Tíminn - 15.02.1974, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Föstudagur 15. febrúar 1974.
Föstudagur 15. febrúar 1974.
TÍMINN

*
■SiS
m
STORU KETTIRNIR I
AFRÍKU
LÍFSVENJUR
LJÓNA OG
HLÉBARÐA

■■■hi
Ljónynjur bera mikla umhyggju fyrir afkvæmum íf
sinum, enda eru þau ekki fær um að afla sér fæðu fyrr en
um tveggja ára aldur.
Hlébarðinn er mjög fimur að klifra. Rekist hann á fiokk villihunda klifrar hann upp í tré, þar sem hann
er óhultur.
Á jörðinni lifa um 4000
dýrategundir. Hver teg-
und er búin sérstökum
eiginleikum og hefur sin
sérkenni og lifsvenjur.
Ljónið, hinn óútreiknan-
legi konungur dýranna
Konungur dýranna er i útliti
glæsilegt dýr af kattaætt. En Ijón-
iö sker sig úr öðrum dýrum teg-
undarinnar með félagslyndi sinu,
veiðivenjum, með makkanum, og
svarta dúskinum á skottinu.
Gáfnafar ljónsins er ekki dregið
i efa. Samskipti ljóna innbyrðis
eru miklu þroskaðri en annarra
dýrategunda. Séu þessi dýr lokuð
inni, eru þau fær um að sýna
vináttu, sem er óeigingjörn og
varanleg, hvort sem er dýrum af
annarri tegund eða mönnum. Iðu-
lega hafa menn veitt athygli
vináttuböndum, sem tengzt hafa
milli ljóna og geita eða hunda, og
kemur þá aldrei fyrir, að ljónið
skaði vini sina.
Stærð karlljóna er oft ýkt, en er
samt umtalsverð. Ljón mælast
allt að 3,5 metrar að lengd frá
trýni til rófubrodds. (En þá er
svarti hárdúskurinn ekki mældur
með). En yfirleitt eru karlljónin
um 2 metrar að lengd og kven-
ljónin um hálfum metra styttri.
Karlljón vegur að meðaltali 180
kg. en dæmi eru um stór ljón, sem
vega allt að 225 kg. Kvenljónin
vega yfirleitt um fjórðungi
minna.
Lengi var haldið, að ljónin ættu
sama maka allt lifið, eins og
úlfarnir. En raunverulega eru
lifsvenjur þessara stóru kattkatta
svipaðar og hjá öðrum hjarðdýr-
um. Auðvitað eru ljónin sérstök
vegna félagslegrar hegðunar, en
undir sérstökum kringumstæð-
um, eins og til dæmis i friðuðum
þjóðgörðum, geturmaðurrekizt á
hópa, sem telja allt að 30 dýr, sem
stjórnað er af einu karldýri, en
hjörðin samanstendur af mörgum
kvendýrum, ungum karldýrum
og hvolpum, allt að eins árs göml-
um. Það er aðeins þegar dýrin
hvilast, að „húsbóndinn” tekur
sig út úr flokknum.
Fyrir kemur, að ungt karlljón,
þriggja eða fjögurra ára, gerist
fullfrekt til kvendýranna og gerir
foringjann afbrýðisaman . Er þá
eljarinn miskunnarlaust rekinn
úr hjörðinni. Unga ljónið leitar þá
uppi smáhóp dýra á svipuðum
aldri og slæst i þeirra hóp.
Þegar kvenljón verður breima,
yfirgefur hún, ásamt stóra karl-
ljóninu hópinn, og leitar afdreps,
en nokkur fifldjörf ung ljón fylgja
á eftir, en halda sig i hæfilegri
fjarlægð. En ef eitthvert þeirra
verður of nærgöngult, er stóra
sterka ljóninu að mæta. Að
nokkrum dögum liðnum snýr par-
ið til baka og samlagast hjörðinni
á ný. A þessu timabili gætir karl-
ljónið ljónynjunnar af mikilli
kostgæfni og afbrýðisemi, en hún
sýnir engan auðsæjan áhuga á
þvi, sem fram fer. Venjulega eru
það ljónynjurnar sem standa vörð
og vernda hjörðina.
