkilegum tilfinningum.
Sjálfsréttlætingu, sjálfsvorkunn,
upphituðum áhyggjum og upp-
belgdri móðgunargirnd – kryddaðri
með sterkari bragðefnum; beiskju,
pirringi, úrillsku og svartsýni.
Jafnvægi
Úr því að tilfinningarök þykja nú
gjaldgeng ættum við að fara að
ræða tilfinningalegan grunn um-
ræðunnar. Á sínum tíma var um-
ræðan drifin áfram af hugmyndum
um hvað borgaði sig og hvað var
hagkvæmt en árangurinn varð
daufur þar sem þessar hugmyndir
byggðu á litlu hyggjuviti og tak-
markaðri þekkingu á eðli viðskipta
og grundvallarforsendum hagfræð-
innar. Fyrirtæki og launafólk, ríkis-
sjóður og sveitarsjóðir, töpuðu ótelj-
andi tækifærum og óheyrilegum
fjármunum í vonlausum ævintýrum
og/eða varðstöðu um atvinnulíf sem
bar dauðann með sér. Til að byggja
upp tilfinningasama umræðu þurf-
um við því að ræða grunn hennar.
Það gengur ekki að byggja hana á
rokgjörnum og sjálfhverfum til-
finningum. Illt tré getur ekki borið
góðan ávöxt – stendur einhvers
staðar.
Næst þegar einhver mætir
ábúðarfullur til að lýsa áhyggjum
sínum fyrir okkur skulum við
reyna að beita á hann réttum til-
finningalegum skala. Yfirlýstar
áhyggjur eru aldrei grunnur góðra
verka heldur í mesta lagi veik til-
raun til sjálfsupphafningar; nei-
kvæð mynd samfélagslegrar með-
vitundar. Jákvæða mynd sömu
kenndar er bjartsýni. Áhyggjur og
svartsýni geta varið óbreytt ástand
en þó með því gjaldi að það dregur
úr því þrótt og kæfir það að lokum.
Vongleði og bjartsýni getur vissu-
lega gert mörg mistök en ef hún
fær að viðhalda sér býr hún yfir
endalausri getu til að leiðrétta kúr-
sinn. Íslenskt samfélag stendur á
tímamótum á flestum sviðum. Lík-
lega þyrftum við að fara aftur á
fyrstu áratugi síðustu aldar til að
finna álíka deiglu. Þegar framtíðin
verður óljósari vegna slíkra tíma-
móta er eðlilegt að svartsýni hinna
svartsýnu dýpki og bjartsýni hinna
bjartsýnu verði loftkenndari. Í
byrjun nítjándu aldar sáu hinir
svartsýnu fram á hrun íslenskrar
bændamenningar og alls sem ís-
lenskt var. Og þeir sigruðu söguna
því íslenskt samfélag tók aftur að
einangrast og leita eigin leiða um
og upp úr 1930 – goðsögnin um
bændamenninguna var gerð að
skyldugrein í barnaskólum og gríð-
arlegri orku var eytt í að viðhalda
sýndarveruleik sérstöðu okkar litla
samfélags.
Ef til vill eru þau átök sem við
verðum vör við í íslensku samfé-
lagi – en eigum svo erfitt með að
skilja upphaf og endi á – fremur rót
á tilfinningasviðinu en einhverju
öðru. Alla vega virðast þessi átök
leggjast illa í hefðbundna farvegi
umræðunnar. Menn birtast heitir í
framan að halda fram málstað sem
þeir áður börðust gegn – saka aðra
um svik sem halda á lofti þeim
skoðunum sem þeir áður vörðu.
Það er illmögulegt að þekkja vin-
stri frá hægri lengur. Kannski vor-
um við ekki tilfinningalega undir-
búin undir þessi tímamót – hálf
rugluð af innihaldslítilli tilfinn-
ingavellu samtímans – og ofmetum
áhyggjur okkar og eðlislæga svart-
sýni frammi fyrir einhverju óþekk-
tu. Fyrsta skrefið að jafnvægi er að
venja sig af áhyggjum og ofmeta
ekki áhyggjur annarra. Mannlífið
hefur einstaka getu til að aðlaga
sig að breyttum aðstæðum – þó
með þeim forsendum að hinir
svartsýnu fái ekki öllu ráðið.
