Tíminn - 29.04.1973, Síða 20

20
TÍMINN
Sunnudagur 29. aprll 1973.

Fleiri náttúrugripi en sjávardýr getur aft lita I safni Jóns. Hér eru
flækingsfiftrildi, fundin hérlendis, sem Hálfdán Bjönsson á Kvfskerjum
sendi honum aft gjöf. Myndir Róbert.
Smokkfiskur meft skel, kvendýr. Vinstra megin myndast alltaf fleiri og
fleiri lokuft loftrúm eftir þvi sem dýrift eldist.
Jón Bogason meft risaskelsina.Trinta efta risaskel er stærsta samloku-
tegund I hcimi (getur orftift stærri en á myndinni) og eru stundum búin
til úr henni ungbarnabaðker. Minnsta islenzka skelin, ránarögn, er hins
vegar oft afteins 0,8 mm I þvermál.
Blaftamaftur og Jón Bogason virfta fyrir sér eina sækönguló úr safni hans. 1 bi
ar skeljar efta samlokur, sem Jón hefur fengift sendar úr ýmsum heimshornui
MARGT BÝR l"
Um skeldýrasöfnun og farið í heimsókn til skeljasafnara
Söfnun skelja, kuftunga og
annarra sjávardýra er vinsælt
tómstundagaman hér á landi og
virftist ekki fara eftir aldri hverjir
stunda þaö. Aldraftir bændur
jafnt og ungir skólakrakkar una
sér vel vift þessa iftju. Sumir nota
siftan fenginn til ýmissa handiftna
og skreytinga, en aftrir greina
sædýrin, merkja þau og geyma.
Nýlega kornum við i hús i Vest-
mannaeyjum, sem tæmt hafði
verið af verðmætum innan-
stokksmunum. M.a. höfðu
gluggatjöldin verið tekin niður og
flutt til meginlandsins. Hús-
bóndanum leiddist að hafa
gluggana berskjaldaða og
tjaldaði fyrir þá með fiskineti og
skreytti með krabbadýrum,
krossfiskum, skeljum og
kuðungum á listilegasta hátt.
Ahugi á þessari söfnun er
mikill, en þó er alltof litið gert til
að kynna hana i skólum og kenna
nemendum að þekkja skeldýr.
Islenzkar skeljar eða samlokur
eru um 100, en kuðungar eða
sæsniglar með skel yfir 200.
A árunum 1952-1962 komu út
handbækurnar Skeldýrafána is-
lands I. og II., sú fyrri i tveim út-
gáfum, eftir Ingimar óskarsson
grasafræðing. Siðan þær komu
út hefur þekktum tegundum við
landið fjölgað um einar 25, svo
hefur áhuginn örvazt. Tegundir
þessar lifa allt frá fjöruboröi út á
mikið dýpi, svo misauðvelt er að
komast yfir þær.
Við heimsóttum nýlega skel-
dýrasafnara i Kópavogi, Jón
Bogason, starfsmann Haf-
rannsóknastofnunarinnar.
— Ég byrjaöi að safna skeldýrum
1964. Ég veit ekki með vissu.hvaö
tegundirnar eru orðnar margar,
sem ég hef komizt yfir, en gizka á
um 3000. Flestar islenzku
tegundirnar á ég, mig vantar
kannski um 10.
1 safni Jóns eru erlend skeldýr
óneitanlega meira áberandi, en
þau, enda mörg stærri og lit-
rikari. — Ég hef fengið þau utan
úr viðri veröld, segir hann, þótt
sjálfur hafi ég aldrei farið út fyrir
landsteinana. Ég skrifast að
jafnaði á við um 12-14 manns i
sambandi við skeldýrasöfnun.
Erlendis eru margvislegir
munir unnir úr skeldýrum svo
sem hnifasköft og tölur. Vinsælt
er, að þær skeljar og kuðungar,
sem til sliks eru notaðir hafi
skelplötugljáa <en það hafa is-
lenzkar skeljar ekki. Hugsanlegt
er þó að gera einhverja muni úr
t.d. ægisdrekku. Margir islenzkir
kuðungar og skeljar eru hinsveg-
ar notaðir og þá má nota til að
skreyta kassa, myndaramma,
lampa og fl.