• : :
. .
m,

Ljón eru félagslynd dýr. Hér gæðir heil fjölskylda sér á sebradýri, sem nýbúið er að fella.
Mæður og ungar eru ó-
aðskiljanleg
Ljónshvolpar fæðast ekki á
neinum sérstökum árstima, en
þeir fæðast 108 dögum eftir getn-
að. Venjulega gýtur ljónynja
þrem eða fjórum hvolpum, en oft
eru þeir fimm eða sex. Hvolparn-
ir fæðast með dökkrauða dila á
feldinum, sérstaklega á höfði, og
svarti hárdúskurinn er enn ekki
kominn á skottið. Aftur á móti eru
móleitir og svartir hringir á feld-
inum. Feldurinn er mjög þéttur
og sterkur, sem bendir til þess að
fyrr á timum hafi ljónið lifað I
kaldara loftslagi en nú. Fyrstu
tvo mánuðina eftir að hvolparnir
fæðast eru þeir og mæðurnar óað-
skiljanleg. Þegar hvolparnir fara
að éta, gefa mæðurnar þeim litil
kjötstykki. Þegar hvolpurinn er
um það bil ársgamall, getur hann
fyrst farið að nota tennurnar að
gagni, en enn verður að liða ann-
að ár, þar til hann getur farið að
veiða. Á þessu timabili er ljónynj-
an óþreytandi lærimeistari.
Þegar timi er til kominn, tekur
ljónynjan hvolpa sina með á veið-
ar og kennir þeim að ráðast á dýr.
Fyrir kemur, að móðirin kemur
með lifandi dýr til unga sinna og
bitur hún þá fast i herðakamb
þeirra, en hvolparnir einbeita sér
að afturpartinum.
Þegar ljónsungarnir komast á
legg, fer móðirin ýmist með
þeim, er þeir stofnsetja nýja
hjörð, eða lætur þá fara sina leið
og heldur áfram að vera i sinum
gamla flokki. Það kemur mjög
sjaldan fyrir, að ljónynja eignist
afkvæmi á ný, fyrr en siðasti hóp-
ur hennar er vaxinn úr grasi.
Undirgefni við hinum
eldri
Ungu ljónin i hjörðinni eru ekki
öfundsverð af stöðu sinni. Mæð-
urnar lita eftir þeim, en hið
sama er ekki að segja um foringj-
ann — föðurinn — og hin karlljón-
in. Þegar veiðidýr er að velli lagt,
gengur elzta ljóniö yfir og étur
nægju sina af gómsætustu bitun-
um, og kærir sig kóllótt um yngri
dýrin. Það er algengt að sjá full-
orðin ljón háma i sig fallið veiði-
dýr, en hvolparnir halda sig i
tilhlýðilegri fjarlægð, þótt þau
séu meira en fús til að taka þátt i
veizlunni. Undantekningar eru,
þegar bráðin er meira en nógu
stór til að hún sé næg máltið fyrir
allan hópinn, þá eru stóru ljónin
siður eigingjörn, en samt verða
hvolparnir að treysta á forsjá
mæðra sinna til að fá fylli sina.
Þetta er ástæðan til þess að ekki
kemst nema helmingur hvolpa á
legg úr hverjum systkinahópi.
Barátta upp á lif og dauða er
ekki sjaldgæf meðal fullorðinna
karlljóna, og eru klærnar skæðari
vopn en tennurnar. Ljónynjurnar
berjast einnig oft sin á milli. Þeir
bardagar eru mun hatrammari
en milli karldýranna, og lýkur
þeim oftast á þann veg, að sú sem
verður undir, er bókstaflega tætt
i smástyfeki.
