Tíminn - 20.01.1974, Blaðsíða 20

20
TÍMINN
Sunnudagur 20. janúar 1974.
Sunnudagur 20. janúar 1974.
TÍMINN
21
J—UJ
1 km
3km
Hafisinn séður I bergmálsmæki frá HMS Dreadnougth. Menn eru þvi vananstir aö bergmálsmælar séu
notaðir til aö mæla sjávardýpi, en hérnaer mæiirinn iátinnmælabeint upp af kafbátnum. Lfnuritið er
tekið á 89 gráðum noröur breiddar og 06 gráöum austur lengdar. Efst til hægri á myndinni er lagnaöaris,
sem er nægjanlega þunnur til þess að kafbáturinn geti brotiö sér leiö upp á yfirborö sjávarins.
Rætt við Þorbjörn Karlsson prófessor, sem
sat alþjóðafund vísindamanna í Leningrad
í desember, en fundurinn undirbýr
rannsóknarstarfið
Stórkostlegar rannsóknir
að hefjast ó Norður-íshafinu
Norður af tslandi er Noröur-ts-
hafiö, dularfull fijótandi áifa.
Kaldur blár sjór, meö jakahrögii,
siðan isbreiða, sem flýtur á haf-
inu. Þetta hafíssvæöi er venjuleg-
ast taliö vera um 5 milljón fer-
kflómetrar og er umkringt öörum
hafsvæöum og löndum.
Þekking manna á þessu kalda
hafsvæði var ekki stór I sniðum.
Mest var hún reist af landkönnuö
um, sem fóru glæfraferðir um
noröurslóöir, og má nefna menn
eins og Sviann Nordenskjöld, sem
sigldi frá Skandinavlu, noröan viö
Síberiu til Keringssund, milli
Sovétrikjanna og Alaska.
(1878—79.)
Smám saman urðu menn djari'-
tækari. Perry og Amundsscn,
fóru dirfskufulla leiöangra noröur
I höf og áriö 1909, reisti Perry
fána á noröurpólnum.
Ilinar dirfskufullu feröir land-
könnuöanna vöktu heimsathygli,
svipaö og geimferöir gera nú, —
en þetta cr liöíii saga og auönirn-
ar miklu hafa dregizt hægt út úr
sviösljósinu — og frá hundasleð-
um og traustbyggöum seglskút-
um hverfa leiðangursmenn yfir I
kafbáta og flugvélar og siöast en
ekki sizt hefur úrvinnslan horfiö
inn á skrifborð I háskólum og öör-
um hljóölátum stofnunum.
Visindasamstarf um
rannsóknir i N-íshafi
Nú hefur hins vegar vaknaö nýr
áhugi á Norðurhöfum og stór-
veldin tvö, Bandarikin og Rússar
hafa undirbúið stórfelldar rann-
sóknaáætlanir og það sama hefur
alþjóða veðurfræðistofnunin gert
og nýlega var haldinn fundur, þar
sem þingað var um rannsóknir i
Norðurhöfum og um möguleika á
samvinnu um þessar rannsóknir.
Island átti fulltrúa á þessum
fundi, en það var borbjörn Karls-
son, prófessor, sem kunnur er af
störfum sinum að öldufræði og
hann átti þátt i undirbúningi að
tveim alþjóðaráðstefnum um haf-
Is, sem hér hafa verið haldnar.
Var Þorbirni Karlssyni, boðið að
sitja þennan fund, sem haldinn
var i Leningrad nú fyrir skömmu.
Sagðist honum frá á þessa leið:
POLEX og AIDJES-
áætlanir stórveldanna
— Rússar hafa gert og skipu-
lagt mjög miklar rannsóknir á
hafis I Norðurishafi. Þeir hafa
gert sérstaka áætlun, sem þeir
nefna POLEX (Pólar experi-
ment). begar þeir komu fram
með þessa áætlun fyrir tveim eða
þremur árum, kom i ljós, að
Bandarikjamenn voru með aðra
áætlun, sem þeir nefna AIDJEX.
