Fréttablaðið - 20.08.2005, Blaðsíða 20

Hafskip var stofnað 1958 ogvoru stofnendur 35 inn- ogútflytjendur alls staðar að
af landinu. Hvatinn að stofnun
þess voru höft á vöruinnkaupum
og erfiðleikar við flutninga. Eim-
skip var öflugasta skipafélag
landsins á þessum tíma og skip
þess, sem og önnur flutningaskip í
eigu eða rekstri Íslendinga, voru
oftar en ekki bundin í ákveðnum
flutningum. Afréðu því inn- og út-
flytjendurnir 35 að stofna eigið
félag með eigin skip til að auð-
velda sér flutninga til og frá land-
inu.
Rekstur Hafskipa gekk bæði
vel og illa í 27 ára sögu félagsins,
það sigldi ýmist úfinn eða lygnan
sjó. Árið 1977 var staðan einkar
erfið, skuldir við Útvegsbankann
höfðu hrannast upp og af því
höfðu margir áhyggjur, meðal
annars bankastjórar Seðlabank-
ans. Undir árslok 1977 var
Björgólfur Guðmundsson ráðinn
forstjóri Hafskipa og meðal hans
fyrstu verka var að fá Ragnar
Kjartansson sér við hlið. Saman
hugðust þeir koma skútunni á
réttan kjöl.
Í ólgusjó
Margt var gert til að styrkja Haf-
skip í harðri samkeppni á flutn-
ingamarkaði. Meðal annars var
vörumeðferð breytt, skipastóllinn
endurnýjaður og opnaðar voru
skrifstofur í Bandaríkjunum og í
nokkrum löndum Evrópu. Þessar
aðgerðir kostuðu mikla peninga
en skiluðu ekki tekjum í sama
mæli.
Það varð svo til að þyngja
reksturinn að endurskipulagning
Eimskipafélagsins þýddi harðari
samkeppni, félagið missti flutn-
inga fyrir Varnarliðið á Keflavík-
urflugvelli, BSRB-verkfallið
haustið 1984 og gengisfelling í
kjölfarið vógu þungt á vogarskál-
unum og útslagið gerði lækkað
verðmætamat skipa á alþjóðavett-
vangi. Hafði það þau áhrif að
verðmæti veða hins ríkisrekna
Útvegsbanka lækkaði, með til-
heyrandi óróa.
En áföllin féllu ekki bara af
himnum ofan, margt í innra starfi
Hafskipa orkaði tvímælis og
rangar ákvarðanir voru dýrar.
Dýrastar voru siglingar félagsins
millli Evrópu og Bandaríkjanna,
Norður-Atlantshafssiglingarnar
svokölluðu. Ýmsir urðu til að vara
við áformum um þær en æðstu
stjórnendur voru vissir í sinni sök
og héldu kúrsinum.
Pólitíkin
Þegar leið á árið 1985 var mörg-
um ljóst að rekstur Hafskipa var
þyngri en auðveldlega var við ráð-
ið og þolinmæði bankastjóra Út-
vegsbankans þrotin. 80 milljóna
króna hlutafjáraukning í upphafi
árs breytti litlu og heldur ekki
bjartsýni Ragnars Kjartanssonar
sem sagði í ræðu á hluthafafundi í
febrúar að á meðan menn tryðu á
gildi einkaframtaks og samkeppni
myndi Hafskip lifa. Í nóvember
sama ár var fyrirtækinu veitt
greiðslustöðvun og það tekið til
gjaldþrotaskipta tæpum þremur
vikum síðar.
Allar götur síðan hefur verið
deilt um hvort Hafskip hafi í raun
verið gjaldþrota. Vissulega gekk
reksturinn illa, skuldir voru háar
og aðstæður allar erfiðar. Hins
vegar telja sumir að andrúmsloft-
ið sem ríkti í samfélaginu á þess-
um tíma hafi ekki síður haft sitt
að segja.
Stjórnendur og helstu eigendur
Hafskips voru flestir nátengdir
Sjálfstæðisflokknum. Andstæð-
ingar flokksins höfðu unun af að
fjalla um málið og leggja út af því
á versta veg. Menn innan Sjálf-
stæðisflokksins, andsnúnir Al-
berti Guðmundssyni fyrrum
stjórnarformanni Hafskips, sáu
sér einnig leik á borði og gerðu
sitt til að koma höggi á hann. Þeir
sem stóðu Eimskipafélaginu ná-
lægt lögðu sitt af mörkum til að
koma Hafskipi á hafsbotn og jafn-
vel er talið að menn sem sáu fram
á tækifæri til sameiningar í
bankakerfinu hafi kynt undir
gjaldþrot fyrirtækisins sem kom
sér afar illa fyrir Útvegsbankann.
Albert þurfti síðar að segja af
sér ráðherraembætti vegna Haf-
skipsmálsins. Upp komst að hann
hafði ekki talið greiðslur frá fé-
laginu fram til skatts. Sjálfur
sagði hann málið misskilning en
var nauðugur einn kostur að
víkja.