Ljón, sem ekki er i veiðihug, er
langt frá þvi að vera þögult. Ef
það lendir af einhverjum ástæð-
um utan hjarðarinnar, lætur það
til sln heyra, og öskrin heyrast
langar leiðir. En ljónin tjá sig á
margan annan hátt. Tvö ljón, sem
eru á ferð sman, „ræða” i sifellu
saman með kumri eða stunu-
hljóðum. Það er þeirra samtals-
form. Á næturnar gefa þau frá sér
skræki eða hrotuhljóð.
Ljón, sem undirbýr árás, gefur
frá sér djúpraddað ógnandi urr.
En hljóð, sem ljón gefur frá sér,
er það er sært, fallið i gildru, eða
. illa er komið fyrir á annan hátt,
er djúpt, hást og langvarandi.
Þegar svo er komið, leggur ljónið
höfuðið á jörðina, slær skottinu til
hliðanna, og allur likaminn er
spenntur og viðbúinn að stökkva.
A þennan hátt metur ljónið and-
stæðing sinn.
Almennt er haldið, að ljónið
veiði aðeins á næturnar. En það á
ekki við nema á þeim svæðum,
þar sem ljóninu er ógnað. Þar
sem ljónið þarf ekki að óttast
mennina, veiða þau allt eins á
daginn, að undanskildum þeim
tima, þegar það liggur fyrir og
hvilist. Gönguhraði ljóns er um
fjórir km á klukkustund. Ef það
er að flýta sér, ferðast það við-
stöðulaust þrjá til fimm km. Þá
stanzar það og veltir sér á jörð-
inni, og heldur siðan áfram. Oðru
hvoru stanzar það við tré og
hvessir klærnar og rannsakar
umhverfið, áður en það heldur
aftur af stað. A þennan hátt ferð-
ast ljónið langar vegalengdir i leit
að bráð.
Hlébarðinn er útbreiddasta kattdýr I Afriku. Honum fækkar ört þvi að feldur hans er mjög eftirsóttur,
og er hann þvl eitt verðmætasta veiðidýr I Afriku.
Gáfað veiðidýr
Ljónið veiðir allar dýrategund-
ir, sem bita gras. Fari svo, að það
drepi hýenu, sjakala eða villi-
hund, er dýrið látið liggja ósnert.
Ljón hlýtur að vera langt leitt af
hungri, ef það snertir við slikum
mat. En þau dýr, sem nefnd voru,
hefna sin aftur á móti með. þvi að
ráðast á yfirgefin gömul ljón, sem
fara ein saman, eða særðar ljón-
ynjur, sem orðnar eru of mátt-
vana til að verjast.
Þegar ljón er á höttunum eftir
ákveðinni bráð, sýnir það góðar
gáfur og ágæta skipulagshæti-
leika. Þegar ljón veiða saman i
hópi og sjá eða finna lykt af bráð,
leggjast þau flöt á jörðina. Siðan
fara nokkur þeirra af stað og
koma sér fyrir á réttum stöðum,
og varast ávallt að vera áveðurs
við veiðidýrið. Hin ljónin i hópn-
um fara i gagnstæða átt, og þegar
þau eru komin á sinn stað, standa
þau upp. Þegar bráðin verður vör
viö hópinn, flýr hún i átt frá hon-
um I flasið á þeim ljónum, sem
eru falin og albúin að gera árás.
Séu aðstæður erfiðar fyrir ljón-
in, getur allur hópurinn legið
grafkyrr i grasinu klukkustund-
um saman og er þá aðeins eitt
ljón á verði. Ljón, sem veiðir eitt
sér, eða ljónynja með hvolpa,
varast ætið að vera áveðurs við
veiðidýrið, og ræðst aldrei á bráð-
ina fyrr en á síðasta augnabliki.
Ljón ráðast aðeins á dýr, sem
eru á hreyfingu. Antilópurnar
vita þetta, og þegar þær finna þef
af ljóni i námunda við sig, standa
þær grafkyrrar um stund, áður en
þær stökkva skyndilega á brott
með eldingarhraða. Impaladýrin
komast oft undan ljónunum, ef
þau eru ekki of mörg saman að
veiðum, og geta þakkað það af-
burða viðbragðsflýti. En ljónin ná
næstum alltaf ungum, óreyndum
dýrum, sem þá eru drepin og
hlutuð sundur á nokkrum minút-
um.
