Tíminn - 17.03.1973, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Laugardagur 17. marz 1973
I LJOSI
SKÁLDSKAPAR
Meöal þess sem til var stofnaö
vegna sjötugsafmælis Halldórs
Laxness á liönu ári mun útgáfa
Menningarsjóös á ritgeröum hans
um Islenzk skáld einna þarfleg-
ust. bessar ritsmiöar Laxness
hafa aö visu allar birzt i greina-
söfnum, en þau eru mörg og flýt-
ur þar meö sitthvaö, sem nú varö-
ar litlu nema frá sögulegu sjónar-
miöi. I þessa bók hefur Hannes
Pétursson valiö úr átta ritgeröa-
söfnum tuttugu greinar, en skáld-
in, sem um er rætt, einu fleiri.
Efninu er raöaö eftir aldri: fyrsta
greinin rituö áriö 1927 og hin
yngsta 1963. Hverri grein fylgir
mynd af þvl skáldi, sem frá er
sagt og hefur Geröur Ragnars-
dóttir gert þær. Bókin er öll
smekkvlsleg aö gerö.
Hannes Pétursson ritar fylgiorö
meö ritgeröunum og segir þar:
„Ritgeröir Halldórs Laxness og
greinar I þessari bók eiga sam-
merkt I þvl, aö þær fjalla um
nafnkennd Islenzk skáld á seinni
tlmum, aftur er sniö þeirra meö
ýmsu móti. Bókin flytur þannig
afmarkaöan efnisþátt, dreginn út
út ritgeröa- og greinasöfnum höf-
undarins, þó ekki óskertan, meöal
annars fyrir þá sök aö valin var
ekki nema ein ritgerö eöa grein
um hvert skáld, þó svo aö höfund-
urinn hafi um þaö ritaö tvivegis
og stundum oftar.”
Af skáldum flytur flestallar
hinar veigameiri ritgeröir Hall-
dórs Laxness um Islenzk skáld og
margar hinar smærri. Sú regla
útgefanda aö taka aöeins meö
eina ritgerö um hvert skáld er þó
býsna vafasöm. Fyrir bragöiö er
hér ekki aö finna merkilega rit-
gerö Halldórs um Fjallkirkju
Gunnars Gunnarssonar (Dagleiö
á fjöllum), né heldur eftirmæli
um Davlö Stefánsson (Upphaf
mannúöarstefnu). Báöar þessar
greinaráttu skýlaust aö fljóta hér
meö. Og um vin sinn Jóhann
Jónsson hefur Halldór ritaö ekki
sjaldnar en þrívegis: en val á
grein um hann hefur tekizt ágæt-
lega. Og segja má, aö slepptum
þeim annmörkum, sem stafa af
starfsreglu útgefanda, aö bókin
geri góö skil þeim efnisþætti rit-
ferils höfundar, sem henni er ætl-
aö aö sýna. — Hitt þarf ekki aö
nefna, aö Halldór Laxness hefur
ritaö margar merkilegar greinar
bókmenntalegs efnis, sem ekki
falla undir heiti þessarar bókar.
Mætti til aö mynda gera fallega
bók af ritgeröum hans um Is-
lenzkar fornbókmenntir: þar ber
hæst Minnisgreinar um fornsögur
(I Sjálfsögöum hlutum). Og sitt-
hvaö hefur Halldór ritaö um af-
stööu sina til skáldlistar, sem hef-
ur mikiö heimildagildi um feril
hans. En þetta er önnur saga.
Af skáldum er mikil öndvegis-
bók. Sumar ritgeröir Halldórs um
Islepzk skáld eru meöal þess feg-
ursta,sem hann hefur samiö. Þótt
flestar séu þær kunnar lesendum
höfundarins,er fagnaöarefni aö fá
þær á einn staö og gera þær svo
tilkvæmar nýjum lesendum. Gildi
þeirra er aö líkindum mest sakir
þess hverju ljósi þær varpa á rit-
feril höfundarins og viöhorf hans
um nærri fjóra áratugi. En I
sjálfum sér eru þær einnig hiö
merkasta framlag til bókmennta-
legrar umræöu og skáldskapar-
mats samtiöarinnar. Elzta grein-
in, samin viö andlát Stephans G.
