Tíminn - 06.07.1975, Blaðsíða 28

28
TÍMINN
Sunnudagur 6. júli 1975.
HINGAD HAFA
ALUR VERID
VELKOMNIR
Stóru-Akrar! Alltaf finnst mér
einhver myndarbragur og
höföingssvipur á þvi nafni. Og i
gegnum langa sögu hefur jöröin
lika ávailt borið nafn meö rentu.
Hún var til forna og lengi fram-
eftir öldum ein af stærstu jöröum
i Akrahreppi og ég hygg, að við
jarðamatiö 1713 hafi hún verið ein
af þrcmur hæst metnu jörðum i
hreppnum. Fylgdu henni þá þrjár
hjáieigur, sem allar eru nú orðn-
ar sérmetnar jarðir og myndar-
býli: Höskuldsstaðir, Miðhús og
Brekkukot en þó flcyta Akrar
tveimur góðbúum. Má af þvi
marka, að jörðin hefur i öndverðu
haft af ærnu að má
Akrabæirnir standa hátt og er
víðsýni þaðan mikið og fagurt.
Sér yfir meginhérað Skagafjarð-
ar, og út til hafs. A bak við ris
Akrafjallið, með grónum sundum
og hjöllum hið neðra en ofar taka
við brattar skriður til brúna.
Spölkorn neðan túnsins liðast
Héraðsvötnin, þungstreym, djúp
og dulúðug, en skammt fyrir
norðan það fellur Dalsáin,
(Djúpadalsá), spaklát að öllum
jafnaði en fljót að skipta skapi og
getur þá orðið hið hamrammasta
forað.
Eðlilegt má teljo, að ýmsir
höfðingjar og fyrirmenn . Skag-
firðinga hafi girnzt til ábúðar
slika jörð sem Stóru-Akra, enda
sátu þar um skeið sýslumenn
Skagfirðinga, svo sem Skúli
Magnússon, siðar landfógeti, Jón
Snorrason, tengdasonur Skúla og
Björn Markússon. A Stóru-ökrum
hefur verið reistur minnisvarði
um Skúla. Bæjardyr hinar miklu,
er Skúli byggði, standa enn. Eru
þær nú komnar i umsjá þjóð-
minjavarðar og munu varðveitt-
ar framvegis. Hálfkirkja var á
Stóru-ökrum, en hún var lögð
niður meö konungsbréfi árið 1765.
Um 1867 komust Stóru-Akrar i
eigu Gunnars Gunnarssonar frá
Skiðastöðum I Laxárdal en meðal
barna hans var Sveinn, löngum
kenndur við Mælifellsá i Lýtings-
staðahreppi, frægðarmaður á
sinni tið. Ritaði m.a. Veraldar-
söguna viðkunnu, og, — ef ég man
rétt, — reisti Söluturninn á
Lækjartorginu i Reykjavik og
verzlaði þar um hrið. Gunnar bjó
þó ekki lengi á ökrum en flutti að
syðra-Vallholti i Vallhólmi 1859
en siðan hefur jörðin verið i eigu
ættmenna Gunnars, eða i hartnær
120 ár.
Eins og fyrr segir hefur lengi
verið tvibýli á ökrum. Frá þvi um
1920 og fram á siðari ár bjuggu á
annarri jörðinni hjónin Björn
Sigurðsson og Sigriður Gunnars-
dóttir, en á hinni Jóel Jónsson og
Ingibjörg Sigurðardóttir, hálf-
systir Björns. Synir þeirra og
tengdadætur eru nú tekin þar við
búsforráðum.
A s.l. sumri hinn 4. ágúst, varð
Björn á ökrum áttræður. Var
þess minnzt með veglegu hófi og
sátu það á annað hundrað manns.
Ég kom þá að máli við Björn og
innti hann eftir þvi, hvort ég
mætti finna hann við tækifæri og
rabba við hann um liðna daga.
Tók hann þvi hið bezta, en annað
mál væri hvorf spjall okkar ætti
nokkurt erindi á blað, ef ég hefði
það i huga. Leið svo sumarið og
haustið, en i vetrarbyrjun arkaði.
ég á fund Björns og ræddum við
saman stund úr tveimur dögum.
Bar margt á góma og er raunar
ekki nema nokkurt hrafl af þvi
skráð hér, annað taldi Björn ekk-
ert erindi eiga fyrir almennings-
sjónir. bar var ég nú raunar um
sumt ekki á sama máli, en að
sjálfsögðu hlýtur Björn að ráða
ferðinni.
