Tíminn - 04.02.1973, Page 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 4. febrúar 1973.
Helgi Sæmundsson:
FJÖLL OG ELDUR
Ég hrekk upp af værum blundi
viö, aö siminn hringir og veit og
finn, aö enn muni dimmt af nóttu.
Mér dettur helzt i hug, aö einhver
næturhrafninn hafi lent á skökku
númeri rétt einu sinni, en konan
min er komin fram úr i næstu
andrá og þegar meö simann i
höndunum.
— Þaö er siminn til þin.
Ég tek undrandi viö heyrnar-
tækinu og þekkti strax málróm
elzta sonar okkar. Hann er blaða-
maöur, og mér dylst ekki, að hon-
um er meira en litiö niðri fyrir:
— Pabbi, þaðer gos i Heimaey.
Kveiktu á útvarpinu og hlustaöu á
fréttirnar.
Gos i Heimaey? Mér kæmi ekki
á óvart, þó að Surtsey bærði á sér
að nýju, en þessu trúi ég varla. Og
þó! Ég átti heima i Vestmanna-
eyjum i fjögur ár og var alltaf
smeykur við Helgafell.
Otvarpsþulurinn leynir geös-
hræringunni sæmilega, en tiö-
indin eru skelfileg. Gos er hafið i
Helgafelli eða i námunda við það.
Hjálparsveit skáta fer um kaup-
staðinn, vekur ibúana, tilkynnir
fólkinu hættuna og stefnir þvi
niður að höfn eða upp á flugvöll.
Almannavarnaráð hefur ákveðiö,
að Heimaey skuli rýmd á svip-
stundu.
Ég get imyndað mér, hvernig
Vestmannaeyingum verður við,
þegar þeir eru allt i einu vaktir
með þessari voðafrétt. Eldur uppi
i útjaðri kaupstaðarins. Er það
ekki likast bæjarbruna eða land-
skjálfta? Fólki hlýtur að bregða
svo i brún, að þvi fallist hendur.
Mér verður við eins og ég sé
þrumu lostinn.
Mér bregöur kannski i brún
öðrum fremur af þvi að ég er eld-
hræddur frá barnæsku. Ég sá
Stokkseyri i björtu báli eina nótt-
ina, þegar ég átti þar heima litill
drengur. Mörg hús brunnu til
kaldra kola. Og nokkrum árum
siðar varð ég sjónarvottur að
eldsvoöa i Vestmannaeyjum, og
var þá haldið, að kona og barn
hefðu brunnið inni i gömlu
timburhúsi, sem hrundi i logandi
rústir á fáeinum minútum. Auð-
vitaö á ég að vita betur. Jaröeldur
er ekki eins og húsabruni eða
landskjálfti. Hann brennur hægt
og lengi. En ég nær ekki valdi yfir
kviða minum, sem magnast i
ótta. Ég sé i anda mikið bál, háa
eldsúlu og svartan reykjarmökk.
Ég geri ráð fyrir, að gosið sé upp
um giginn i Helgafelli.
En ég hafði giginn fyrir rangri
sök eins og brátt kemur i ljós.
Heima i Flóanum gat ég
sannarlega eignað mér fjöll. Þjóð
veit fjallahringinn tigna og fagra,
sem við blasir af þeim slóðum —
frá Hellisheiði i vestri að Eyja
fjallajökli i austri. Hekla var að
sönnu alræmdur skaðvaldur, en
Sunnlendingar óttuðust hana ekki
að kalla i ungdæmi minu i Flóan-
um, þvi að svo langt var um liðið
frá þvi aö hún hafði farið hamför-
um og gert usla. Katla þótti miklu
iskyggilegri, en ég mundi ekki
gosið i henni 1918 af skiljanlegum
ástæðum, þar eð ég fæddist
sumarið 1920. Svo er hún i
Mýrdalsjökli og þess vegna bak
við Eyjafjallajökul séð úr Flóan-
um. Ég var þvi litið eða ekkert
hræddur við sunnlenzku eldfjöllin
i æsku minni og vissi ekki, hvaðan
hraunið undir fótum mér var
runnið. Ég fékk þvert á móti
traust á fjöllum ungur sveinn.
Ingólfsfjall var rammbyggt og
svipsterkt og i hæfilegri fjarlægð.
Mér þótti vænt um það. Ég taldi
mig alla tið óhultan fyrir fjöllum
niðri á Stokkseyri.
En þetta breyttist úti i Vest-
mannaeyjum.