Hættulegasti óvinur ljónsins, er
maðurinn, þótt það komist iðu-
lega undan árásum hans. En það
er önnur tegund, sem fullorðnu
ljónin kunna að varast, en þau
yngri ekki, og það er broddgöltur-
inn. Það friðsama dýr hefur stytt
æviskeið margra ljóna.
Ungu Ijónin álita þetta smá-
vaxna dýr ágæta bráð. En eftir
árásina komast þau á aðra skoð-
un. Broddgölturinn reisir brodd-
ana, og þeir stingast inn i loppu
ljónsins. Þaðan fara þeir inn i æð-
arnar og flytjast með blóðinu inn i
skrokk þess, og það veslast upp,
verður ekki fært um að veiða sér
til matar og deyr úr hungri.
Þegar ljón hvilast I skógar-
jaöri, eru grasbitarnir óhræddir
við þau, þótt þeir óttist þau ann-
ars, og sýna engin óttamerki. Það
er ástæðan til þess, að stundum
má sjá antilópur á beit i aðeins
tuttugu til þrjátiu metra fjarlægð
frá ljóni eða hópi ljóna, sem
liggja og mala eða gefa önnur
hljóð frá sér. Þá vita antilópurnar
að engin hætta er á ferðum.
Þegar ljón hefur fellt dýr, byrj-
ar það á þvi að sleikja blóðið. Sið-
an opnar það kviðinn og grefur
innyflin undir laufblöðum eða i
jörðina. Siðan hámar það i sig
mýkstu bitana, eins og læri og
bóg. Höfuð, háls og seigari kjöt-
bita lætur ljónið liggja, nema það
sé aðframkomið af sulti. Hýenur
eru ávallt nærri til að hirða
leifarnar.
Ljónið veiðir ekki bara til að
drepa, eins og sum önnur rándýr.
Það veiðir eingöngu, þegar það
er soltið. Ljónið getur fastað dög-
um saman, og er talið, að
skýringin sé sú, að húð veiðidýr-
anna er mjög þykk og seig, og að
langan tima taki að melta hana.
Reyndir veiðimenn telja, að
ljónahópur, sem I eru fjögur dýr,
drepi að jafnaði eitt stórt dýr,
eins og antilópu á viku. Hver er
svo afstaða ljónsins til mannsins?
Eins og flest villidýr er það
hrætt við að valda óróa. Eftir
aldalanga reynslu af veiðimönn-
um, fyrst svörtum, siðan hvitum,
kýs ljónið að flýja eða fela sig, er
það verður vart mannaferða.
En auðvitað eru til undan-
tekningar. Að undaskildum særð-
um dýrum og þeim, sem elt eru,
viljahefnasineða selja lif sitt eins
dýru verði og hægt er, eru það
nær eingöngu gömul ljón, sem
fara einförum, sem ráðast á
menn. Þau dýr eru ekki lengur
hraust og sterk, og sifellt verður
erfiðara fyrir þau að elta uppi og
ráðast á dýr, sem eru frá á fæti,
eins og antilópur, er halda fullri
likamshreysti. Ef gömul kona eða
drengur standa allt i einu frammi
fyrir ljóni, er fyrsta viðbragð þess
að þefa. En ef það sér, að fyrir-
brigðið fyrir framan það flýr,
gerir það hiklaust árás. Ljón ráð-
ast á það, sem hleypur undan
þeim.
Þegar augu ljónsins opnast fyr-
ir þvi, hve auðveld þessi bráð er,
yfirvinnur það meðfædda andúð á
lykt mannsins, og reynir að leita
uppi aðra svipaða bráð. Þessar
„manntur” hika ekki við að ráð-
Framhald á bls. 23
Það cr ekki fyrr en ungarnir eru orðnir ársgamlir, að þeir verða
færir um að tyggja mat sinn sjálfir.