Stephanssonar, lýsir næmum
skilningi skálds og manns: og
vert er aö taka eftir aö hún er
samin tólf árum áöur en Siguröur
Nordal birti hina frægu ritgerö
sina, þar sem hann leiddi Stephan
til þess öndvegis meöal Islenzkra
skálda, sem hann hefur siöan
skipaö. Og ári siöar, I Los
Angeles, semur Halldór Laxness
ritgerö slna um Jónas Hallgrlms-
son. Þar nálgast hann skáldiö á
alveg nýjan hátt, finnur þvi þann
staö i Islenzkri vitund, sem Jónas
haföi aö vísu lengi átt en enginn
oröiö til aö lýsa fyrr meö sllkum
hætti. Þessa grein nefndi Sverrir
Kristjánsson einu sinni töfra-
fyllstu bókmenntatúlkun á Is-
lenzka tungu: undir þaö mat
munu ýmsir geta tekiö. Og skáld-
skapur Jónasar Hallgrimssonar
bíöur enn túlkanda, sem leiöi
hann ferskum augum: af djúpri
ást en þó vlmulausri nærfærni og
skörpum skilningi. Og vissulega
er þaö eitt af þeim verkum, sem
tilfinnanlegast er aö vita óunnin I
islenzkum bókmenntarannsókn-
um: þótt sitthvaö hafi veriö ritaö
um ævi Jónasar er engin rækileg
athugun á skáldskap hans enn til.
Veigamesta ritgerö Haildórs I
þessari bók er Inngangur aö
Passiusálmum. Hún er reyndar
sú grein sem slzt fellur undir heiti
bókarinnar, aö því leyti, aö
meginviöfangsefniö er samtlö
Hallgrims Péturssonar. Vart
mun hafa veriö rituö gleggri þjóö-
félagsleg greinargerö um islenzkt
skáldverk. Halldór skilgreinir
sálmana I ljósi aldarinnar sem ól
þá: hér nýtur sin hin merxlska
yfirsýn hans. 1 holdsveiku sálma-
skáldi munnmælanna sér Halldór
Jesúgerving aldarinnar.
Og þótt hin lúterski rétttrúnaöur
sautjándu aldar sem Hallgrlmur
túlkar, sé Halldóri Laxness full-
komin andstyggö,veröur þaö ekki
til aö sljóvga skyn hans á hiö
stórfenglega skáldverk. Þannig
skyldu allir ritskýrendur geta
nálgazt skáldverk. Ritgerö
Siguröar Nordals um Passiu-
sálmana er rituö frá allt ööru
sjónarmiöi en grein Halldórs, en
þessar tvær athugasemdir eru hiö
snjallasta, sem ritaö hefur veriö
um þetta efni. Samanburöur
þessara ólíku túlkana má veröa
til aö beina ferskum áhuga aö
sálmunum og örva menn til nýs
skilnings á þessu hefögróna
snilldarverki.
Or ritgeröum Halldórs Laxness
má lesa vitnisburö um þaö hversu
llfsafstaöa hans hefur breytzt I
áranna rás. Ef til vill væri þó nær
lagi aö segja, aö áherzlan-hafi I
seinni tfö oröiö önnur en fyrrum
þegar marxisminn var leiöarljós
höfundarins. í smágrein um
Fögru veröld 1933 veitist honum
tilefni að rifja upp þá frásögn
Maxims Gorki, aö Lenln gekk ,,út
I miöjum saungleik vegna þess aö
fegurðin og snildin minti hann aö-
eins á hve mikla baráttu hann átti
eftir óháða áöuren fjöldinn, hinir
umkomulausu, ööluöust þann
rétt, þaö uppeldi og þaö næölsem
útheimtist til aö geta notiö
fagurra hluta”. Þessi hugmynd
um félagslega stööu listarinnar,
mátthennar aö ná til almennings,
víkur slöan um set. bá kemur upp
viöhorfiö um eillfðargildi listar,
óháö félagslegum skilyröum. I
iöilfagurri hugleiöingu á hálfrar
aldar ártlö Steingrlms
Thorsteinssonar 1963 segir:
„Litiö stef hjá honum gefur útsýn
yfir landið þar sem sálin fæddist
og á heima”.
