Tíminn - 13.04.1975, Síða 29

Sunnudagur 13. april 1975.
TÍMINN
29
svæðið. (Það hefur þó hent með
Búrfells- og Sigölduvirkjanir,
sem eru á gossvæði sjálfrar
Heklu).
Orkumálastjóri færir skýr rök
fyrir þvi, að virkjunin rýrir ekki
gildi Dettifoss sem skoðunarstað-
ar. Að visu muni fossinn enginn
verða yfir köldustu mánuði vetr-
arins, en yfir skoðunartimann
gæti litið minnkunar vatns-
magnsins. Mannvirki verða engin
við fossinn. Grjótstifla verður:sett
I ána mjög lág ofan við Willards-
foss, um tvo km sunnan við Detti-
foss, samlit landslaginu og gerir
þvf enga breytingu á umhverfi
fossins. Veituskurðurinn gerður
úr jarðefni á staðnum um 1 km
stytzt frá fossinum og stöðvar-
bygging verða ósýnileg frá foss-
inum. Þetta virðist Orkumála-
stjóri taka fram vegna þeirra,
sem ekki kunna að meta fögur
mannvirki i námunda við nátt-
úruundur. Vegna virkjunarinnar
segir Orkumálastjóri, að vegur
verði lagður niður i gljúfrið neðan
við Hafragilsfoss. Opnast þar
furðusýnir, sem fáir hafa augum
litið hingað til. Rétt er þó að geta
þess til varnaðar, að þarna mun
skoðunarfólkið ekki komast hjá
þvi, að hafa veður af mannvirkj-
um.
Orkumálastjóri færir sterk rök
fyrir þvi, að Dettifoss hljóti
nokkra vernd við það að fá hvild
yfir köldustu mánuði ársins. Sú
skoðun skal studd hér með nokkr-
um orðum. Um alla fossa
Jökulsár má segjá, að þeir munu
siöur en svo eilifir eöa óumbreyt-
anlegir. Sem kunnugt er, hvarf
einn þeirra fyrir nokkrum árum,
hinn ægifagri Vigabergsfoss. Al-
ger eyðing hans gerðist á fáum
árum. Um Dettifoss er það að
segja, að útlit hans hefur mikið
breytzt i minni núlifandi manna.
Fossbrúnin var áður fyrr jöfn á
hæð og litið eitt bogadregin. Þá
var fossinn fegurri en nú, en ekk-
ert er ævarandi. Breyting verður
á fossbrúninni, litil i fyrstu og
hægfara. Eftir straumfallinu að
dæma virtist þarna vera að
myndast sprunga eða skarð i
brúnina. Það mun vera um hálf
öld siðan þetta byrjaði. En
sprungan lengist og dýpkar og nú
er hún kölluð Gjáin. Nágrannar
hafa horft upp á hnignun fossins
með kviða, langa tið.
Nokkrir dagar á ári hverju eru
fossunum öllum og þó sérstaklega
Dettifossi, hættudagar. Þessir
eru þeir vordagar, þegar isa leys-
ir af Jökulsá á Norðmelseyrum.
Koma þá stundum stiflur i ána og
smáhlaup myndast, sem flytja
mikið magn af stórum isjökum
niður eftir ánni. Það voru þessi
jakahlaup, sem eyddu Vigabers-
fossi, en eru nú að lýta Dettifoss.
Þessir atburðir gerast i april eða
mai, áður en sumarvöxtur kemur
i Jökulsá. Þegar virkjunin er
komin, fara þessir isjakar ekki
lengra en i uppistöðulón virkjun-
arinnar og eyðast þar. Þannig
verður virkjunin Dettifossi til
vemdar. Orkumálastjóri upplýsir
iumræddri Morgunblaðsgrein,^að
fullkomið samkomulag sé við
Náttúruverndarráð um tilhögun
Dettifossvirkjunar og sé hann
sjálfur I viðræðunefnd Orkustofn-
unarog Náttúruverndarráðs. Það
er þvi sem betur fer vel við þvi
séð, að Dettifossvirkjun vinni
Dettifossi eða öðrum merkilegum
stöðum þar i grennd nokkurt
grand.
