Fréttablaðið - 03.12.2004, Síða 61

FÖSTUDAGUR 3. desember 2004
Vélabrögð tímans
Vélar tímans er þriðja bindið í sagnabálki
Péturs Gunnarssonar sem hann kallar
því ágæta nafni „Skáldsaga Íslands“. Fyrri
bindin eru Myndin af heiminum, 2000,
og Leiðin til Rómar, 2002. Bálkurinn er
eitthvert metnaðarfyllsta og skemmtileg-
asta verkefni sem íslenskur prósahöf-
undur hefur tekist á hendur á seinni
árum og það verður mikið tilhlökkunar-
efni að sjá hann í heild sinni. Í þessum
bókum bregður Pétur upp svipmyndum
úr sögu Íslands og fléttar saman frásagn-
arlist, sagnfræði og almennar hugleið-
ingar, svo Íslandssagan birtist okkur í
senn frá sjónarhorni þolandans, einstak-
lingsins, og í almennu samhengi evr-
ópskrar sögu. Hann nýtir sér kosti frá-
sagnarlistar sem gefur lesandanum færi
á að samsama sig einstaklingum fyrri
alda, og sagnfræðinnar sem leitar hins
almenna samhengis. Samtímis heldur
Pétur til haga sjónarhorni nútímans,
þroskasaga sögumanns fléttast inn í frá-
sagnir af miðaldamönnum, sem líka
komu til Parísar og Rómar að leita sér
styrks og viðmiðunar. Lesandinn er ekki
látinn lifa í þeirri blekkingu að hann geti
fullkomlega sett sig í spor miðalda-
manna, heldur er einatt dregið fram hve
skynjun manna og hugarheimur allur
hefur breyst.
Vélar tímans er afmarkaðri saga en
fyrri tvær bækurnar. Hún gerist í upphafi
15. aldar og segir af nýmunknum unga,
Natani Fróðasyni, sem lifir af Svarta-
dauða og slæst í för með Birni hirðstjóra
Einarssyni í pílagrímsför til Jórsala eða
Jerúsalem. Drepsóttin, sem í samtíma-
heimildum var kölluð plágan mikla, geis-
aði hér á landi árin 1402-1404 og kann
að hafa lagt helming þjóðarinnar, þrjátíu
þúsund manns, að velli; um það verður
þó ekki fullyrt með vissu. Við fylgjumst
með Natan á þvælingi um landið eftir að
klaustrið hefur allt orðið pestinni að
bráð, en þannig fór um helstu klaustur
landsins á þessum árum. Natan bætist í
sundurleitan hóp sem stefnir á Skálholt,
en heitgöngur til helgistaða voru margar
farnar þessi hörmungarár, og stuðluðu
fremur að útbreiðslu pestarinnar en hitt.
Lesandinn fylgist með því þegar Natan
kynnist ástinni, bókmenntunum, lönd-
um sínum af misháum stigum áður en
hann leggur í langferð, eiginlega gegn
vilja sínum. Höfundur dregur alls staðar
fram hið hugmyndasögulega samhengi,
ástin speglast í sögunni af Tristram og
Ísodd eða Tídægru Boccaccios, sem ger-
ist einmitt í skugga pestarinnar á Ítalíu
um miðja fjórtándu öld, rétt einsog píla-
grímurinn sækir leiðsögn í hinn Guð-
dómlega gleðileik Dantes. Þetta er tími
vaknandi einstaklingshyggju, en hún hef-
ur þó ekki nema að hluta náð til bók-
menntanna. Höfundur minnir okkur til
dæmis á að það var ekki búið að finna
upp gæsalappirnar á miðöldum: „Þeir
sem héldu um fjöðurstað skrifuðu í þágu
málstaðar. Til dýrðar Guði eða kóngi. Ein-
staklingurinn féll utan ljóskeilunnar. Við
eigum í erfiðleikum með að skilja þetta
nú þegar einstaklingurinn hefur blásið út
í ofurveldi. Í dag fyllir höfundurinn út í
sjóndeildarhringinn og varpar skugga á
sjálft verkið.“
Með hugleiðingum sem þessum helst
söguefnið í ákveðinni fjarlægð, þetta er
skáldsaga í ritgerðarformi, essay-roman
einsog Halldór Laxness kallaði minninga-
sögur sínar, og minnir að því leyti líka á
sum síðari verka Milans Kundera. Hins
vegar vindur engri sérstakri sögu fram í
nútímanum í þessari bók, líkt og í síðasta
bindi bálksins. Það er heldur ekki gripið
jafnoft til þess að horfa á landið frá sjón-
arhóli alheimsins, úr órafjarlægð stjarna
einsog stundum áður, enda slíkt sjónar-
horn ekki mjög gefandi til lengdar. Saga
Natans sjálfs er áhrifamest í byrjun,
myndin af honum, fyrst einum og svo
með flokki manna, á flótta yfir landið
undan alltumlykjandi hönd dauðans er
einkar minnisstæð, en lýsingar Jórsala-
farar eru ekki eins svipsterkar, persónur
fjarlægari. Björn hirðstjóri mun reyndar
hafa ritað reisubók um ferð sína, en hún
er glötuð. Hér finnst mér Pétur hafa set-
ið af sér færi á sterkum myndum og
áþreifanlegri dramatík; það er líktog
hann endursegi um of.
Sagan er hins vegar alltaf vekjandi, og
þegar Pétur skrifar best standa fáir hon-
um jafnfætis. Þá tekst honum með vel
völdum orðum og tærum einfaldleika að
hreyfa við ímyndunarafli lesanda. Það
býr oftast mikið strit á bak við stíl sem
virðist áreynslulaus, en góður höfundur
leynir glímunni, framvinda textans virðist
fullkomlega eðlileg en kemur samt á
óvart. Í þessari bók skammtar Pétur les-
endum sínum full naumt; það hefði ver-
ið gaman að fá meira af skáldsögu Ís-
lands og fleiri drætti í mynd síðmiðalda,
finna meira lagt undir. Ég er hins vegar
sannfærður um að sagan mun njóta sín
vel sem hluti heildarinnar, þegar Pétur
hefur raðað öllum perlunum á sína
sagnafesti.
BÓKMENNTIR
HALLDÓR GUÐMUNDSSON
Vélar tímans
Höf: Pétur Gunnarsson
Útg: Mál og menning
PÉTUR GUNNARSSON
60-61 (48-49) Menning 2.12.2004 18:38 Page 3