Tíminn - 15.02.1974, Blaðsíða 15

Föstudagur 15. febrúar 1974.
TÍMINN
15
NORSK ÖRYGGIS-
MÁL í ALÞJÓÐ-
LEGU SAMHENGI
Erindi Guttorms Hansens, forseta stórþingsins, á
ráðstefnunni Island-Noregur
NorBmönnum er eins og öðrum
smáþjóðum i veröldinni nauðsyn-
legt að átta sig á þvi, að vér
stöndum nú á krossgötum eða
timamótum i alþjóðamálum. Þau
nær 30 ár, sem liðin eru frá lokum
siðari heimsstyrjaldarinnar, má i
stórum dráttum lita á sem eftir-
striðsár. Þær rikjaheildir og þau
vandamál, sem þessi styrjöld
hafði i för með sér, hafa fram til
siðustu tveggja eða þriggja ára
mótað allt ástand á alþjóðlegum
vettvangi. Noregur hefur eins og
önnur Evrópulönd búið við þetta
ástand og orðið að laga stefnu
sina að þvi. Pólitiskt mat vort og
athafnir hafa takmarkast af
heimsástandi eftirstriðsáranna.
Sambúð risaveldanna
1) Það, sem gerzt hefur á
siðustu árum, heimilar oss hins
vegar að fullyrða, að nú sé eftir-
striðsárunum lokið. Það, sem nú
gerist á alþjóðavettvangi, fer
eftir öðrum leiðum og er að sækja
i mynztur, sem er talsvert annað
en það, sem vér þekkjum frá öll-
um eftirstriðsárunum. Það, sem
vér nú köllum hjöðnun i
samskiptum risaveldanna, er
staðreynd, þrátt fyrir hættu-
stundirnar, sem vér lifðum i
tengslum við siðustu styrjöld
fyrir botni Miðjarðarhafs. Þessi
átök draga á margan hátt fram,
hversu langt hjöðnunin milli risa
veldanna er komin og ýmsar af
leiðingar þessarar hjöðnunar-
stefnu fyrir önnur lönd. Vafalitið
eykur hið nýja ástand lifsöryggi
vort, en á sama tima verður
erfiðara fyrir oss að fylgjast með
og túlka einstök atvik og atburði.
Þróun siðustu mánaða veitir
þessari fullyrðingu minni einnig
haldbetri forsendur. Það er ekki
unnt að skilgreina og fastmóta
hlutverk eigin lands hvorki i
veröldinni allri né Evrópu, án
þess að lita bæði til hjöðnunarþró-
unarinnar milli risaveldanna
tveggja og þeirrar auknu al
þjóðahyggju, sem vart verður i
tæknimálum og efnahagsmálum.
Hún er hvorki bundin við einstök
lönd né pólitísk landamæri og er á
góðri leið með að skapa allt annað
mynztur i alheimsviðskiptum og
framleiðslu, og hún hefur áhrif á
alla þróun alþjóðamála. Til
marks um þessa þróun er nóg að
nefna það, sem gerðist 1972 og
1973, þegar samskipti risaveld-
anna tveggja gjörbreyttist og
þriðja stórveldið i 'héiminum,
Kina, varð beinn þátttakandi i
alþjóðastjórnmálum. Og hér er
raunar fyrst og fremst sam-
bandið milli Bandarikjanna og
Kina og milli Kina og Japan, sem
sýnir okkur nýjungarnar. Ég er
ennig þeirrar skoðunar, að á
þessu ári muni löndin á svæðinu
frá Pakistan til Indókina láta til
sin taka. 7
Það, sem vér sjáum og vekur
athygli vora nú, eru hræringarn-
ar, sem alls staðar verður vart,
en það er erfiðara að koma auga á
það mynztur, sem af þeim skap-
ast, þegar frá liður. Athafnir
mannanna, sem vinna að þvi að
draga úr spennunni milli austurs
og vesturs, munu sjálfar
skyggja á takmark stefnunnar,
sem þeir eru að framkvæma.
Þess vegna getum vér auðveld-
lega látið blekkjast i létti vorum
yfir auknu öryggi og gleymt þvi,
að vér búum i litlu landi, sem
verður að haga stefnu sinni eftir
þvi mynztrí, sem kemur i kjölfar
núverandi breytinga. t utanrikis-
málum almennt, eins og i
öryggismálum, og er mjög mikil-
vægt á timum eins og vér nú lif-
um, að smárikin gæti framtiðar-
hagsmuna slnna. Það er erfitt
fyrir litið land, en þetta er i min-
um augum það verkefni sem nú
er ofar öllum i norskum utanrikis-
og öryggismálum. Þess vegna vil
ég ekki, aö viðfangsefni mitt i
þessu erindi takmarkist við sam-
bandiö milli Noregs og NATO,
heldur mun ég reyna að fjalla um
málið I viðtækara samhengi. En
fyrst er rétt að athuga, hvað gerzt
hefur f norskum utanrikis- og
öryggismálum, frá þvi að vér
urðum aðilar að Atlantshafs-
bandalaginu fyrir 25 árum.