Ég byrja á þvi að spyrja Björn
þeirrar hefðbundnu spurningar
hvenær og hvar hann sé fæddur.
— Ég er fæddur að Syðra-Vall-
holti i Vallhólmi, 4. ágúst, 1894 og
voru foreldrar minir Sigurður
Gunnarsson Gunnarssonar frá
Skiðastöðum á Laxárdal og
Herdis ólafsdóttir, sem var ráðs-
kona hjá honum, en faðir minn
kvæntist aldrei. Honum er svo
lýst I Skagfirzkum æviskrám:
„Sigurður var meðalmaður á
vöxt en snarlegur. Hann var
gleðimaður, söngmaður, kunnur
nestamaður og ölkær á yngri ár-
um”. Svo segist Hirti minum á
Vlarbæli frá og er ég ekkert að
?era athugasemdir við það.
— bú hefur svo aiizt upp i Vall-
holti? . .
— Já, ég ólst þar upp hjá for-
eldrum minum og vandist þar öll-
um daglegum störfum, eins og
þau gerðust i sveit á þessum ár-
um, hjálpaði til við heyskap, á
sumrin, þegar ég fór eitthvað að
geta og byrjaði að fást við fjár-
hriðingu að vetrinum 14 ára gam-
all. Búið var allstórt, einkum var
faðir minn hrossmargur, átti
jafnan tugi hrossa og ágætt
hrossakyn og var enda góður
hestamaður, eins og Hjörtur á
Marbælisegir réttilega um hann i
æviskránum.
— Hvað með fræöslu innan
fermingar?
— Og hún var nú náttúrlega af
skornum skammti viðast hvar til
sveita, a.m.k. á fyrstu árum,
þessarar aldar, miðað við alla þá
kennslu, sem börn njóta nú og tal-
in er þeim lifsnauðsyn. Mætti ætla
að við, sem nú erum fulltiða fólk
eða gamalt, hefðum ekki verið vel
undir lifið búin og auðvitað vorum
við það ekki aðþessu leyti. Okkar
menntun, þvi ég vil nú orða það
þannig, var fyrst og fremst fólgin
I þvi að umgangast skepnur og
taka þátt i hinni daglegu lífs-
baráttu, eins snemma og við
höfðum orku til. Jú, kennslu naut
ég og hennar góðrar, það sem hún
náði. Bjarni Jóhannesson, sem
kunnastur er undir nöfnunum
Reykja-Bjarni eða Hesta-Bjarni,
kenndi ekki bara hestum, hann
var einnig ágætur og eftirsóttur
barnakennari. Hann kenndi
heima i Syðra-Vallholti og for-
eldrar minir tóku heim til sin
krakka frá efnaminni heimilum i
sveitinni, svo að þau gætu einnig
fengið einhverja tilsögn. Bjarni
gerði mikið að þvi að láta okkur
skrifa upp málshætti og tautaði
þá gjarnan upp aftur og aftur,
eins og með sjálfum sér. Virtist
hann einkum hafa mætur á máls-
hættinum: Sérvizkan er óviti
verri. Sjálfur þótti nú Bjarni ærið
sérvitur, en vitið vantaði hann
ekki. Bjarni hafði þann hátt á, að
hann gaf okkur alltaf lengra fri ef
við kunnum vel. betta vissum við
og þvi reyndum við að standa
okkur sem bezt. Nú, um þetta
leyti var reyndar búið að koma
hér á eftirlitskennslu og hafði
hana á iiendi Jóhannes borsteins-
son,faðir þeirra Jóhanns á Silfra-
stöðum og dr. Brodda.
— Nú morar allt i margs konar
skemmtisamkomum um hverja
helgi og jafnvel oftar. bað hefur
trúlega verið minna um slikt i
þinu ungdæmi?
— bað er nú hætt við þvi, j-á.
Nú, samkomur voru nú samt
nokkrar i héraðinu á hverjum
vetri. Búið var að setja Sæluvik-
una á laggirnar, þorrablót voru á
hverjum vetri á Hólum og svo
voru öðru hvoru böll hingað og
þangað i héraðinu, og voru þau þá
einkum haldin þar, sem húsa-
kynni voru rúm, en þá var ekki
félagsheimilum til að dreifa.