Við fluttumst til Vestmanna-
eyja, þegar ég var fimmtán ára
gamall. Auðvitað fórum við sjó-
leiðina þangað. Báturinn var
hvorki stór né hraðskreiður, en
veðurblittá mildum haustdegi og
bezta leiði. Liðið var langt fram á
kvöld og dimmt oröið, þegar við
komum til Vestmannaeyja. Ég
mun hafa gerzt syfjaður og missti
þess vegna af landtökunni. Morg-
uninn eftir vaknaði ég i nýju húsi.
Það var á Hólmi, en þar skyldum
við eiga athvarf þangað til hægt
væri að flytja inn á Fagrafelli. Og
allt i einu var nýtt viðhorf komið
til sögunnar: Fjöll höfðu komið til
min um nóttina og umluktu mig.
Mér fannst ég gæti þvi sem næst
snert Skiphellana, Klifið og
Heimaklett með þvi að rétta út
mina litlu hönd i áttina til þeirra.
En þau skutu mér engum skelk i
bringu. Þvert á móti. Ég var
öruggur i návist þeirra. Fjöllin á
Heimaey norðvestanverðri og
handan hafnarinnar bera alls
ekki með sér, að þau séu eld-
smiði. Ég komst fljótt inn i
Herjólfsdal. Blátindur, Háin og
Klifið voru mér að skapi eins og
Ingólfsfjall. Moldi þótti mér var-
hugaverðari, en samt var égekki
hræddur við hann. Og ég gekk
hress og kátur á Heimaklett
fyrsta páskamorgun i nn
minn i Vestmannaeyjum og sá
blessaða sólina renna dansandi
upp eins og þjóðtrúin boðaði.
Heimaklettur var dálitið erfiður
uppgöngu óvönum strák úr
Flóanum, en ég vantreysti honum
engan veginn. Siðar þótti mér
furðu gegna, að öll þessi fjöll
hefðu gosið I árdögum, þegar
Vestmannaeyjar risu úr sæ og
fengu á sig svipmót og sköpulag.
Þá fór ég út á eiði með kunningja
minum, virti fyrir mér Heima-
klett og rif jaði upp þetta volduga
erindi i kvæði, sem ég hafði stolizt
tjl að lesa, þegar ég átti að læra
kverið utan bókar i baðstofunni
heima i Baldurshaga. Ljóð Jónas-
ar urðu mér brátt hjartfólgnari
en nokkurt guðsorð, og var ég þó
fermdur á réttum tima. Drottinn
allsherjar mátti lika vel við una,
að ég kynni kvæðið um fjallið
Skjaldbreiö:
Hver vann hér svo að með
orku?
Aldrei neinn svo vigi hlóð:
búinn er úr bála-storku
bergkastali frjálsri þjóð.
Drottins hönd þeim vörnum
veldur,
vittu, barn, sú hönd er sterk,
gat ei nema guð og eldur
gert svo dýrðlegt furðuverk.
En þetta gerðist ekki fyrr en
löngu siðar, þegar mér hafði
verið kennt i gagnfræðaskólan-
um, að Vestmannaeyjar hefðu
orðið til við svipaðar hamfarir og
Þingvöllur eins og skáldið lýsti
sköpun hans þessum snjöllu orð-
um.
Ég hafði heldur ekki neinn illan
bifur á Sæfelli, þegar ég virti það
fyrir mér i fyrsta sinn á leiöinni út
i Stórhöföa. Mér likaði vel við
fjöllin i Vestmannaeyjum.
Nema Helgafell.
Og nú kemur að þvi.
Gos i Heimaey, hugsaði ég með
mér um leið og ég vakti syni mina
og rak þá á fætur. Bezt að vera
við öllu búinn. Gos i Heimaey. Þá
hlaut eldur að vera uppi i Helga-
felli.
Ég sé það glöggt fyrir mér eins
og um bjartan dag. Helgafell er
keilulaga fjall á Heimaey
sunnanverðri. Hliðar þess voru
grónar upp á brún i gamla daga,
og ég gekk oft á fjallið. Ég komst
upp á brún, en fór aldrei lengra.
Gigurinn virðist nákvæm eftirlik-
ing af Kerinu i Grimsnesi.