Skilgreining Holsts
2) Félagsskapur Atlants-
hafsrikjanna er lykilorðið I
norskri utanriksstefnu allan
sjötta áratuginn og fram á þann
sjöunda. 1949 tengdum vér
öryggisstefnu vora stefnu þjóð-
anna við Atlantshaf, sú ákvörðun
hefur verið nefnd liftaugin i
norskri utanrikisstefnu. Mikil-
vægasti aðilinn að þessu sam-
starfi voru Bandarikin, og ábyrgð
þeirra skiptir sköpum fyrir
öryggi Noregs innan bandalags-
ins.
A þeim árekstratimum, sem
einkenndu eftirstriðsárin, og þar
með stefnumótun i Evrópu, var
staða lands vors mjög sérkenni-
leg. Vér stóðum i jaðrinum miðað
við þungamiðju evrópskra
stjórnmála, Mið-Evrópu, en vor-
um jafnframt i miðju kjarnorku-
jafnvægisins milli risaveldanna.
Johan Jörgen Holst, rannsókna-
stjóri Norsku utanrikismála-
stofnunarinnar, hefur lýst stefnu
vorri á þennan hátt:
„Norsk öryggisstefna var við
þessar aðstæður mótuð með þvi
að tengja saman tryggingu
(NATO) og friðmæli (bann við
kjarnorkuvopnum og erlendum
herstöðvum) og auk þess ábyrgð
risaveldis (Bandarikin) og póli-
tiskar skuldbindinar (Vestur-
Evrópa).”
Ég er þeirrar skoðunar, að skil-
greining Holsts sé hárrétt á þeirri
öryggisstefnu, sem var mótuð á
eftirstriðsárunum á grundvelli
þess ástands, sem vér höfum búið
við i þessi 25 ár. Þessi flétta i
öryggismálunum olli þvi, að vér
vorum mjög næmir fyrir öllum
breytingum i sambúð Bandar. og
Sovétrikjanna, og lega vor frá
hernaðarl. sjónarmiði hafði i för
með sér, að i öryggismálum urð-
um vér hliðarriki, á þann
hátt, að samskipti Sovétríkjanna
og Bandarikjanna höfðu á hverj-
um tima áhrif á stöðu vora og at-
hafnafrelsi. Með utanrikisstefnu
sinni hafa þvi Norðmenn mjög
lagt sig fram um að draga úr
deilum milli austurs og vestur,
og þeir hafa gert það á marg
vislegan hátt. Vér höfum svo
lengi búið við þetta ástand, að enn
i dag búum vér flestir við það i
huga vorum, þótt það sé ekki
sama og áður. Það hefur
raunverulega dregið úr spenn-
unni milli austurs og vesturs,
fyrri deilur hafa hjaðnað. Vér
höfum ekki lengur mikilvægu
hlutverki að gegna sem
málamiðlari milli risaveldanna.
Þau ræða nú beint hvort við
annað og stjórna gangi mála.
Vegna hjöðnunarinnar eru að-
stæðurnar nú allt aðrar i utan-
rikismálum. Höfuðmarkmið
utanrikis- og öryggisstefnu er
ekki lengur að draga úr spenn-
unni, nú er það fremur árangur
hjöðnunarstefnunnar, sem veldur
oss vandræðum. Og nú verðum
vér að móta utanrikis- og
öryggisstefnu vora á þessum
grundvelli. Hér skiptir mestu að
gæta mikilvægra þjóðar-
hagsmuna vorra i heimi, sem er
að breytast, og þar sem önnur
heimsmynd er i mótun.
Ábyrgð Bandarikjanna
3) Helzta forsendan fyrir aðild
Noregs að NATO er ábyrgð
Bandarikjanna. Þess vegna mun
þróunin i samskiptum Bandarikj-
anna og Vestur-Evrópu og
sambúð Bandarikjanna og Sovét
rikjanna, framvinda mála innan
Bandarikjanna og i pólitísku
samstarfi Efnahagsbandalags-
landanna ráða mestu um mótun
norskrar utanrikisstefnu. Þetta
mun að sjálfsögðu einnig setja
svip sinn á öryggisstefnuna og
ráða miklu um þátttöku Noregs I
starfi NATO.
