Fréttablaðið - 03.11.2004, Blaðsíða 16

16 3. nóvember 2004 MIÐVIKUDAGUR
Grímsvötn eru í vestanverðum Vatnajökli og inni í
honum miðjum. Þau eru langstærsta jarðhitasvæði
landsins og raunar eru kenningar uppi um að
Grímsvötn séu mesta jarðhitasvæði í heimi þegar
horft er til varmaafls. Jafnvel er talið að aflið sé um
4.500 megavött en til samanburðar má nefna að
afl virkjaðs svæðis á Nesjavöllum er um 200 mega-
vött. Auk þessa eru Grímsvötn virkasta eldstöð Ís-
lands og er talið að þar hafi gosið á bilinu 50 til
100 sinnum frá því að landið byggðist.
Sagan? Lengi lifði vitneskjan um Grímsvötn í munn-
mælum og hvíldi jafnan dulúð og kynngi yfir sög-
unum. Tíð gos héldu vitneskjunni lifandi en fátt var
um vísindalegar staðreyndir. Sú var tíðin að leiðin
yfir Vatnajökul var svo að segja alfaraleið. Norð-
lenskir vermenn gengu yfir jökulinn til útróðra frá
Hornafirði og er talið víst að þeim hafi verið kunn-
ugt um nákvæma legu Grímsvatna og um leið öðr-
um þeim sem vita vildu. Þegar ferðir þessar lögðust
af glötuðust upplýsingar um hvar Grímsvötn væri að
finna og týndust þau í raun. Tilgátur náttúrufræðinga
á 18. og 19. öld um nákvæma staðsetningu Gríms-
vatna reyndust rangar og það var ekki fyrr en árið
1919 sem sænskir ferðalangar römbuðu á Vötnin,
fyrstir manna á seinni öldum.
Nafnið? Enginn veit hvers vegna Grímsvötn heita
Grímsvötn. Hins vegar er vitað að Vatnajökull var eitt
sinn nefndur Grímsvatnajökull. En enginn veit hvers
vegna Grímsnafnið féll framan af heiti jökulsins. Áður
hafði hann verið kallaður Klofajökull eða Austurjökl-
ar. Svíarnir sem gengu fram á Grímsvötn árið 1919
vildu skíra Vötnin Svíagíg en varð vitaskuld ekki að
ósk sinni þar sem vitað var hvaða náttúruundur var
þarna á ferðinni. Hins vegar hefur nafngift þeirra á
tveimur hæstu kollum Grímsfjalls, Svíahnúkar, fengið
að halda sér og eru þeir rækilega merktir inn á
landakort.
Heimildir: Hjörleifur Guttormsson.
HVAÐ ERU? GRÍMSVÖTN
Aflmesta jarðhitasvæði í heimi
Grímsvötn eru ein virkasta eld-
stöð landsins en talið er að þau
hafi gosið að minnsta kosti fimm-
tíu sinnum frá landnámi. Tjón af
völdum Grímsvatnagosa hefur að
jafnaði verið lítið, ef hamfaraflóð-
in sem fylgdu gosi árið 1996 eru
undanskilin en þau sópuðu mann-
virkjum á Skeiðarársandi á brott.
Virkasta eldstöð landsins
Grímsvötn eru að öllum líkindum
virkasta eldstöð landsins. Þar
hafa jarðeldar brotist út í það
minnsta fimmtíu sinnum frá land-
námi en sú tala gæti verið mun
hærri þar sem eldstöðin er úr al-
faraleið og undir jökli. Því má
vera að lítil gos hafi orðið þar fyrr
á öldum án þess að þeirra hafi
orðið vart.
Grímsvötn eru í raun þrjár
öskjur sem grafnar eru undir
Vatnajökli. Sú stærsta er spor-
öskjulaga, um sjö kílómetrar á
lengd og inn í hana eru felldar
tvær minni öskjur. Grímsvötn eru
hluti af stærra sprungukerfi sem
teygir sig allt suður til Lakagíga
og norður Gjálparrein.
Sé horft yfir Grímsvötn úr lofti
blasir um það bil 35 ferkílómetra
askja við. Undir 200 metra þykkri
íshellunni er allstórt stöðuvatn
sem myndast af völdum jarðhita
en svæðið er að líkindum aflmesta
jarðhitasvæði heims. Víða sést í
fast berg en jökulís rennur ofan í
öskjuna frá öllum hliðum.
Þegar gos verða í Grímsvötnum
þá streymir upp basaltkvika. Þeg-
ar kvikan kemst í snertingu við
vatn og ís þá tætist hún í sundur
vegna kælingarinnar og gjóska
verður til. Gjóskan streymir upp í
andrúmsloftið og getur borist
mjög víða. Þannig eru dæmi um
að gjóska úr Grímsvötnum hafi
borist alla leið til meginlands
Evrópu en það ræðst þó af vind-
átt. Fyrst þarf þó gjóskan að bora
sig í gegnum íshelluna og geta
umbrotin af þeim sökum orðið
afar mikil. Lítil hraunmyndun
verður við eldgos af þessu tagi en
hins vegar fylgja þeim oft mikil
vatnsflóð vegna ísbræðslu.
Gos í lotum
Að sögn Magnúsar Tuma Guð-
mundsssonar jarðfræðings verða
goshrinur með reglulegu millibili
í Grímsvötnum. Standa loturnar
yfir í 60-80 ár þar sem gos verða á
5-10 ára fresti en þess á milli líður
lengra á milli gosa. „Slíkri gos-
hrinu lauk á fjórða áratug síðustu
aldar og nú virðist ný lota vera í
uppsiglingu,“ segir hann.