Þessi áætlun Bandarikjamanna
var næstum þvi eins stór i sniðurn
og hjá Rússunum og komu þeir
sér strax saman um að reyna að
sameina þessar tvær áætlanir um
rannsóknir á Norður-Ishafinu, og
núna á siðasta ári komst aiþjóða
veðurfræðistofnunin lika i spilið
en þeir eru með miklar ráðagerð-
ir um einskonar nýtt alþjóðlegt
veðurathugunarkerfi, sem ná á til
allraf' jarðarinnar. Að visu má
segja, að þeir séu þegar með al-
þjóðlegt kerfi, en þarna var um
að ræða samræmdari og þéttari
mælingar en fyrir voru, og gerð-
ar voru dagsdaglega. Þetta nefna
þeir GART-áætlunina og á hún að
taka til starfa árið 1975 eða ’76.
Alþjóðaveðurfræðistofn-
unin
verður með
Alþj.-veðurfræðistofnunin vildi
að POLEX áætlunin yrði felld
með einhverjum hætti inn i þeirra
áætlun. Þessi alþjóðaveðurfræði-
stofnun kallaði saman i desem-
bermánuði 1973 nokkra menn til
fundar i Leningrad, til þess að
reyna að gera áætlun um það
hvernig POLEX tilraun gæti fall-
ið inn i þeirra tilraunir, eða and-
rúmsloftstilraunir og veðurfræði-
tilraunir þeirra. Meða! annars
Bretar hafa sent kjarnorkuknúna kafbáta undir heimskautaisinn. Myndin sýnir HMS Dreadnougth á
noröurpólnum, en kafbáturinn kom þar úr kafi 3. marz 1971.
Charles Swithinbank skýröi frá slfkri ferö i erindi á hafisráöstefnunni, sem haldin var I Reykjavfk-
áriö 1971, en erindi hans vakti mikla athygli.
Bandarikjamenn hafa fariö sams konar feröir og uröu reyndar fyrstir á noröurpólinn i kjarnnrkukaf-
báti, en hafa hins vegar ekki birt opinberar upplýsingar um sllkar ferðir og hafa hlotiö nokkurt ámæli
fyrir þaö.
Kjarnorkukafbátar og aörir kafbátar veröa notaöir I hinum umfangsmiklu rannsóknum á N-lshafinu,
sem fjallað er um i viðtalinu viö prófessor Þorbjörn Karlsson.
buðu þeir mér að koma á þennan
fund, liklega vegna starfa minna
að hafismálurn og alþjóðasam-
starfi um þau á vegum háskólans
og Rannsóknarráðs rikisins og
fleiri aðila. Ráðstefnuna i Lenin-
Steingrimur Hermannsson
alþingismaður undirritaöi sam-
vinnusamning um rannsóknir á-
tshafinu.
grad sóttu 15 fulltrúar frá vest-
rænum löndum og allmargir
Rússar. Erlendu fulltrúarnir á
fundinum voru frá USA, Canada,
Noregi, Sviss (alþjóða veður-
fræðistofnunin) og Þýzkalandi,
auk min, fulltrúa Islands.
Þelta voru flest þekktir sér-
fræðingar i hafisfræði og veður-
fræði. Nokkrir þessara manna
hafa komið til Islands og voru á
hafisráðstefnunni 1971, svo eitt-
hvað sé nefnt.
Viku fundur i Leningrad
— FRAM-sund
Þarna var haldinn viku fundur
og gerð skýrsla yfir það, hvað út
úr þessum fundi kom, og gerðar
áætlanir um athuganir og mæl-
ingar i Norðurhöfum, en það sem
mér fannst persönulega athyglis-
verðast fyrir islenzka hagsmuni,
var hvað þeir virtust leggja mikla
áherzlu á að kanna isinn og- öll
skilyrði i hafinu norður af íslandi
og við austurströnd Grænlands,
en það er á þessu svæði, sem haf-
isinn streymir út úr N-tshafinu,
eða milli Grænlands og Sval-
barða. Það sem þarna skeður (i
ishafinu) er mjög flókið samspil
milli sjávar og lofts, og það,
hversu mikill is streymir út úr is-
hafinu, segir mikið um það
hvernig veðrið verður siðar.