Vegna tals manna um pólitíska
slagsíðu fjölmiðla vil ég opinbera
þann draum minn að Fréttablaðinu
auðnist að vera hvorki hægriblað
né vinstriblað – heldur bjartsýnt
blað. Ég held það myndi með þeim
hætti best skera sig frá öðrum
miðlum og auðga flóruna. ■
Það þykir vart fréttnæmt lengurþegar Íslendingar skjóta upp
kollinum í heimsfréttum þó það
kitli enn þjóðarstoltið þegar það
gerist. Við erum enn að slást um
Snorra Sturluson við Norðmenn og
erum tilbúnir í hart við Dani og
jafnvel Þjóðverja líka um eignar-
haldið á myndlistarmanninum Ólafi
Elíassyni.
Þetta er þó allt gott og blessað
og ekkert tiltökumál samanborið
við þjóðrembinginn sem braust út í
liðinni viku þegar fregnir bárust af
því frá Írak að Íslendingar hefðu
unnið Íraksstríðið fyrir Bush og
Blair. Glöggt er gests augað og okk-
ar menn fundu reyting af gereyð-
ingarvopnum í landinu. Loksins
voru tekin af öll tvímæli um að
þessi litla herlausa þjóð norður í
ballarhafi átti fullt erindi í banda-
lag hinna staðföstu þjóða.
Gleðin varð þó skammvinn þar
sem það kom fljótt í ljós að gereyð-
ingarvopnin voru gamalt sinneps-
rusl sem getur helst komið ófeigum
í hel í miklu magni við kjöraðstæð-
ur. Réttlætingin fyrir stríðinu
gufaði upp jafn fljótt og Íslending-
arnir fundu hana og dældin sem
fundurinn skyldi eftir sig á þjóð-
arstoltinu minnti nokkuð á von-
brigðin sem fylgdu því þegar besti
skíðamaðurinn okkar tók upp á því
að detta alltaf í stóru brekkunum
úti í heimi, sprækasti frjálsíþrótta-
maðurinn okkar fór að glíma við
krónísk meiðsli á stórmótum og að
Keikó skyldi yfirgefa okkur,
Sinnepsfundurinn í Írak sýnir
okkur svo ekki verður um villst að
við stöndum öðrum þjóðum langt
að baki í stríðsbrölti. Það væri helst
að Halldór Ásgrímsson gæti sent
Bush mannskap til að stjórna yfir-
heyrslunum yfir Saddam Hussein
þar sem víkingarnir okkar voru
býsna flinkir við að rekja úr mönn-
um garnirnar á milli þess sem þeir
drápu mann og annan í ölæði. Ann-
ars fóru okkar menn utan til að
sækja fallegar konur, þræla og auð-
æfi. Það er Íslendingum því ekki
eðlislægt að þefa uppi sinnepsgas.
Rússneski þjóðernissinninn og
brjálæðingurinn Vladímír
Zhírínovskí afgreiddi okkur snagg-
aralega þegar Jón Baldvin Hanni-
balsson, þáverandi utanríkisráð-
herra, ruddist upp á dekk og viður-
kenndi manna fyrstur, fyrir hönd
Íslendinga, sjálfstæði Litháa.
„Þið eigið ekki einn einasta kaf-
bát og ekki einu sinni skriðdreka,“
sagði Zhírínovskí og það var ekki
laust við hótunartón í röddinni. Ætli
okkur sé ekki hollast að láta Bush,
Írak og sinnepið eiga sig og ein-
beita okkur að útflutningi listar og
skapandi hugvits?
Björk verður ekki tekin af okkur
og það var Íslendingur sem for-
ritaði geimskipið sem er núna á
Mars. Svo mikið er víst. ■
Smáa letrið
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON
■ er svekktur yfir því að gereyðingar-
vopnin sem Íslendingar fundu í Írak
skyldu ekki vera gereyðingarvopn og
vill því að Íslendingar láti stríðsbrölt
eiga sig framvegis.
10 18. janúar 2004 SUNNUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Íslenskir víkingar finna sinnep
Sunnudagsbréf
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um tilfinningar og
tilfinningavellu í umræðunni.
Tryggvagata 8, sími: 552-3870. Fax: 562-3820.
hefjast 19. janúar.
Innritun í síma
552 3870
• Námskeið fyrir byrjendur
og lengra komna.
• Einkatímar - Taltímar.
• Námskeið fyrir börn
Veikur grunnur undir
mikinn tilfinningahita