Vegna þess, hve mikið er að
gerast og hefur gerzt i breytinga-
átt i þvi, sem vér köllum
„Atlantshafsfélagsskapinn”, er
nauðsynlegt að kanna i hverju
þessar breytingar eru fólgnar.
Sé litið bæði til Marshall-áætl-
unarinnar og stofnunar NATO,
sjáum vér, að Atlantshafssam-
starfið hófst á timum, þegar
Bandarikin voru rneiri máttar,
Vestur-Erópa minni máttar, og
stöðugir árekstrar kalda striðsins
milli austurs og vesturs. Og póli-
tisku landamærin lágu um hjarta
Mið-Evrópu, til Tyrklands i suðri
og Finnmerkur i norðri. Nú
hefur þetta breytzt.Rikin i austri
og vestri nálgast hvert annað
hröðum skrefum. Bandarikin og
Sovétrikin efla stöðugt tvihliða
Guttorm Hansen, forseti
norska Stórþingsins.
samband sitt, ekki aðeins með þvi
að ræðast við eins og á sjöunda
áratugnum, heldur einnig með
gerð samninga um viðskipti,
tæknimál, visindi, og nú einnig
um orkusölu. A sama tima hleyp-
ur snuðra á þráðinn milli Banda-
rikjanna og Vestur-Evrópu. Vor
heimshluti er ekki lengur upp á
aðra kominn. 1 Vestur-Evrópu
gerist það þvert á móti, að
Efnahagsbandalagið kemur fram
sem efnahagslegt veldi, er skapar
Bandarikjunum vandræði. Vafa-
litið má búast við þvi, að i þeim
samningum, sem framundan eru
um alþjóðaviðskipti og gjaldeyr-
ismál, verði hagsmunaárekstur
milli Bandrikjanna og Vestur-
Evrópu, fyrst og fremst
Efnahagsbandalagsins. öryggis-
vandamál munu einnig auðveld-
lega geta blandazt inn i þessar
viðræður, til dæmis spurningin
um samdrátt bandarisks
herstyrks i Evrópu og skiptingu
varnarþátttökunnar, bæði fjár-
hagslega og á annan hátt. Enn er
erfitt að mvtiria sér nokkra
skoðun um það, hvaða ahrif slikir
árekstrar kunna að hafa áAtlants-
hafssamstarfið, hvort þeir muni
veikja það eða styrkja. Þó má
segja, að tvennt liggi alveg ljóst
fyrir. 1 fyrsta lagi leggja
Efnahagsbandalagslöndin sig
fram um að ná samstööu, ekki
aöeins i efnahagsmálum, heldur
einnig i öryggismálum. Um þau
mál eru skiptar skoðanir innan
bandalagsins, en allt er gert til að
samræma sjónarmiðin. Og innan
Efnahagsbandalagsins hefur
mótazt sameiginlegt sjálfstraust
aðildarlandanna, og það er póli-
tiski þátturinn i þessari mynd.
í öðru lagi er þess að gæta, að
Bandarikin koma ekki lengur
fram gagnvart Vestur-Evrópu i
gervi fööurlegs frænda. Vér hitt
um ekki fyrir Bandarikin með
Marshall-áætlunina, heldur land
með allt aðra stefnu. Bandaríkin
hafa reynt margt á þeim árum,
sem liðin eru, og þau eru að
endurskoða afstööu sina til
heimsins — einnig til Vestur-
Evrópu. Vér hittum ekki nú fyrir
Bandarikin með hugsjónastefnu
sina, heldur með raunsæja
utanrikisstefnu, sem grundvall-
ast á hreinum eiginhagsmunum.
Bandarikin vilja halda áfram að
vera risaveldi, ekki af þvi að
gegna hlutverki ,alheimslög-
reglu”, heldur með samningum
við aðrar valdmiðstöðvar: Sovét-
rikin, Kina, Japan og Efnahags-
bandalag Evrópu.
Bandaríkin og V-Evrópa
3a) Þeim sem yfirsést þetta
tvennt i annars ófullgerðri mynd
alþjóðamálanna, yfirsést eitt af
höfuðatriðunum. Oss skiptir það
talsvert miklu, hvernig sambandi
Bandarikjanna og Vestur-Evrópu
er háttað, og einnig á hvern hátt
sambúð þeirra við Sovétrikin
breytist.