Á árunum 1870-1940 gaus í það
minnsta tólf sinnum á Gríms-
vatnasvæðinu. Sum þessara gosa
urðu nokkuð stór eins og eldsum-
brotin árið 1922 en þau virðast
hafa staðið yfir í þrjár vikur með
tilheyrandi öskufalli. Árið 1934
var allstórt gos í öskjunni með
talsverðu gjóskufalli og rétt eins
og nú er talið að Skeiðarárhlaup
hafi orðið kveikjan að því. Næstu
áratugina á eftir var hins vegar
harla rólegt um að litast á jöklin-
um, ef frá er talið lítið gos árið
1983.
Gjálp gerir usla
Í septemberlok 1996 hófst svo
fjórða mesta eldgos tuttugustu
aldar þegar svonefnd Gjálp, rétt
norðan við Grímsvötn, rumskaði
af værum svefni. Á þessum stað
er jarðhitinn minni en í sjálfri
Grímsvatnaöskjunni og því var ís-
hellan mun þykkari. Af þeim sök-
um tók drjúga stund fyrir gjósk-
una að brjótast gegnum ísinn. Gíf-
urlegt magn af ís bráðnaði í gos-
inu og myndaðist fögur ísgjá yfir
hluta gosstöðvanna. Gosið sjálft
stóð í tæpan hálfan mánuð og á
þeim tíma ruddi Gjálp úr sér 0,7
rúmkílómetrum af gosefnum.
Aðeins Kötlugosið 1918, Heklu-
gosið 1947 og Surtseyjargosið
slógu Gjálp við í þessum efnum á
öldinni sem leið.
Bræðsluvatnið sem myndaðist
í gosinu streymdi niður í Grím-
svötn og safnaðist þar fyrir.
Landsmenn fylgdust á milli vonar
og ótta með Grímsvötnum bólgna
út af öllu þessu vatni enda var ein-
sýnt að fyrr en síðar myndi það
fossa út á Skeiðarársand. 5. nóv-
ember, tæpum þremur vikum
eftir að sjálfu gosinu lauk, brustu
flóðgáttirnar og vatnið geystist
fram af ógnarkrafti. Skeiðarár-
sandur fylltist á augabragði af
jökulvatni, ísjökum og aur og er
talið að á fyrstu klukkustundum
hlaupsins hafi 15.000 rúmmetrar
á sekúndu flætt þar yfir en
til samanburðar þá er rennsli
Þjórsár rúmir 300 rúmmetrar á
sekúndu. Alls runnu rúmir þrír
rúmkílómetrar af vatni fram á
sandinn í hamförunum, brúnni
yfir Gígjukvísl skolaði á haf út,
Skeiðarárbrúin laskaðist talsvert
en brúin yfir Núpsvötn stóðst
áhlaupið.
Engin flóð
Rétt fyrir jólaleytið 1998 létu
Grímsvötn enn á ný á sér kræla
og að þessu sinni varð gos á
þremur stöðum í sjálfri öskjunni,
á kílómetra langri sprungu. Tign-
arlegur gosmökkurinn reis hátt í
loft og varð gjóskufalls víða vart.
Til allrar hamingju urðu engin
flóð á Skeiðarársandi líkt og í
Gjálpargosinu og því varð ekkert
tjón á mannvirkjum. Skýring á
þessu var einfaldlega sú að fyrst
að gosið varð undir sjálfum
Grímsvötnum þá bætti það engu
vatni í öskjuna.
Grímsvatnagosið sem hófst á
mánudagskvöldið er þegar talið
öflugra en gosið 1998. Gosið nú
þykir einnig sérstakt þar sem
Skeiðarárhlaup var orsök þess en
ekki afleiðing. Þetta vekur mönn-
um von í brjósti um að ekki komi
til hamfarahlaups þar sem vatnið
nær ekki að safnast saman á svip-
aðan hátt og árið 1996. Búast jarð-
vísindamenn við að þessu nýjasta
Grímsvatnagosi muni ljúka að 7-
10 dögum liðnum. ■
INNRAMMAÐ VEGGSPJALD Í HÖFUÐ-
STÖÐVUM SKELJUNGS
Við keppum að því að vera besti kostur
viðskiptavina.
Hin rámu regindjúp
rymja enn á ný
Fyrsta Grímsvatnagos aldarinnar hefur litið dagsins ljós en talið er að þar hafi gosið í það
minnsta fimmtíu sinnum frá landnámi. Gosin koma gjarnan í lotum en þess á milli liggur
eldstöðin í dvala. Magnús Tumi Guðmundsson telur að ný goshrina sé nú í uppsiglingu.
SVEINN GUÐMARSSON
BLAÐAMAÐUR
FRÉTTASKÝRING
ELDGOS Í
GRÍMSVÖTNUM
SKEIÐARÁRSANDUR 1996
Flóðin fylltu sandinn á augabragði og tjón
varð á mannvirkjum.
GRÍMSVÖTN
Ekki er búist við að miklar hamfarir fylgi gosinu sem hófst á mánudagskvöldið.
FR
ÉT
TA
B
LA
Ð
IÐ
/K
R
IS
TJ
ÁN
Þ
Ó
R
FR
ÉT
TA
B
LA
Ð
IÐ
/Þ
Ö
K
16-17 (360°) 2.11.2004 20:11 Page 2