Tíminn - 25.05.1976, Page 13

12
TÍMINN
Þriöjudagur 25. mal 1976.
Þriöjudagur 25. mal 1976.

tzímmm
Helgi Hallgrímsson:
1976: Ár votlendisverndar
' ***%£*%&'

?rr ,1*»«ÍSaMU*’** . . ,, ..

... . , - M . .J,

2...:

...,,f-■ j-HrfSgg^
V.-í' ' •? , -.'!*.'*'•.■ ,,
fi i l»iHli i
a«s *
^ðiJMiÍRPÍ^

.

óshólmar Hörgár. — óshólmar eru nú orðnir
eftirsóttir til ýmis konar manvirkjagerðar, en
þeir eru hvarvetna mikilvægir fyrir fuglalifið.

Um alla jörðina
hefur votlendi verið á
undanhaldi á siðustu
áratugum. Stór mýra-
svæði hafa verið ræst
fram og tekin til rækt-
unar eða byggingar-
framkvæmda, Ós-
hólmar hafa verið
teknir undir flugvelli
og breiðbrautir eða
verksmiðjur, og jafn-
vel stöðuvötn hafa
verið þurrkuð.
Við tslendingar höfum ekki
farið varhluta af þessari þróun.
Um 1930 hófst hér mikil fram-
ræsluöld, sem enn varir, þótt
nokkuð hafi dregið úr fram-
kvæmdahraðanum á siöustu
árum, enda er nú svo komið i
sumum héruðum, að varla er til
óframræst mýri á láglendinu.
Ekki hefur þó nema hluta af
framræstum mýrum verið
breytt i tún, heldur eru þær
notaöar sem beitarland. Viða
hafa tjarnir verið þurrkaðar
með mýrunum og jafnvel grunn
stöðuvötn. Lækir hafa verið
teknir úr farvegum sinum og
leiddir i skuröi o.s.frv.
Einnig gætir nú vaxandi
þrýstings á óshólmasvæði
landsins vegna ýmiss konar
mannvirkjagerðar. Þau eru
eftirsótt fyrir flugvelli, kapp-
reiðar, og ýmiss konar útivist.
Þá er mikil tilhneiging að stytta
vegi með þvi að leggja þá yfir
vaðla eða leirur, þvert fyrir
fjarðarbotna. Mikill áhugi er
fyrir byggingu fiskiræktarlóna
á sumum ósasvæðum, á stöku
stað hafa hafnir verið grafnar
inn i fjarðarbotna, og loks hafa
þessi svæði verið notuð til upp-
fyllingar og fyrir sorphauga.
Allar þessar breytingar hafa
að sjálfsögðu þrengt mikið að
þeim ibúum, sem fyrir voru á
þessum svæðum, eða höfðu
framfæri sitt af þeim, en þar er
fyrst og fremst átt við fuglana.
Aðrir ibúar þeirra eru yfirleitt
svo smáir, að þeim er litill
gaumur gefinn af almenningi,
en flestir munu þó gera sér
Slki viö Miklavatn I Aöuldal. — Stararflóöin eru hinir sjálfsánu akrar landsins. A
þeim byggöist heyskapur á mörgum jöröum fyrrum. Nú eru þau litils metin.
Llfverur úr Botnstjörn I Ásbyrgi. — i vatninu er auöugt smáveruiff, skordýralirf-
ur og krabbadýr, sem oft eru meginstofn fæöu fugla og fiska.
grein fyrir þvi, að fuglar eða
aðrar skepnur lifa ekki af
loftinu einu saman (eða af þvi
að sleikja sólskinið), heldur af
þvl aö éta grös eða aðrar
smærri lifverur.
Vötn og votlendi eru hvar-
vetna i heiminum mikil upp-
spretta smáverulifs. Fyrir utan
hið eiginlega vatnalif, sem oft er
ótrúlega mikið og fjölbreytt,
elst þar upp mikill fjöldi af
skordýrum á lirfustiginu, en
þau eru sem kunnugt er undir-
staða ýmissa annarra dýra-
flokka, svo sem köngurlóa og
fugla. Vegna þurrkunar
landsins hefur nú þessari lif-
keðju verið raskað, og veit
raunar enginn, hvaða af-
leiðingar það kann að hafa i
framtiðinni.
Það er þvi ekki að ófyrir-
synju, að Evrópuráðiö, i Stras-
bourg hefur nú mælzttil þess, að