Á orkumálafundinum á Akur-
eyri 12. júli 1962 sneru Norðlend-
ingar og Austfirðingar bökum
saman, stóðu sem einn maður
með Dettifossvirkjun gegn úrtöl-
um þáverandi Orkumálastjóra,
sem veifaði óspart 7 1/2% kenn-
ingunni og kyrrstöðuhæfileikum
þessara landshluta. 1 Dettifoss-
virkjun éygðu ibúarnir aftur á
móti nýja möguleika til stórsókn-
ar i byggðamálum. Var á fundin-
um kosin nefnd til þess að vinna
að framgangi virkjunarinnar við
stjórnvarvöld.
Litið fór fyrir störfum þessarar
nefndar og árin liðu. Búrfells-
virkjun hafði náð fótfestu og Sig-
ölduvirkjun fylgdi i kjölfar henn-
ar, talin óhjákvæmileg til þess að
vinna upp mistökin og tapið á
Búrfellsvirkjun. Vonir um Detti-
fossvirkjun tóku að dvina. Orð-
rómur kom á flot um, að vegna
yfirborðshreyfinga á Dettifoss-
svæðinu, kynni að reynast ó-
mögulegt að treysta á jarðgöng
við Dettifoss. Þá fóru að heyrast
raddir um smá-virkjanir hér og
þar á Norðurlandi og Austur-
landi, að visu margfalt dýrari
miðað við orku, heldur en orðið
hefði frá einni stórri virkjun mið-
svæðis. Þessi vonleysis- og sundr-
ungarstefna greip um sig. Akur-
eyringar riðu á vaðið. Þá fór að
dreyma vissa drauma i sambandi
við sina litlu Laxárvirkjun. Þeir
höfðu byggt tvær virkjanir i Laxá
þegar þetta var og var sú eldri
orðin léleg. Vegna . .sivaxandi
byggðar á Akureyri og eftir-
spurnar raforku og nokkurrar
orkudreifingar til annarra byggð-
arlaga, blasti við orkuskortur i
náinni framtið. Af orkusölu til
annarra byggða hafði Akureyri
tekjur, þvi að þá var selt á hærra
verði en heima fyrir gilti. Nú
skyldi stofna til þriðju virkjunar i
Laxá. Tekið var til athugunar að
sækja ársprænur tvær, Suðurá og
Svartá suður á heiðar, veita þeim
Deila hófst milli landeigenda og
Laxárvirkjunarstjórnar um rétt-
indi Laxárvirkjana allt frá upp-
hafi. Sú deila harðnaði brátt og
engir samningar tókust. Er mál
þetta landskunnugt. Reis deila
þessi svo hátt, að mannsötnuður
tók sig til og eyðilagði mannvirki,
sem gert hafði verið i sambandi
við eldri virkjun. Laxárvirkj-
unarstjórn kærði verknaðinn, en
fékk hann ekki dæmdan. 1 trássi
við félag landeigenda voru 900 m
jarðgöngu grafin, miðuð við áður-
nefnda 52 m stfflu, er siðan yrði
byggð. Sættir voru reyndar fyrir
milligöngu ýmissa gerðaraðila,
en reyndust árangurslausar.
Loks var deilan til lykta leidd
með samningi rikisstjórnar
vegna Laxárvirkjunarstjórnar
við Landeigendafélagið, þar sem
fallið var frá öllum fyrirætlunum
liggja, mun ekki finnast nokkur
andstæðingur Dettifossvirkjunar.
Um virkjunarsvæðið sjálft er það
að segja að rikið hefur umráð yfir
þvi að þrem fjórðu hlutum, en
þeir sem eiga fjórða hlutann eru
sömu menn, er á sinum tima létu
land undir Kisiliðjuna og eiga
einnig Bjarnarflag og Kröflu.
Um þessa staði er vafalaust þeg-
ar búið að semja. Eru dylgjur
verkfræðingsins i garð þessa
fólks tilefnislausar og heldur
ósmekklegar.