Eftir að bæirnir tveir voru byggð-
ir i Syðra-Vallholti, en mig minnir
að það hafi verið 1912, voru stund-
um haldin þar böll og var þá
dansað i öðrum bænum en veit-
ingar voru i hinum. bá vil ég ekki
láta hjá liða að nefna ungmenna-
félagið. Brynleifur Tobiasson i
Geldingaholti, siðar mennta-
skólakennari á Akureyri, gekkst
fyrir stofnun þess, að mig minnir
1911. Ég gekk fljótlega i það. Og
það var ágætur félagsskapur og
athafnasamur, eins og ung-
mennafélögin voru a.m.k. fram-
an af. Og þau voru hvort tveggja i
senn skemmtandi og menntandi
og i rauninni á margan hátt hinn
nýtasti skóli ungu fólki. Ég lenti i
stjórn félagsins okkar 1917, gott ef
ég varð ekki formaður, man það
þó ekki með vissu, en gegndi
stjórnarstörfum i félaginu þann
tima, sem ég átti eftir að vera i
Seyluhreppi. Eftir að hingað kom
I Blönduhliðina gekk ég hér i ung-
mennafélagið og starfaði i þvi i
mörg ár. Ég man eftir þvi, að það
vorum við Björn minn á Fram-
nesi, sem tókum á móti lands-
svæði þvi i bormóðsholtinu, sem
Stefán Vagnsson, þá bóndi á
Hjaltastöðum, gaf ungmennafé-
laginu til túnræktar. Liklega höf-
um við nafni minn þá verið i
stjórn félagsins.
— Minnir mig það ekki rétt að
þú sért gamall Hólasveinn? ,
— Jú, ég fór I Hólaskóla haustið
1915 og útskrifaðist þaðan vorið
1917. baö var nú minna um skól-
ana þá en nú, og þótti hreint ekki
svo litil menntun að vera útskrif-
aöur búfræðingur frá Hólum i þá
daga. bá fóru menn i skóla til
þess að læra og það var öllum
vorkunnnarlaust að læra á Hól-
um. Kennsla var þar góð og i
stuttu máli var ég hrifinn af flestu
þar, og þó engu meira en fjár-
mennskunni hjá Theodór Arn-
björnssyni, sem siðar varð ráðu-
nautur hjá Búnaðarfélagi Is-
lands, Theodór hafði lokið námi á
Hólum og var um þessar mundir
fjármaður þar. bað átti vel við
mig að koma i fjárhúsin til hans
og það gerði ég oft. bar voru fall-
egar ær og vel hirtar. bað var
Theodór, sem kveikti i mér löng-
unina til þess að eiga fallegt fé og
það hef ég reynt siðan. Á ein-
hverri fyrstu hrútasýningu hér i
Akrahreppi átti ég fyrstu verð-
launa hrút, einn af fáum þá. Sum-
um fannst hann of léttur, 60 kg
tveggja vetra, en Theodór vildi
ekkert gera úr þvi. Kindur höfðu
nú ekki jafn mikinn þunga þá og
nú er orðið. bað, sem ég hef kunn-
að i fjárrækt og meðferð fjár á ég
Theodór að þakka.
Sigurður Sigurðsson, sem
seinna var búnaðarmálastjóri,
var á þessum árum skólastjóri á
Hólum, mikill orku- og áhuga-
maður. En betri kennari fannst
mér Jósef J. Björnsson vera. Ég
hygg að við strákarnir höfum
beðið skaða við það, að Jósef
kenndi ekki seinni veturinn. bá
var hann að störfum I einhverri
milliþinganefnd. Jósefvará kafi i
pólitikinni og ýmsir bjuggust við
að að þvi kæmi fyrr eða siðar að
hann yrði ráðherra, og þeirra á
meðal Sigurður skólastjóri. bess
vegna var það, að þegar galsi
hljóp i Sigurð átti hann það til að
þrifa i Hildi, konu Jósefs, sveifla
henný'kringum sigog hrópa-: Hér
er ráðherrafrúin. Hólmjárn, son-
ur Jósefs kenndi fyrir hann, þá
kornungur og mikill æringi. Jón
Guðmundsson frá Hrafnhóli var
ráðsmaður skólans og sá um alla
aðdrætti. Var það ærið starf. Jón
var einhver sá bezt vaxni maður,
sem ég hef séð. Hann dó tiltölu-
lega ungur, af slysförum, suður i
Reykjavik.
— Hvernig var nú aðbúnaður-
inn á Hólum?