Segja má þó, að mjög litið sé vit-
að um veðurfar á þessum slóðum
og hegðun hafiss og hafstrauma.
Vegna þessa er lögð sérstök á-
herzla á þetta svæði og mun það
geta komið i góðar þarfir á
tslandi siðar meir — það er að
segja, ef einhver ákveðin kenning
verður staðfest. Til fróðleiks og
gamans má geta þess, að Rússar
hafa gefið „sundinu” milli Græn-
lands og Svalbarða sérstakt nafn
og nefna það FRAM-sund, eftir
hinu fræga skipi Nansens. Fram-
sund er norður af íslandi.
Voru menn almennt mjög
ánægðir með þessa nafngift og
einnig sammála um nauðsyn þess
að leggja sérstaka áherzlu á
rannsóknir á þessu svæði.
ísland hefur undirritað
samning um
POLEX-áætlunina
— Hver eru viðhorf tslands til
POLEX?
— A ferð til Rússlands siðast-
liöið vor, undirritaði Steingrimur
Hermannsson, alþingismaður og
framkvæmdastjóri Rannsókna-
ráðs rikisins sérstakan samning
um rannsóknir og POLEX áætl-
unina, en Steingrimur er mikill á-
hugamaður um þessar rannsókn-
ir, sem kunnugt er og alþjóða-
samstarfi um hafisrannsóknir
yfirleitt. Það kom auðvitað i ljós á
þessum fundi, að aðalþjóðirnar i
þessum rannsóknum á norðurhöf-
um hljóta að verða stóru þjóðirn-
ar, Rússar og Bandarikjamenn.
Framlag annarra þjóða verður
skiljanlega minna.
— Hvaða lönd munu taka þátt i
rannsóknunum og skipulagi
þeirra?
Fleiri þjóðir munu
bætast i hópinn
— Það er auk hinna fyrr-
nefndu. Kanada, en Kanadamenn
eru mjög virkir i þessu rann-
sóknastarfi. Það var enginn Pani
á þessum fundi i Leningrad, en
vafalaust verða þeir með siðar,
Englendingar starfrækja rann-
sóknastöð i Englandi, en sambúð
Breta og Rússa hefur ekki verið
alltof góð, vegna þess að Bretar
visuðu hópi Rússa úr landi, vegna
njósnamáls. Bretar voru ekki á
fundinum, en verða eflaust með
siðar, þegar sambúðin batnar.
Norðmenn verða með, en liklega
ekki Finnar. Þeirra áhugi beinist
meira að Eystrasalti, af skiljan-
legum ástæðum.
— Hvað með Japani?
— Japanir eru mjög virkir i
þessum rannsóknum og á al-
þjóðaráðstefnunni hér, fluttu þeir
mjög athyglisverð erindi. Vona
ég að þeir taki þátt i þessu sam-
starfi lika, þegar þar að kemur.
— 1 hverju er þessi rannsókna-
áætlun Rússa og Bandarikja-
manna einkum fólgin?
Mannaðar stöðvar
norður af Alaska
— Það sem t.d. Bandarikja-
menn eru að gera, er að þeir eru
með starfandi fjórar eða fimm
stöðvar á isnum i N-tshafinu og
fylgjast mjög náið með öllum
breytingúm, sem verða á isnum
og hvernig hann rekur um ishafið.
Þarna á vissum svæðum, er talið
að ishettan fari i hring á 8—10 ár-
um, fyrir norðan Norður-
Ameriku og það eru aðrir minni
hringstraumar fyrir norðan
Siberiu. Þeir eru að kanna þetta,
og svo mæla þeir auövitað veður
lika og reyna að finna sambandið
milli issins og veðurfarsins.