árið 1976 skuli sérstaklega til-
einkað votlendisvernd i aðildar-
rikjunum, og hefur af þvi tilefni
gefið út sérstakt veggblað
(plakat), sem viða getur að lita
á þessu sumri.
Sú var tiðin, að Islendingar
sóttu mestalla björg sina i
mýrarnar. Þær voru um aldir
aðalheyskaparlandið, eða allt
þartil túnrækt i stórum stil kom
til sögunnar fyrir nokkrum ára-
tugum. Flestar mýrar á lág-
lendi voru slegnar 2. eða 3. hvert
ár, en flæðimýrar árlega, án
þess að nokkuð væri á þær boriö.
Samt gengu þær yfirleitt ekki úr
sér og er það meira en hægt er
TÍMINN
13
Cr Hrafnagilshreppi. — Ferginiö var áöur slegið til mik-
illa muna og taliö fgildi tööu.
að segja um nýju túnin okkar.
Um miðja 19. öld hófst mikil
hreyfing meðal bænda til að
bæta mýrarnar með áveitum.
Náðu menn viða ágætum
árangri með þeim, jafnvel á
stórum svæðum eins og i Fló-
anum. Með áveitunum var
reynt að auka frjósemi
mýranna með sömu aðferðum
og náttúran notar sjálf til þess,
þ.e. með auknu aðstreymi
næringarefna, sem bárust þeim
með vatninu eða mynduðust i
þvi ‘ við starfsemi smávera.
Þessu áveitutimabili lauk með
byrjun framræslunnar um 1930,
sem fyrr var nefnd.
1 byrjun framræslualdar
þóttust islenzkir bændur hafa
himininn höndum tekið.
„Bölvaðar forarmýrarnar”,
eins og þær voru gjarnan
kallaðar, viku nú ein af annarri
fyrir rennisléttum túnum, eða
þomuðu a.m.k. svo að þær urðu
göngufærar fyrir menn og
skepnur. Framræsla var talin
til hinna mikilvægustu jarða-
bóta, og verðlaunuð samkvæmt
þvi með opinberum styrkjum.
Túnin voru þanin út til hins
ýtrasta. En svo komu kalárin,
og þá sýndi þaö sig, að mýra-
túnin voru viðkvæmust fyrir
kalskemmdunum, enda eyddust
túngrös úr þeim viða algerlega.
Þá urðu margir að leita aftur út
i mýrárnar til heyskapar, þær
sem eftir voru. Sum þessara
kaltúna hafa ekki verið tekin i
notkun að nýju, nema sem
beitarland. 1 þeim vex nú
blanda af kyrkingslegum mýra-
og þurrlendisgróöri, en sums
staðar litið annað en mosi. Einu
minjarnar um ræktunina eru
etv. varpasveifgras og haug-
arfi.
Annars staðar hefur, einkum
með betri og meiri frámræslu,
(kilplægingu) o.fl.) tekizt að
koma þessum túnum i rækt aö
nýju, og þvi verður ekki neitað,
að verulegur hluti af heyfeng
þjóðarinnar er nú tekinn á
mýratúnum. 1 sumum sveitum
má ætla, að búskapur með
nútima sniði fengi ekki staðizt
án slikrar ræktunar.
Árangur mýraræktunar
virðist vera mjög breytilegur
eftir landshlutum. Þannig má
heita vonlaust að rækta upp tún
á framræstum mýrum á sumum
útskögum Noröanlands (T.d. á
Austur-Skaga, og Melrakka-
sléttu), og sama virðist eiga við
um Mýrahrepp i Borgarfirði,
þótt allgóður árangur náist i
innsveitum á þessum svæðum.
Sama virðist eiga við um
hálendismýrar, t.d. á heiðunum
vestan við Mývatn. Þurrkun
mýra til hagabóta er nú mjög i
tizku. Þvi er haldið fram, að
mýrlendi sé lélegt beitarland
fyrir flesta gripi. Sé þetta rétt,
hlýtur það að byggjast á
breyttum beitarvenjum hús-
dýranna, sem etv. leiðir af
tööufóðruninni. Hef ég reyndar
heyrt þá skoðun meðal ýmissa