— Hann var ágætur. Auðvitað
vorum við fæstir a.m.k. aldir upp
við neitt sældarlif. En það er
sama. Ég hafði ekkert út á aðbún-
aðinn að setja. Við höfðum skin-
andi góðar ráðskonur, systur
tvær, ættaðar úr Siglufirði. Hét
önnur Rakel en hin Halldóra, að
mig minnir.
Maria Jónsdóttir frá Flugu-
mýri, sem seinna varð kona Arna
Knudsen, var um þetta leyti á
Hólum og kenndi börnum þeirra
skólastjórahjóna. Ljómandi
stúlka, sem allir voru hrifnir af.
begar við vorum i þeim leik, sem
nefndur er ,,að hlaupa i skarðið”,
höfðu þeir aldrei frið, sem næstir
voru Mariu, þvi allir vildu halda I
höndina á henni. Og einhverju
sinni komst á kreik bragur, sem
ortur var i orðastað Mariu, og er
upphaf hans þannig:
Á Hólum er gaman um vetur að
vera,
ég vel get af reynslunni borið
um það.
þvi piltarnir lifið svo létt
manni gera,
þeir leiká sér rétt eins og
börn færu af stað,
og áfram i sama dúr, græskulaust
gaman, allt saman, enda fór
fjarri þvi, að María tæki þetta illa
upp, þvertá móti, hún bara hló að
kveðskapnum. Og það þurfti svo
sannarlega enginn að skammast
sin fyrir að vera hrifinn af Mariu.
— bú sagðir áðan að aðbúnað-
ur i skólanum hefði verið ágætur.
Nú munið þið hafa búið i gamla
skólahúsinu, var ekki stundum
kalt þar?
— Jú, við strákarnir bjuggum
flestir i gamla skólahúsinu, sem
seinna brann. Auðvitað var
stundum kalt þar, enda engin
upphitun, eða svo mundi þykja
nú, en við fundum ekki mikið til
þess. Við vorum ekki góðu vanir i
þeim efnum, þvi að óviða var
upphitun i húsum i þá daga. Og
við gátum þá flogizt á, okkur til
hita.
Skólalifið var mjög fjörugt og
skemmtilegt. Og einn prýðilegan
hagyrðing höfðum við þarna
meðal okkar, Jóhann ólafsson,
sem seinna bjó i Miðhúsum i Ós-
landshllð. Magnús á Vöglum var
þarna lika, en ég man ekki til þess
að hann væri farinn að yrkja þá,
þótt hann reyndist siðar vel lið-
tækur á þvi sviði. borrablót voru
auðvitað báða veturna en þá voru
þorrablótin á Hólum ein helzta
skemmtun i héraðinu og sótt af
miklu fjölmenni viða að. Við,
þessir gömlu bekkjarbræður frá
Hólum hittumst þar svo aftur árið
1967, eftir 50 ár. Og þá bar á góma
sitt af hverju, sem gerðist á Hól-
um á þessum árum. Við höfðum
nú týnt nokkuð tölunni á þessum
50 árum og ekki gátu heldur allir
þeir mætt, sem á lifi voru, t.d.
vantaði i hópinn þá Elías Tómas-
son frá Hrauni I öxnadal, Pálma
Einarsson, fyrrverandi land-
námsstjóra o.fl.
— bað þarf náttúrlega ekki að
spyrja, áð þú manst vel eftir
frostavetrinum 1918? Varstu þá
heima i Vallholti?
— Já, ég fór heim eftir Hóla-
dvölina. Og frostavetrinum
gleymir maður nú ekki. Hann
varðmörgum erfiður, en svo brá
til bata um páska og gerði bliðu-
tið. Vorið var hins vegar kalt, og
af þvi stafaði kalið. Frostavetur-
inn hirti ég 180 ær i tveimur hús-
um. Tobias I Geldingaholti var þá
fóðurbirgðaeftirlitsmaður i
Seyluhreppi. Hann var fóður-
vandur. Siðla vetrar kom hann I
Vallholt að lita eftir fóðrun bú-
peningsins þar. Er mér það
minnisstætt og var töluvert
hreykinn af, að þegar Tobias
hafði skoðað hjá mér ærnar sagði
hann:
,,Nú er skipt um fóðrun, Björn,
en nú átt þú litil hey eftir og kom-
ið frost og kuldi, sem enginn veit
Björn Sigurösson á ökrum á yngri árum sinum