Ýmsar þessar greinar eru af-
mælisminni og eftirmæli um
menn sem höfundurinn haföi
persónuleg kynni af. bar er aö
nefna forkunnarskemmtilega
grein um samvistir hans meö
Nonna, séra Jóni Sveinssyni, þar
sem djúp hlýja og innilegt skop
vega salt i ógleymanlegri mynd
þessa víðförla kennimanns og
hrekklausa sveitadrengs úr Eyja-
firöi. Merkilegust hinna
„persónulegu” ritsmlða er aö lik-
indum grein um Stefán frá Hvlta-
dal samin aö honum látnum. Þar
mátti Halldór trútt um tala þegar
aö þvi kom aö meta „flótta”
Stefáns I faöm kaþólsku kirkjunn-
ar. Og frásögn hans af ferli
Stefáns I þeim efnum er lærdóms-
rik og studd góöum skilningi á
skáldskap hans: en afstaöa Hall-
dórs til kaþólskunnar rhótast
vitaskuld af því aö hann er sjálfur
genginn af trúnni og oröinn henni
andstæður.
Jóhann Jónsson hefur Halldór
gert einn dularfyllsta huldumann
islenzkra bókmennta: undursam-
legan skáldsnilling sem var
„sneyddur rithöfundarhæfileik-
um”. Eins og endranær gefur
Sýningin
„Fjölskyldan ó rökstólum"
dagana 17-28 marz, kl. 14-19 Opin um
helgina kl. 14-22 Laugardaginn 24 marz:
Sýnikennsla kl. 14, kH 16 og kl. 17,
„Fljótlegir fiskréttir"
Aðgangur ókeypis.
Verið velkoniin.
KVENFÉLAGASAMBAND
ÍSLANDS
NORRÆNA
HUSIO

Halldór hér vlsbendingar um
sjálfan sig og skáldskap sinn.
Þannig segir hann frá siö-
ustu fundum viö vin sinn: „Ég sat
viö rúmstokk hans heilan dag og
lángt frammá nótt og hann sagöi
mér stórfeingilegt skáldverk sem
hann haföi fullsamiö I huganum;
það var um islenskan saungvara,
sem saung fyrir allan heiminn, llf
hans, strlö og heimkomu”. Er hér
ef til vill komin kveikjan aö
harmsögu Garðars Hólms?
Þaö væri freistandi aö ræöa enn
langt mál um slíkt hnossgæti sem
efni þessarar bókar, þótt ekki sé
hér ráörúm til þess: aöeins má
benda gömlum og nýjum lesend-
um Halldórs Laxness á hana. — I
grein um Guðmund Böövarsson
fimmtugan minnist Halldór hinna
fátæku manna I sveitum landsins
sem „sáu veröldina og mannlega
tilveru I ljósi skáldskapar, hver I
sinu horni,” . .. sá sem temur sér
slik viöhorf hefur eignazt „hin
stóru sjónarmið lifsins”. Þaö er
einkenni skálda aö sjá veröldina I
ljósi skáldskapar. Og I þessum
greinum er skáldlistin, og þeir
sem bera hana fram, séö I ljósi
njótanda, sem sjálfur lifir og
hrærist I skáldskap. Viöhorf
skálds til bókmennta er vitan-,.
lega annaö en bókmennta-
fræöings: og þaö getur veriö
i senn styrkur og veikleiki aö
nálgast þær á þann hátt. Innlif-
unin er styrkur skáldsins, hin
næma skáldlega skynjun og eigin
orölist þess, er aöalsmark fræöi-
mannsins er hæfileikinn til hlug-
lægrar rannsóknar. Bezt er aö
þetta fari saman, og þvl aöeins
veröa bókmenntalegar ritgeröir
lifvænlegar I sjálfum sér. Sllkar
eru ritgeröir Halldór, Laxness,
þótt segja megi, að skáldiö hafi
alls staöar yfirhöndina. Og öllum
unnendum bókmennta hlýtur að
vera aö þvi fögnuður að lesa þess-
ar ritgeröir og sjá þann heillandi
samleik skáldskapar og veruleika
sem hér getur hvarvetna aö lita.
Með svo listrænum hætti hafa
vart aörir höfundar fjallað um
skáldskap á vorri tið.
Gunnar Stefánsson.