Hvaða áhrif hafa til dæmis vindar
á isrekið á þessum slóðum o.s.frv.
Við vitum auðvitað að isinn rekur
bæöi undan vindi og straumum.
Vindurinn hefur liklega meiri á-
hrif á hafisbreiðu, heldur en ein-
staka jaka.
— En Rússarnir. Gera þeir það
sama?
— Já, nema það er miklu við-
tækara en hjá Bandarikjamönn-
um, sem eru aðeins með tak-
markað svæði norður af Alaska.
Aætlun Sovétmanna
viðtækari
Rússarnir ætluðu að vera með
allt N-lshafið. Þeir ætluðu að vera
með fjölmargar sjálfvirkar
stöðvar, sem þeir settu niður á is-
inn, til að mæla rek og vinda, hita
og úrkomu og auk þess ráðgerðu
þeir að vera með nokkrar mann-
aðar stöðvar Auk þess verða þeir
með rannsóknaskip og baujur á
opnu hafi. Norðmenn hafa verið
Þorbjörn Karlsson prófessor. Hann sotti fund vísindamanna, sem ræddu um viðtækar rannsóknir á N-lshafinu.
með einhverjar baujur lika til
rannsókna.
— En Island?
— Það er óljóst ennþá. Þó
mætti hugsa sér að rannsóknir
yrðu framkvæmdar á skipum, en
mest er þó vert, að geta látið i té
þá aðstöðu, sem er hér vegna legu
landsins. Það er ráðgert að gera
rannsóknir úr lofti i flugvélum og
mælingar frá gervitunglum.
Nú og út úr þessu öllu á að
koma aukin vitneskja, sem hag-
nýta má til að gera langtimaspár
um veðurfar á norðurslóðum og
hafisaspár, t.d. við Island. Það
vonum við að minnsta kosti.
— Hvernig verður úrvinnslu
háttað úr þeim gögnum, sem fást
við rannsóknirnar? Verður sett á
laggirnar sérstök stofnun til
þess?
Sérstök stofnun til
geymslu gagna?
Alþjóða-
fundur haldinn á íslandi
— Það er ekki afráðið ennþá.
Það kom fram hugmynd um sér-
staka stofnun til að geyma gögn-
in, svo þau væru öll á einum stað,
en úrvinnslan yrði siðan i höndum
háskólastofnana og annarra vis-
indastofnana, sem tækju einstök
verkefni að sér.
Það eru dærni um svipaðar
heimsgagnastofnanir, eins og til
dæmis um sjókort. Það kom lika
fram, að til þess að unnt væri að
ganga endanlega frá þessu rann-
sóknasamstarfi, þá yrði að halda
annan fund og þá á þessu ári. Það
var rætt um það hvar halda ætti
þennan fund. Bandarikjamenn
buðust til að halda hann i Bouider
i Colorado, en þar hafa þeir há-
loftathugunarstöð. Gallinn á þvi
yrði hins vegar sá, að þá kæmu
svo fáir Rússar, þvi að það eru
vissir erfiðleikar á þvi. Hins veg-
ar var talsverður áhugi á þvi að
við gætum haldið þennan fund á
tslandi. Þetta liggur vel fyrir. Við
erum nálægt ishafinu og mitt á
milli austurs og vesturs.
— Hvað myndu margir taka
þátt i slikum fundi?
— Það yrðu svona tuttugu
manns.
— Ég tók þeirri hugmynd vel
að halda fundinn hér á landi og
hef komið henni á framfæri, eða
rætt hana við Magnús Magnús-
son, prófessor, deildarforseta
raunvisindadeildar háskólans,
sem tók i sama streng. Við getum
haldið þennan lund hér á landi.
Kafbátar
undir isþakið?
— Ilvað með skip? Verða not-
aðir kjarnorkukafbátar við rann-
sóknir undir isnum?