Munurinn er aðeins sá, að gigur
Helgafells er þurr trekt, en Kerið
i Grimsnesinu endar i pytti, sem
jiit
Helgafell og Kirkjufeli hið nýja
talinn var botnlaus og jafnvel
haldið, að úr honum lægju ein-
hvers konar leynigöng út i hafs-
auga. Mér þótti Helgafell snot-
urt, enda var fjallið tilsýndar
mjúkt eins og meyjarvangi,
þegar sól skein á það heitan,
langan dag. Fallegast mun
það snemma á morgnana eða
seint á kvöldin, þegar heymaey
skartar grænum sumarmöttli
eins og glysgjörn hefðar-
kona. Ég get raunar varla
um þetta borið, þvi að mér gafst
aldrei sumardvöl i Vestmanna-
eyjum. Ég fór upp á land vor
hvert og undi mér i Stórumörk
undir Eyjafjöllum fram á haust.
Samt þykist ég vita fegurð Helga-
fells á þessum árstima, þegar
jörðin blómgast og að fer upp-
skerutimi. En ég treysti aldrei
Helgafelli fyrir lifi minu og lim-
um. Ég gekk á það i fylgd með
skólasystkinum minum, en sneri
við, þegar upp á brún kom, og
rölti aftur niður hliðina án þess að
trúa nokkrum fyrir kjarkleysi
minu. Það kom engum við. En
gaman var að bæla sig i suð-
austurhlið Helgafells, er sól hneig
vestur, og lesa úteyjarnar aug-
um, þessi traustu og ævintýra-
legu klettavirki, sem minntu á
álfaborgir. Einhvers staðar við
rætur Helgafells vestanvert var
og indæll bolli, þar sem við Sigur-
björn heitinn Sveinsson sátum oft
löngum stundum og spjölluðum
um alla heima og geima eða
þögðum saman, sem var lika
gott. Já, hann Sigurbjörn minn
Sveinsson. Hann er sæll og hepp-
inn að vera dáinn fyrst Helgafell
hefur tekið upp á þeim andskota
að gjósa. Sá hefði orðið hræddur
við þvilikt og annað eins. Hann
var barn og spekingur, en um-
fram allt skáld. Enginn Islend-
ingur hefur likt betur eftir Dalvis-
ur Jónasar Hallgrimssonar, ekki
einu sinni mývetnski bóndinn,
sem blessaði sveitina sina fagur-
lega með sama lagi. Mynd Sigur-
bjarnar af sumarmorgninum á
Heimaey er svo einlæg og sönn og
skýr, að hún telst sjálfstætt lista-
verk, þó að naumast dyljist af
hverjum hann nam aðferðina:
Yndislega eyjan min,
ó, hve þú ert morgunfögur!
Úðaslæðan óðum dvin,
eins og spegill hafið skin,
yfir blessuð björgin þin
breiðir sólin geislakögur.
Undislega eyjan min,
ó, hve þú ert morgunfögur!
Sólu roðið sumarský
svifur yfir Helgafelli.
Fuglar byggja hreiður hlý.
Himindöggin fersk og ný
glitrar bliöum geislum i,
glaðleg anga blóm á velli.
Sólu roðið sumarský
svifur yfir Helgafelli.
Yndislega eyjan min,
ó, hve þú ert morgunfögur!
Líti ég til lands, mér skin
ljómafögur jöklasýn,
sveipar glóbjart geislalin
grund og dranga, sker og ögur.
Yndislega eyjan min,
ó, hve þú ert morgunfögur!
Nú er mökkur yfir Helgafelli en
ekki sólu roðið sumarský.
Fréttirnar halda áfram að ber-
ast á öldum ljósvakans: Hafinn er
brottflutningur fólks úr Vest-
mannaeyjum. Karlar, konur og
börn þyrpast upp á flugvöll og
niður að höfn til að komast i burtu
undan jarðeldinum og hættunni,
sem fylgir. Bátaflotinn leggur af
stað og er á leið til lands. Ég geri
ráð fyrir öngþveiti eins og þegar
Tyrkir ruddust sunnan frá Ræn-
ingjatanga eftir Ofanleitishamri
og svo niður i húsaþyrpinguna og
austur eyjuna norðanverða. Séra
Jón Þorsteinsson i Kirkjubæ var
myrtur á afmælisdaginn minn og
lét lifið sem pislarvottur 17. júli
1627. Þá munu Vestmannaeying-
ar hafa verið um fimm hundruð
talsins. Tyrkir drápu 34, en tóku
242 fanga og seldu man sali suður
i Afriku. Nú eru Vestmannaey-
ingar röskar fimm þúsundir. Haf-
flöturinn er þeim ekki lengur eins
og glerþak forðabúrs heldur
flóttamannsvegur. önnur er öldin
en á dögum Tyrkjaránsins, enda
tækni meiri, landshættir betri,
þjóðarhagur rýmri og stjórnarfar
skárra. Danir máttu sin litils,
þegarað fór morðæg Tyrkjasveit.