Þáttur Helgarpóstsins
„Er Hafskip að sökkva?“ var fyr-
irsögn forsíðugreinar Helgar-
póstsins, fimmtudaginn 6. júní
1985 en það var Halldór Halldórs-
son, blaðamaður og ritstjóri sem
skrifaði greinina. Í henni var fjall-
að um skuldastöðu fyrirtækisins
og hún sögð mun verri en for-
svarsmenn þess hefðu gefið til
kynna. Greinin vakti mikla at-
hygli, ekki síst í ljósi þess að hún
birtist degi fyrir aðalfund félags-
ins. Hallldór hélt skrifum sínum
áfram og naut aðstoðar ónafn-
greinds heimildarmanns úr her-
búðum Hafskipa. Umfjöllunin var
óvenjuleg á þeim tíma enda kennd
við rannsóknarblaðamennsku sem
var lítt þekkt á Íslandi á níunda
áratugnum.
Helgarpóstsgreinarnar urðu til
að kynda enn undir ófriðarbálinu
og í kjölfar þeirra sigldu umræð-
urnar inn á Aþingi. Þar lét hvað
hæst í Jóni Baldvini Hannibals-
syni í Alþýðuflokknum og Ólafi
Ragnari Grímssyni í Alþýðu-
bandalaginu.
Hafskip í gjaldþrot
Fljótlega eftir aðalfundinn í júní
þar sem bjartsýni gætti um góða
afkomu Norður-Atlantshafssigl-
inganna reið brotsjórinn yfir.
Milliuppgjör sýndi stórfellt tap af
siglingunum og staða Hafskips
hafði aldrei verið verri. Sáu
stjórnendur að þrot blasti við og
voru fyrstu aðgerðir þeirra að
leita eftir sameiningu við Eim-
skipafélagið til að bjarga verð-
mætum. Slíkar viðræður höfðu
áður farið fram en án árangurs.
Eftir nokkra yfirlegu slitnaði upp-
úr viðræðunum við Eimskip og við
tóku viðræður við Sambandið sem
síðar sigldu í strand. Gjaldþrot
blasti því við þessu 28 ára gamla
skipafélagi sem hafði skekið ís-
lenskt samfélag svo um munaði.
Átta árum eftir að Hafskip fór
í þrot lauk uppgjöri á búi þess. Í
ljós kom að eignir voru til fyrir
um 65 til 70 prósent krafna en þá
var fáheyrt að svo mikið væri til
upp í skuldir – og þykir raunar
enn.
Eimskipafélagið keypti helstu
eigur Hafskips úr þrotabúinu og
deilt hefur verið um hvort verðið
hafi verið sanngjarnt eða óeðli-
lega lágt. Í krafti þessa velta
menn fyrir sér enn þann dag í dag
hvort staða Hafskips hafi í raun
verið svo slæm að til gjaldþrots
hafi þurft að koma.
Gæsluvarðhald og ákærur
Öfugt við flest gjaldþrotamál lauk
Hafskipsmálinu ekki með úr-
skurði skiptaráðenda og skiptum
búsins. Nýr kafli málsins hófst í
kjölfar erindis skiptaráðenda til
rannsóknarlögreglustjóra en þeir
töldu, eftir athugun á gögnum fé-
lagsins, að ekki væri nóg með að
fyrirtækið hefði verið illa rekið
heldur hefðu stjórnendur þess
hugsanlega gerst brotlegir við
lög. Upphófst umfangsmikil lög-
reglurannsókn sem varð alþjóð
ljós þegar fréttir voru fluttar af
handtökum og gæsluvarðhaldsúr-
skurðum yfir fimm stjórnendum
Hafskips og endurskoðanda fé-
lagsins. Þetta var í maí 1986.
Gæsluvarðhaldið og yfirlýs-
ingar rannsóknarlögreglustjóra í
fjölmiðlum um gang rannsóknar-
innar vöktu vitaskuld þjóðarat-
hygli. Fullyrti hann að rannsókn-
inni miðaði vel og jafnvel voru
höfð eftir honum orð um að játn-
ingar lægu fyrir. Hvort tveggja
voru veikar fullyrðingar því eng-
ar voru játningarnar og rannsókn-
in gekk ekki betur en svo að ákær-
ur lágu ekki fyrir fyrr en næstum
ári síðar. Var þeim svo vísað frá
vegna vanhæfis ríkissaksóknara.
■ 6. júní 1985 Helgarpósturinn birtir
grein um Hafskip undir fyrirsögninni
„Er Hafskip að sökkva?“
■18. nóvember 1985 Hafskipi veitt
greiðslustöðvun.
■ 6. desember 1985 Hafskip tekið til
gjaldþrotaskipta.
■ 20. maí 1986 Fimm forráðamenn
Hafskips og endurskoðandi félagsins
handteknir. Daginn eftir eru sexmenn-
ingarnir úrskurðaðir í gæsluvarðhald.