— Já. Kanadamenn eru að fá-
einn eða tvo litla kafbáta, sem
notaðir verða til rannsókna undir
isbreiðunni. Ennfremur hafa
Bretar til dæmis gert mikið að
slikum kafbátarannsóknum undir
heimskaulaisinn, já og auðvitað
Bandarikjamenn lika. Banda-
rikjamenn hafa ekki birt neitt af
sinum niðurstöðum. Bandariskir
visindamenn eru margir hverjir
mjög sárir út i þá, sem ráða þess-
um málum þar vestra, að ekki
skuli vera leyft að birta þetta
opinberlega. A ráðstefnunni, sem
haldin var hérna árið 1971, var
einmitt hérna Breti, sem sagði
frá einni ferð til norðurpólsins og
birti myndir.
Þeir fóru á ■ kjarnorkukafbáti
undir isnum og komu upp á norð-
urpólnum.
— Hvenær má gera ráð fyrir að
rannsóknirnar hefjist af fullum
krafti?
— Það eru sennilega tvö ár
þangað til.
— Hvenær myndi einhvers
árangurs verða að vænta af þessu
rannsóknastarfi?
Niðurstöður 1980?
— Það er nú ekki gott að segja.
Það tekur nokkur ár að vinna úr
þessu. Þetta eru mjög dýrar og
umfangsmiklar rannsóknir og
munu taka talsverðan tima. Það
er varla að vænta þess að nokkrar
niðurstöður verði birtar af þessu
fyrr en árið 1980, eða þar um bil,
þótt auövitað geti verið, að eitt og
annað verði orðið ljóst áður.
— Hvað með fræga landkönn-
uði. Er það úr sögunni, að ein-
stakir menn afli fjár og fari i leið-
angra með gamla laginu, hunda-
sleðum og tilheyrandi og afli sér
heimsfræðgar?
Landkönnuðir og
íshafsmenn nútimans.
—Jól á Suður-pólnum
sex ár i röð.
- Þessir gömlu ishafsmenn til-
heyra liðinni tið. Það er alveg bú-
ið. Nú er búið að vélvæða þetta al-
veg og engar upplýsingar fást
lengur, nema með samstarfi
stofnana og einstakra visinda-
manna. Til marks um það, hve
þetta er breytt, er að einn, sem
þátt tók i íundinum i Leningrad,
fór beint þaðan tii Astraliu og sið-
an með flugvél á suðurpólinn, þar
sem hann dvaldi við rannsóknir
yfir jólin. Þessi maður er veður-
fræðingurog stjórnar einhverjum
rannsóknum þar, sem gera verð-
ur um þetta leyti árs, en það er
hásumar á suðurpólnum núna,
þarna dvelur hann i fjórar vikur,
en heldur siðan heim til Banda-
rikjanna, þar sem hann starlar.
Þessi maður heitir Weller og
þetta eru sjöttu jólin, sem hann
hefur eytt á suðurpólnum við
rannsóknir. Aður var það aðal-
keppikeflið að verða fyrstur til að
komast á einhverja ákveðna
staði, en nú hefur vélvæðingin
gjörbreytt aðstæðum og hægt er
að setja upp stöðvar, svo að segja
hvar sem er — bara ef fjármagn
er fyrir hendi.
Olian kyndir undir
Er eitthvað sérstakt, sem veld-
ur þvi, að nú er.mikill áhugi á að
kanna nörðurhöf og heimskauta-
svæðið?
- Það er ekki minnsti vafi á
þvi, að eitt af þvi, sem veldur
þessum skyndilega áhuga, er
orkuvandamálið, eða oliuskortur-
inn I heiminum. Ýmislegt bendir
til þess, að augu manna beinist nú
i noröur, vegna oliunnar, segir
Þorbjörn Karlsson, prófessor að
lokum. — JG
Rússar og Bandaríkjamenn, ásamt fleiri
þjóðum, munu hafa samstarf um stórfelldar
íshafsrannsóknir á norðurhveli jarðar
Það voru Rússar, sem skýrðu sundið eftir hinu / fræga skipi Nansens
og hefur nafnið hlotið góðar undirtektir meðal vísindamanna.