A utanrikisráðherrafundi
NATO i desember s.l. kom til
fyrsta árekstursins milli Banda-
rikjanna og evrópsku aðildar-
landanna, einkum við Frakkland.
Ég lit á þetta sem fyrsta hags
munaáreksturinn, eftir að
sambandið milli Bandarikjanna
og Sovétrikjanna hefur breytzt
frá þvi, sem áður var. Menn voru
einkum ósammála um samning-
inn milli Bandarikjanna og Sovét-
rikjanna, sem var undirritaður
22. júni i fyrra,þegar Brésnjeff
heimsótti Nixon. Þá var einnig
deilt um atburðina i tengslum við
deiluna fyrir botni Miðjarðar-
hafs. Loks eru skoðanir skiptar
um ræðu Kissingers frá 23. april i
fyrra, þar sem hann hreyfði hug-
myndum um nýja sameiginlega
yfirlýsingu um Atlantshafssam-
starfið i framtiðinni. Það, sem
gerðist á þessum fundi, sýndi, að
Bandarikin hafa einkum auga-
stað á þeim átta Efnahagsbanda-
lagslöndum, sem eru aðilar að
NATO, og sú hætta er fyrir hendi,
að þar geti myndazt öxull milli
Bandarikjanna og Efnahags-
bandlagsins innan NATO. Enn
geta Efnahagsbandalagslöndin
ekki talað einni röddu, en ljóst er,
að pólitiskur vilji er innan banda-
lagsins til að ná þessu marki. Vér
höfum einnig séð þetta á öðrum
vettvangi, til dæmis á öryggis-
málaráðstefnu Evrópu. Ég tel
'nauðsynlegt, að Norð-
menn beiti sér gegn þvi innan
NATO, að slikur öxull myndist
innan bandalagsins milli banda-
rikjanna og Efnahagsbandalags-
landanna, og þessir aðilar taki
raunverulega allar ákvarðanir,
sem siðan séu formlega staðfest-
ar á vettvangi NATO. Og norskir
talsmenn hafa lika oftar en einu
sinni lýst þvi yfir, að enn sem fyrr
veröi varnarsamstarfið og mótun
öryggisstefnunnar að fara fram
innan NATO og ekki flytjast i
neinu til Efnahagsbandalagsins.
Það er varla á valdi Noregs að
stööva slika þróun, ef hún byrjar,
en vér verðum að leggja lóð vort á
vogarskálina gegn henni. Þjóðar-
átkvæðagreiðslan, og siðan við-
skiptasamningur vor við
Efnahagsbandalagið, hafa mark-
að samstarfsramma vorn við
Vestur-Evrópu gegnum banda-
lagið. Vér verðum að taka af-
leiðingum sliks ramma — og ekki
fallast hendur. En þeir menn tala
af léttúð, sem halda þvi fram, að
staða Noregs sé nákvæmlega sú
sama og áður og það hafi litil sem
engin áhrif á oss, sem kann að
gerast. Þessir menn stinga
höfðinu I sandinn. Öll stjórn-
málaþr. i heiminum hefur áhrif
á oss, og eigin ákvarðanir vorar
um samband lands vors og tengsl
við alþjóðlegar og svæðisbundnar
stofnanir og valdmiöstöðvar hafa
auðvitað mikla þýöingu. Sú stað-
reynd, að Noregur ákvað að
breyta ekki sambandi sinu viö
Efnahagsbandalagiö, þýðir
auðvitað ekki, að ákvörðunin hafi
ekkert i för með sér.
Noregur og Nato
4) Hér á eftir ætla ég að reyna
að draga nokkrar ályktanir um
norska utanrikis- og öryggis-
stefnu, einkum i sambandi við
NATO.
í fyrsta lagiverðum vér að gera
oss ljóst, að ekki er lengur grund-
völlur fyrir sams konar Atlants-
hafspólitik og þá, sem rekin var á
sjötta og sjöunda áratugnum,
með þáverandi pólitisk stefnumið
fyrir augum. Vér verðum að miða
öryggisstefnu vora við þá
möguleika, sem nú eru fyrir
hendi, — vér verðum að viður-
kenna núverandi tilvist þeirra,
laga oss að þeim og reyna að færa
oss þá i nyt i mótun öryggisstefn-
unnar.