■ 18. júní 1986 Forstjóri og stjórnar-
formaður Hafskips látnir lausir úr
gæsluvarðhaldi að undangengnum úr-
skurði Hæstaréttar. Áður höfðu aðrir
verið látnir lausir.
■ 9. apríl 1987 Ríkissaksóknari gefur
út ákærur á hendur þremur forráða-
mönnum Hafskips, endurskoðanda fé-
lagsins og sjö starfandi og fyrrverandi
bankastjórum Útvegsbankans. Alls
ellefu manns.
■ 4. og 24. júní 1987 Hæstiréttur vís-
ar ákærunum frá dómi þar sem ríkis-
saksóknari taldist vanhæfur í málinu
því bróðir hans sat í bankaráði Útvegs-
bankans.
■ 6. ágúst 1987 Jónatan Þórmunds-
son lagaprófessor skipaður sérstakur
saksóknari í Hafskipsmálinu.
■ 11. nóvember 1988 Sérstakur sak-
sóknari gefur út ákærur á hendur sex
starfsmönnum Hafskips, endurskoð-
anda félagsins og níu starfsmönnum
og bankaráðsmönnum Útvegsbank-
ans. Alls sextán manns. Síðar í mán-
uðinum bætist einn bankaráðsmaður
við hópinn.
■ 5. júlí 1990 Kveðinn er upp dómur
í Sakadómi Reykjavíkur yfir þremur
ákærðu. Fjórtán voru sýknaðir. Sekir
voru fundnir Björgólfur Guðmundsson
forstjóri, sem hlaut fimm mánaða skil-
orðsbundið fangelsi, Páll Bragi Krist-
jónsson, framkvæmdastjóri fjármála-
og rekstrarsviðs, sem hlaut tveggja
mánaða skilorðsbundið fangelsi, og
Helgi Magnússon endurskoðandi, sem
hlaut 100 þúsund króna sekt.
■ 13. júlí 1990 Jónatan Þórmunds-
son, sérstakur saksóknari, leystur frá
málinu að eigin ósk. Páll Arnór Páls-
son, aðstoðarmaður Jónatans, var
skipaður í hans stað.
■ 17. desember 1990 Málum hinna
dæmdu og Ragnars Kjartanssonar að
auki áfrýjað til Hæstaréttar.
■ 5. júní 1991 Kveðinn er upp dómur
í Hæstarétti yfir fjórmenningunum.
20 20. ágúst 2005 LAUGARDAGUR
Hafskipsmáli› hlaut fljó›arathygli á sínum tíma enda
óvenjulegt fyrir margra hluta sakir. Skrif Helgarpósts-
ins, stóryrtar umræ›ur á Alflingi, handtökur og
gæsluvar›hald sex manna, ákærur á hendur sautján
mönnum í vi›skiptalífinu og afsögn rá›herra voru
ekki – og eru ekki – daglegt brau› í íslensku
samfélagi. Málinu lauk me› dómum Hæstaréttar yfir
fjórum mönnum sem fló voru a›eins sakfelldir fyrir
hluta fleirra saka sem fleim voru gefnar á hendur.
Björn fiór Sigbjörnsson stiklar á stóru í Hafskips-
málinu, tuttugu árum eftir gjaldflrot fyrirtækisins.
VIÐTAL VIÐ HALLDÓR
Á morgun birtist viðtal við Halldór
Halldórsson, ritstjóra og blaðamann
Helgarpóstsins, en skrif hans um Haf-
skip ollu straumhvörfum í Hafskipsmál-
inu. Í viðtalinu segist Halldór standa við
hvern staf sem hann skrifaði fyrir tutt-
ugu árum. „Það hefur aldrei hvarflað að
mér að ég ætti nokkra sök á því að
þessir menn voru fangelsaðir. Ég skrif-
aði bara fréttir af málinu,“ segir hann
meðal annars. Þá útilokar hann ekki að
forsvarsmenn Hafskips hafi átt sinn þátt
í að Helgarpósturinn fór á hausinn.
HAFSKIP – hátt reitt til höggs
BJÖRGÓLFUR GUÐMUNDSSON
FORSTJÓRI 12 mánaða fangelsi skil-
orðsbundið. Sat í gæsluvarðhaldi í 28
daga.
RAGNAR KJARTANSSON STJÓRN-
ARFORMAÐUR 5 mánaða fangelsi
skilorðsbundið. Sat í gæsluvarðhaldi í
28 daga.
PÁLL BRAGI KRISTJÓNSSON
FRAMKVÆMDASTJÓRI FJÁR-
MÁLA- OG REKSTRARSVIÐS
2 mánaða fangelsi skilorðsbundið.
Sat í gæsluvarðhaldi í 17 daga.
HELGI MAGNÚSSON ENDUR-
SKOÐANDI 500 þúsund króna sekt.
Sat í gæsluvarðhaldi í 20 daga.
ÞEIR VORU DÆMDIR
TÍMARÖÐ ATBURÐA