Það vekúr undrun, að einstakir
menn innan Laxárvirkjunar-
stjórnar, skuli nú eftir allar ófar-
irnar, kunna við að flytja áróður
fyrir þvi að rifta þeim samning-
um, sem þeir sjálfir i skjóli ráð-
herra orkumála, stóðu að við
Landeigendafélagið -á sinum
tima. Laxárvirkjunarstjórn ætti
eftir Kráká og Grænalæk gegnum
Mývatn i Laxá, ennfremur að
taka drjúga kvisl úr Skjálfanda-
fljóti þessa sömu leið. Vatnsveit-
ingar gegnum Mývatn mættu
andstöðu. Mývatn gæti fyllzt af
sandi. Nóg var af honum á leið
vatnsveitunnar að sunnan. Ekk-
ert varð úr þessu. Þá kom upp sú
hugmynd, að hlaða fyrir mynni
Laxárdals 52m háa stiflu til að
auka möguleika til orkuvinnslu úr
Laxá. Virkjun Laxár nr. 3 var
gefið glæsilegt nafn og kennd við
gljúfur. Samtímis náðu Akureyr-
ingar samningum við stjórnar-
völd um að rikið gerðist eignarað-
ili að virkjunarframkvæmdum i
Laxá til helminga móti Akureyr-
arbæ. Með þessum samningi var
fjárhagsvandinn leystur fyrir
Akyreyri. Virkjunin var hönnuð.
Sett var á laggirnar ný Laxár-
virkjunarstjórn, skipuð Akureyr-
ingum einum. Tekið var til
óspilltra mál við framkvæmdir,
rikið lagði til peningana.
Brátt kom i ljós, að stfflan var
litin hornauga af þeim, sem áttu
lönd, vatns- og veiðiréttindi við
Laxá og Mývatn. Laxárvirkjun-
arstjórn ræddi við sýslunefnd
Suður-Þingeyjarsýslu um stifl-
una, sem mun hafa tekið liklega i
málið, en hafði þar engin ráð eins
og siðar kom á daginn. Við land-
eigendur var ekki rætt fyrirfram.
um stiflugerð i Laxá og að þvi
horfið að virkja vatn úr lóni þvi,
sem gert hafði verið handa
Laxárvirkjun nr. 1, sem þá var
orðin ónothæf. Þrátt fyrir þessa
samninga, var á annað ár unnið
að jarðgöngunum vegna 52 m
stiflu og byggð stöðvarhús fyrir
tvær vélasamstæður, þó að ekki
værihægtaðnýta nemaeina.Hér
verður ekki tekin efnisleg afstaða
til stiflunnar i Laxá, þvi hún er
ekki lengur til umræðu. Aftur á
móti tek ég eindregið undir með
Ólafi Pálssyni verkfræðingi um
það, að saga Laxárvirkjunar eigi
að vera öðrum til varnaðar. En úr
þvi ég minntist á Ólaf, i sambandi
við Laxárvirkjun nr. 3 vil ég taka
fram, að ég er honum ósammála,
hvað sök viðvikur i þessu leið-
indamáli, en hann telur sökina
alla landeigendamegin. Mér
finnst sú skoðun stangast á við
þær niðurstöður, sem að framan
getur. Hann lætur sig meira að
segja ekki muna um það að deila
á Þingeyinga yfir höfuð vegna
þessa máls. 1 sambandi við það
varar hann við sennilegri and-
stöðu Þingeyinga gegn Dettifoss-
virkjun. Þetta hafa að visu fleiri
gert. Slikar viðvaranir koma frá
þeim, sem sjálfir eru andstæðir
Dettifossvirkjun og eru sprottnar
af óskhyggju. 1 hreppunum fjór-
um, sem að Dettifosssvæðinu
að taka þvi vel að 'fá lausn frá
störfum og fagna þvi, að önnur
stjórn taki við orkumálunum,
stjórn byggð á lýðræðislegri skip-
an. Sem betur fer er von til þess,
að svo kunni að fara, að félög
margra byggðarlaga og lands-
hlutasamtök eignist viðkomandi
virkjanir með stuðningi rikisins,
og að allir notendur sitji við sama
borð. Ef það á eftir að gerast, að
stiflan i Laxá verði byggð, á það
ekki að verða með riftun eða nauð
ung,heldur frjálsum samningum.
Ég spara mér alla spádóma um,
hvort svo kunni að fara eða ekki,
þvi mun framtiðin svara.
Island er það stórt og torvelt til
orkuflutnings, að nauðsynlegt er
að framleiðsla orkunnar fari
fram hæfilega dreift um landið en
um leið ber að forðast smáar,
óhagstæðar virkjanir.