bæhda, sem segjast hafa veitt
þessu eftirtekt. Er það verðugt
rannsóknarefni, sem Rann-
sóknastofnun Landbúnaðarins
og tilraunastöðvar hennar ættu
að taka upp.
Ekki skal þvi neitað, að upp-
þurrkun mýra sé i sumum til-
fellum til bóta fyrir afrakst-
urinn. A það einkum við
hallandi mýrar, með blöndu af
gras- eða kvistgróðri, ásamt
mýrargróðrinum. Við fram-
ræslu slikra mýra eykst grasið
fljótt, og mýrarnar geta breytzt
I ágætasta valllendi. Oöru máli
gegnir með flatar mýrar eöa
flóa og þó einkanlega flæðiengi.
Á þeim veldur framræslan yfir-
leitt rýrnun gróðurs, sem gætir
þvi meira, sem lengra liður frá.
Er ljótt að sjá hvernig sum
ágæt gulstararengi, sem áður
fyrr gáfu árlega uppskeru á
borð við beztu tún eða akra,
hafa verið skemmd með fram-
ræslu, sem aldrei getur þó orðið
að gagni, vegna þess hve mýrar
þessar liggja vanalega lágt.
Það eru lika einmitt flóarnir
og flæðimýrarnar, sem viðast.
eru hvað mikilvægastar fyrir
fuglalifið, og ber af þeim
ástæðum sérstaklega að vernda
þær Ufvistir.
Til þessahefur þaðekki veriö
taliö ómaksins vert að ræsa
fram mýrar á heiðum uppi eða á
miðhálendi landsins. Þetta
viðhorf kann þó að breytast ef
hin svonefnda hagaræktun
verður rikjandi stefna. Enn eru
þessar mýrar að mestu leyti
ósnortnar, og þvi er ekki seinna
vænna að fara að hyggja að
verndun þeirra. Vegna legu
sinnar gegna hálendismýrarnar
mikilvægu hlutverki sem vatns-
forðabúr og stuðla að jafnara
rennsli i lækjum og ám. Það
virðist þvi furðu mótsagnar-
kennt, en satt engu að siður, að
nú stafar hálendismýrunum
mest hætta f vatnsmiðlunar-
framkvæmdum vegna ýmissa
stórra virkjana, sem eru á
döfinni. Allir kannst við
Þjórsárverin, þar sem ætlunin
var að sökkva tugum ferkiló-
metra gróins lands, sem að
miklu leyti er votlendi með
mjög sérstæðum gróðri og dýra-
lifi. Svipaðar áætlanir eru nú
uppi um stór svæði á afréttum
Austur-Húnavatnssýslu og
Skagafjarðar, og afréttum
Fljótsdælinga eystra.
Talað er um að „rækta” upp
gróðurlendi i stað þess, sem
þarna fer undir jökulvatnslónin,
og hefur Rannsóknastofnun
Landbúnaðarins látið sér sæma,
að gefa jákvætt álit um slika
„lausn” málanna, þótt allir viti
raunar að slikt er út i bláinn.
Viðhorfin til votlendisverndar
hafa, sem betur fer, tekið veru-
legum breytingum á siðustu
áruin, enda hefur ýmislegt
verið gert til aö vekja athygli á
henni. Myndarlegasta átakið i
þeim efnum er „Votlendisbók”
sú, sem Landvemd gaf út á
siöastliðnu ári, en þar er fjallað
um þessi mál I viðri merkingu,
frá ýmsum sjónarmiðum.
Náttúruverndarfélög lands-
Viö Landamót I Ljósavatnsskaröi. —
mýrlendinu.
Meö framræslunni breytast öll llfsskilyröi, sem áöur voru á
hlutanna hafa flest haft vot-
lendisvernd á dagskrá sinni, og
hafa sum þeira tekið upp sam-
starf við búnaðarsambönd
héraðanna um könnun á
votlendissvæðum með verndun
þeirra og nýtingu fyrir augum.
Slik könnun er nú mjög brýn, og
hlýtur að vera eðlilegur undan-
fari allra friðunaraögerða i
þessum efnum. Mýrar og annað
votlendi er mjög misjafnt eftir
aðstæðum, og lifauðgi þess