Jón er tengdur sjónum fleiri
böndum en þeim, sem söfnunar-
hneigð hans skapar. Hann er
Flateyingur að uppruna og var
sjómaður frá þvi hann sleit
barnsskónum og lengi fram eftir.
Nú starfar hann hjá Haf-
rannsóknastofnuninni við að lesa
þorskkvarnir. — Hann tekur við
af mér, segirlngimar óskarsson,
sem var nærstaddur, þegar fund-
um okkar Jóns Bogasonar bar
saman. — Ég er ekki ódauðlegur,
og er nú búinn að lesa kvarnir I 25
ár. Einhvern tima verður maður
að hætta vegna aldurs, bætir
Ingimar við, sem mér vitanlega
er um áttrætt og ber árin vel,
fullur áhuga og lifskrafts.
Eftir kvörnunum er aldur
þorsksins reiknaður út og hve oft
hann hefur hrygnt, en þetta er
mikilvægt við útreikning þorsk-
stofnsins i sjónum.
A vertiðinni eru send á Haf-
rannsóknastofnunina um 1000
hrygnur vikulega frá Keflavik og
Akranesi og I kvarnir þeirra
rýna þeir Ingimar og Jón. Aðrir
lesa svo i kvarnir sildarinnar og
flatfiskjar, t.d. kola.
Lesið er úr sónum, eða beltum i
kvörnunum. 1 fiski, sem lifir á
miklu dýpi og við svipuð skilyrði
allt áriö, verða kvarnirnar
ólesanlegar og ómögulegt að sjá
áraskil I þeim.
Það er handhægt fyrir skel
dýrasafnara að vinna hjá Haf-
rannsóknastofnuninni, en suma
safngripi sina hefur Jon fengið úr
sjóferðum á rannsóknaskipinu
Bjarna Sæmundssyni.
En litum nú á hvað Ingimar
segir i bók sinni Seklýrafána ts
lands, I. um hvernig skeljasöfnun
skuli bezt hagaö:
„Hverjum, sem löngun hefur
til að afla sér haldgóðrar
þekkingar á islenzkum skeljateg-
undum, er nauðsynlegt að koma
sér upp dálitlu safni. Það er auð-
veldara að safna skeljum en
flestum öðrum dýrategundum.
Og geymsla þeirra er litlum
vandkvæðum bundin.
1. Að safna þeim i fjörunni. t
þarabrúki og á sand eða malar-
strönd er hægt að finna tegundir
eins og gluggaskel, rataskel, hall-
loku, öðu, krækling, kúfskel,
gimburskel, báruskel, smyrsling,
krókskel o. fl.
2. Að kryfja ýsu, steinbit og
kola. Or meltingarvegi þessara
fiska sérstaklega ýsunnar, fást
ýmsar tegundir, svo sem gljá-
hnytla, trönuskel, trönusystir,
silkihadda, Pétursskel dorra-
skel, tigulskel, ýsuskel, kolkuskel
o. fl.
3. Að fá að skyggnast I lóðar-
stampa, þegar komið er úr fisk-
róðri. Þar er oft hægt að finna
hörpudiska og tegundir af
gimburskeljaættinni.
4. Að bregða sér með togara út
á miðin. í botnvörpuna koma oft
tegundir, sem aðeins lifa á all-
miklu dýpi, eins og t.d. hin glæsi-
lega ægisdrekka.
5. Að nota botnskörfu eða botn-
greip. En það eru tæki, sem höfð
eru til þess aö rannsaka botn-
dýralif sjávarins. Þessi
söfnunaraðferð getur orðið all-
kostnaðarsöm, þar sem þörf er á
báti eða skipti við slikar
rannsóknir.
Ef skeljar, sem aflazt hafa, eru
lifandi má annaðhvort geyma
þær i 4% formalinblöndu eða
bregða þeim niður i sjóðheitt
vatn, þegar dýrið er dautt, og
hreinsa siðan öll liffærin burtu.
Siðari aðferðin er handhægari,
svo og geymsla tegundanna.
Enda byggist sundurgreining
þeirra nær eingöngu á skeljunum
tómum. Ef um smáar tegundir er
að ræða, þarf ekki að hreisna