Hvernig ætli þeir stæðu sig gagn-
vart eldgosi? Varla miklu betur
en þegar Kaupinhafn brann og is-
lenzku bækurnar hans Arna
Magnússonar glötuðust.
Sæmst er að halda gömlu dana-
hatri i skefjum. Danir hyggjast
minnsta kosti skila okkur hand-
ritunum. En ekki vildi ég lúta for-
ustu þeirra i striði við höfuð-
skepnurnar og náttúruöflin. Þeir
eru bændur og kaupahéðnar,
þjónar og iðjuhöldar, kvensamir
og drykkfelldir, en engir her-
menn.
Vestmannaeyingar eru allt
öðru visi fólk. Þeir eru vanir
hættum á sjó og i bjargi og láta
sér hvergi bregða við voveiflega
hluti. Hetjudauði er þeim geð-
felldur likt og fornmönnum. Þeir
eru forlagatrúar og kenna guði
um, ef mannskaði verður. Eigna-
tjón bæta þeir sér aftur á móti
fyrr en varir með samhjálp og
samábyrgð.
Senn mun þeim slikt ráðlag
ærin nauðsyn.
Ég geng út I svalt morgunsárið,
en fréttin ægilega þrúgar mig
eins og martröð. Er þetta veru-
leiki eða skyntruflun?
Ég er vakandi, mig héiur ekki
verið að dreyma. Allt kvað þetta
satt og rétt:
Eldgos i Heimaey!
Ég vissi ekki þessi ósköp fyrir,
en mig hefur jafnan grunað hættu
á jarðeldi i Vestmannaeyjum sið-
an Surtsey gaus. Hins vegar
reyndust möguleikar fleiri en ég
ætlaði. Ekki þarf fjall til, að gos
veröi, þegar loginn brýzt fram úr
iðrum jarðar. Hann getur ruðzt
upp af hafsbotni eða úr grónu
hrauni og jafnvel i miðri manna-
byggð. Surtseyjargosið ger-
breytti viðhorfunum i jarðsögu
Islands. Matthias Jochumsson
vissi vist, hvað hann söng, þó að
hann væri fremur að ihuga eilifð-
ina en liðandi stund: Einn dagur
er sem þúsund ár og þúsund ár
sem einn dagur, eins á eldsvæði
og hjá guði.
Mér skjátlaðist. Hádegisfrétt-
irnar tóku af öll tvimæli: Gosið
kom ekki upp um giginn i Helga-
felli. Austurhlið þess sprakk við
eldsumbrotin eins og ægistór og
flugbeitt sveðja hefði rist eyjuna
og svo djúpt, að hún stæði föst
langt niðri i hafsbotni. Eldrákin
lá i nokkurn veginn beina stefnu
sunnan frá Skarfatanga norð-
austur á Urðir, þar sem vitinn
var. Voru gos i báðum endum
hennar, og runnu hraunkvislar i
sjó út fram af Haugum og Fold-
um.
Ég gerði mér þetta allt i hugar-
lund við að skoða Vestmannaeyj-
akortið eftir fréttir. Og nú langaði
mig sannarlega út i Eyjar. Stór-
fenglegt væri að sjá þær brenna i
gosi.
Tveir dagar liðu án þess mér
gæfi. Veður hamlaði raunar eng-
an veginn, og nú fann ég ekki
vitund til eldhræðslu. Hins vegar
voru Vestmannaeyjar eins og
land, þar sem neyðarástand rikir
eða drepsótt herjar. Ibúarnir
voru flestir á brott og fengu ekki
að snúa aftur, þó að kosið hefðu.
Nýtt fjall myndaðist austur á
Urðum, og gosið spúði ösku og
gjalli yfir kaupstaðinn. Hraunið
lét sér auðvitað ekki nægja að
steypast i sjó fram út af Urðum.
Það valt og niður hallann land-
megin, bruddi jörðina og eyddi
bæi og hús.
Ég gekk milli Heródesar og
Pilatusar að reyna að fá farar-
leyfi út i Vestmannaeyjar. Þóttist
ég eiga vinum að mæta og gerði
mér upp brýnt erindi, en tókst
ekki að brjótast gegnum þéttan