einnig, svo og þýðing þess fyrir
fuglalif o.fl. Til ræktunar eru
mýrarnar einnig mjög mis-
góðar, eins og fyrr var bent á,
og ýmsar ástæður geta legið til
framræsiu þeirra, sem ástæða
er til að vega og meta. Raunar
er það furðulegt, að islenzku
mýrarnar skuli ekki fyrir löngu
hafa verið flokkaðar eftir mögu-
leikum þeirra til ræktunar, likt
og t.d. Norðmenn hafa gert með
sinar mýrar.
Helzt ætti aldrei að ræsa fram
mýri, fyrr en hún hefur verið
athuguð gaumgæfilega af
náttúrufræðingum og fræði-
mönnum i landbúnaði. Hlýtur
þetta að leiða hugann að þvi,
hvort ekki sé rétt að gerðar séu
framræsluáætlanir, einhver ár
fram i timann, svo tækifæri
gefist til skoðunar og rannsókna
á mýrunum.
Ýmsir bændur gera sér nú
orðið grein fyrir mikilvægi
mýranna fyrir viðhald fugla og
annarra dýra og taka tillit til
þess við framkvæmdir á jörðum
sinum, en hinir eru þó fleiri,
sem láta sér þetta mýra-
verndunarhjal, sem vind um
eyru þjóta, og kæra sig kollótta
þótt einhverjarfuglskepnur viki
fyrir þeim.
Það fer þó ekki á milli mála,
að raunhæfasta votlendis-
verndin er sú, sem bændurnir
sjálfir stunda, og engin félög
eða stofnanir geta gert neitt
verulegt gagn i þessu efni, ef
eigendur og nýtendur landsins
eru þvi almennt mótfallnir. Það
er nauðsynlegt, að bændur geri
sér grein fyrir þvi, að hér sem
og á fleiri sviðum náttúru-
verndar, verða þeir að vera
landverndarmenn og land-
varnarmenn i sönnustu
merkingu þeirra orða.
Hvað snertir vegagerð yfir
leirur og fjaröarbotna, þá hafa
forráðamenn Vegagerðar
rikisins verið fúsir til að láta
athuga þau mál, og jafnvel að
kosta umfangsmiklar rann-
sóknir i þvi sambandi. Má nefna
Hvalfjörð og Borgarfjörð og
óshólma Eyjafjarðarár, sem
dæmi, þar sem slikar rann-
sóknir hafa verið gerðar. Sömu-
leiðis hefur Orkustofnunin
kostað umfangsmiklar rann-
sóknir á Þjórsárverum, og
rannsóknir á Mývatni og Laxá
voru á sinum tima knúnar fram,
vegna virkjunaráforma. Hins
vegar er mér ekki kunnugt um
neinar slikar rannsóknir i sam-
bandi við flugvallargerð, og er
ástæðan liklega sú, að menn
telja flugvelli svo mikilvæga, að
ekki komi til greina að tefja
framkvæmd þeirra með slikum
athugunum.
Þótt athuganir þessar séu
vissulega mikilvægar, eru þær
samt enginn einhlitur mæli-
kvarði á skaðsemi eöa gagn-
semi framkvæmda. Eftir sem
áður verður að vega það og
meta, hvort og hvernig skuli
framkvæma, og það verður
jafnan mikið álitamál.
Flest þau náttúruverðmæti,
sem reynt er að meta á móti
hinum hagfræðilega ávinningi
af mannvirkjunum, eru raunar
ómetanleg, og þótt við þykjumst
e.t.v. geta metið þau t.d. i sam-
bandi við ferðaiðnaö eöa útivist
fólks, þá er slikt að sjálfsögöu
aðeins stundargildi, svipað og
hagfræðimatiö.
Hið raunverulega gildi
ósnortinnar náttúru hlýtur
jafnan að veröa utan og ofan við
allt hið venjulega peningamat.
Likt og hver einstaklingur hefur
ómetanlegt gildi fyrir einhvern
eða einhverja, þannig er gildi
óspillts landslags og lif rikis þess
lika óendanlega verðmætt, og
skemmdir á náttúrunni verða
aldrei teknar aftur.