1 öðru lagi gæti svo farið, að
vegna hagsmuna bæði Bandarikj-
anna og Efnahagsbandalagsins
yrðu einhverjar breytingar á
Atlantshafssamstarfinu. Þótt hér
yrði e.t.v. ekki um beinar skipu-
lagsbreytingar að ræða, mætti
a.m.k. búast við breyttum vinnu-
aðferðum og nýjum samböndum
rikja á meðal, verði öxullinn
„Bandarikin-Efnahagsbandalag-
ið” þungamiðjan i hinu nýja
Atlantshafssamstarfi. Þróunin
gæti orðið sú meðal Evrópu-
hópsins i NATO, að raunverulega
yrðu ákvarðanir hans teknar
meðal Efnahagsbandalagsrikj-
anna, þótt endanleg og formleg
ákvörðun yrði tekin hjá NATO.
Að minu mati er það augljóslega i
þágu norskra hagsmuna að vinna
gegn slikri þróun, hagsmunir
Norðmanna krefjast þess einmitt,
að vér beitum oss fyrir þvi, að
hinar raunverulegu ákvarðanir
séu teknar innan NATO. Hér ætt-
um vér að eiga sameiginlegra
hagsmuna að gæta með Kanada-
mönnum og íslendingum, sem að
þessu leyti eiga við sömu vanda-
mál að etja og Norðmenn. Vér
ættum að eygja hin sameiginlegu
sjónarmið og möguleikann á þvi
að koma fram saman i þessu máli
og öðrum. Slikt samstarf hinna
þriggja rikja, Noregs, Islands og
Kanada, getur orðið nauðsynlegt
til þess að hafa áhrif á þróun
Atlantshafsbandalagsins, einkum
með tilliti til Bandarikjanna og
Efnahagsbandalags Evrópu.
i þriðja lagi: Ahrif öryggis-
málaráðstefnu Evrópu á öryggi
Norgs eru enn óviss. Yrðu sjó-
hernaðarvandamálin i Norður-
höfum yfirleitt nefnd á nafn i
hugsanlegri samþykkt um skipan
öryggismála? Yrðu þau það ekki,
yrði staða vor enn hættulegri.
Vegna þess hvers eðlis þróunin er
nú i vopnatækni má búast við þvi,
að áhugi Bandarikjamanna,
sjálfra þeirra vegna, á þessum
hafsvæðum fari minnkandi. Bætt-
ist það svo við, að ekki væri vikið
að þessum vandamálum i
Norðurhöfum i hugsanlegri
samþykkt um skipan öryggis-
mála i Evrópu, yrði okkur enn
aukinn vandi á höndum, staða vor
yrði erfið og athafnafrelsi vort
skert. Þetta er og hlýtur að verða
langmikilvægasta málið fyrir
Norðmenn á öryggismálaráð-
stefnu Evrópu.
i fjórða lagi minnist ég á
ábyrgð Bandarikjanna, sem er
undirstaða aðildar Noregs að
NATO. Vér verðum að reikna
með þeim möguleika, að i nálægri
eða fjarlægri framtið fækki i
bandarisku varnarliði i Vestur-
Evrópu. I þessu felst augljóst
vandamál fyrir Noreg. Framar
öðru krefjast hagsmunir oss
Norðmanna þess, að vér komum i
veg fyrir, að slik, hugsanleg liðs-
fækkun veiki trúnaðinn á hinar
bandarisku öryggisskuldbinding-
ar innan Atlantshafsbandalags-
ins. Hér hlýtur hin norska stefna
að vera sú, að samningar um
hernaðarjafnvægið verði skýrir
og óyggjandi, og að sá liðssam-
dráttur, sem samið kynni að
verða um, — en ákvarðaðist ekki
aöeins með tilliti til meginlands
Evrópu eöa innanrikisstjórnmála
i Bandarikjunum.
Þátttaka i Nato nauð-
synlegri en áður
5) Tryggingin fyrir hjálp
utanað á hernaðarlegum hættu-
timum er grundvöllur aðildar
vorrar að NATO. Hafi liðssam-
drátturinn, ( sem ég held varla að
við komumst hjá vegna hreinne
innanlandsstjórnmála i Banda
rikjunum), i för með sér, ai
talsvert dragi úr styrkleikr
hinnar utanaðkomandi aðstoðar i
hættutimum, veikist öll aðstað£
vor mjög verulega og alvarlega
Hér er spurningin um traustið og
trúnaðinn einkum mikilvæg
Kæmi slikt til, yrði Noregur að fá
sér þennan hugsanlega liðssam
drátt bættan með samnings
bundnu varnafyrirkomulagi ai
ýmsu tagi, sem auðveldaði ýmiss
konar aðstoð erlendis frá. Hægt
er aö gera sér i hugarlund nokkr-
Framhald á bls. 23