Eins og áður segir eru 88%
landsorkunnar framleidd á þétt-
býlissvæðinu á Suðvesturlandi en
aðeins 12% utan þess. Þegar
Sigölduvirkjun kemur til sögunn-
ar, verður þetta hlutfall milli
þéttbýlis og dreifbýlis enn fjar-
stæðukenndara. Til þess að draga
úr ósamræminu er Dettifoss-
virkjun eðlilegasta ráðið. Hún er
þannig i sveit sett, að geta auð-
veldlega þjónað bæði Norðurlandi
og Austurlandi. Hún er auk þess
tvlmælalaust færust um að fram-
leiða ódýrasta orku hér á landi.
Hún léttir af helmingi lands-
byggðarinnar orkuhungrinu, sem
ásamt fleira hefur orsakað kyrr-
stöðu og hnignun á mörgum svið-
um.
Það þarf að leggja niður tregðu
sjónvarmiðið i orkumálum, sjón-
armiðið að skammta naumt. Og
eiga aldrei neitt upp á að hlaupa.
Orkan i skauti jarðar er sú tegund
verðmæta, sem við erum auðug-
ust af. Við eigum að neyta allra
ráða til að nýta hana okkur i hag.
Oliukreppan minnir á sig. Mun
óhætt að fullyrða aö hyggilegt sé,
að neyta allra skynsamjegra
ráða, til að draga úr notkun oli-
unnar. Hvað landbúnaðinn snert-
ir má benda á, að bilflutningur á
graskögglum úr Rangárvallasýsl
u til Norðurlands er lil muna dýr-
ari en varan sjálf, þetta gerir
olian. Sama máli gegnir með til-
búna áburðinn. Innlend orka til
heyverkunar er sjálfsagður hlut-
ur, einnig við graskögglagerð.
Ýmiskonar fleiri notkunaraðferð-
ir væru æskilegar við landbúnað-
inn, en allt hefur setið fast vegna
orkuskorts. Stefnunni verður að
breyta.
Vissulega er það ánægjulegt, ef
spá Orkustofnunar um hagstætt
orkuverð frá Blönduvirkjun ræt-
ist. En það væri óviturlegt af
Norðlendingum að stilla þeirri
virkjun upp til samkeppni við
Dettifossvirkjun og reyna með
þvi að framkalla meting milli
byggðarlaga. Hönnun Dettifoss-
virkjunar er sama sem fullbúin,
auk þess er hún landfræðilega
betur sett, eins og áður er sagt.
Tæknilega séð getur Dettifoss-
virkjun komið i gagnið eftir 5 til 6
ár, en Blönduvirkjun ekki fyrr en
eftir mikið lengri tima. Kröflu-
virkjun er ekki lausn á orkumál-
um Norðlendinga. Hún gerir ekki
betur en að lengja gálgafrestinn
um 3 — 4 ár.
Orkumálastjóri áætlar kostnað
við fyrirfram-rannsóknir vegna
hugsanlegrar Blönduvirkjunar 60
millj. kr., en á þessu ári er til
þeirrar rannsóknar ætlaðar 5
millj. kr. Ekki er hægt að sjá að
það beri vott um mikinn áhuga
stjórnvalda á virkjunarmálum
Norðurlands og Austurlands, ef
þau hafna Dettifossvirkjun nú
vegna Blönduvirkjunar. Liggur
ekki þarna fiskur undir steini?
Frá sjónarmiöi þeirra manna,
sem að þvi stefna, aö þriðja stóra
virkjunin á Islandi verði gerð á
Suðvesturlandi eins og hinar tvær
væri það sterkur leikur, ef Detti-
fossvirkjun yrði látin þoka fyrir
virkjun i Blöndu, þvi að þá væri
nokkuð öruggt, að þriðja egginu
og jafnvel þvi fjórða yrði laumað i
körfuna fyrir sunnan, áður en
kæmi að Blöndu.
I orkumálum þarf að leggja
áherzlu einkum á þrennt, gnægð
orku, sem lægst orkuverð, jafnt
fyrir alla og haganlega staðsetn-
ingu orkuvera.
Stjórnun orkumála er áhrifa-
mikill þáttur jafnvægis i byggð
landsins.
VARPS-
allar stœróir
fyrirliggjandi
heildsala, smásala,
RAFIÐJAN HR
VESTURGÖTU 11 SÍMM9294