Fréttablaðið - 05.03.2006, Blaðsíða 12

5. mars 2006 SUNNUDAGUR
FRÁ DEGI TIL DAGS
ÚTGÁFUFÉLAG: 365 – prentmiðlar RITSTJÓRAR: Kári Jónasson og Þorsteinn Pálsson FRÉTTARITSTJÓRI: Sigurjón M. Egilsson AÐSTOÐARRITSTJÓRI: Jón Kaldal FRÉTTASTJÓRI: Arndís
Þorgeirsdóttir VARAFRÉTTASTJÓRI: Trausti Hafliðason RITSTJÓRNARFULLTRÚI: Steinunn Stefánsdóttir RITSTJÓRN OG AUGLÝSINGAR: Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík AÐALSÍMI: 550 5000
SÍMBRÉF Á FRÉTTADEILD: 550 5006 NETFÖNG: ritstjorn@frettabladid.is og auglysingar@frettabladid.is VEFFANG: visir.is UMBROT: 365 – prentmiðlar PRENTVINNSLA: Ísafoldarprentsmiðja
ehf. DREIFING: Pósthúsið ehf. dreifing@posthusid.is Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuðborgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum
á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. issn 1670-3871
ALLT SEM fiIG VANTAR
ER Á VISIR.IS/ALLT
n‡ vöru- & fljónustu-
skrá á visir.is
Glópalán
Guðmundur Ólafsson hagfræðingur
hefur kallað stóriðjuframkvæmdirnar
á Austurlandi mesta glópalán Íslands-
sögunnar. Heimsmarkaðsverð á áli
hafi hækkað meira en nokkurn óraði
fyrir eftir að framkvæmdir hófust og
auk þess hefðu vextir almennt lækkað
umtalsvert á sama tíma. Þess má geta
að tonn af áli kostar nú um 2.400 doll-
ara en þeir sem hafa langtímaminnið í
lagi muna vel eftir því þegar verðið var
um 1.400 dollarar fyrir tonnið. Sem nú
raforkuverð er tengt heimsmarkaðsverði
á áli fær Landsvirkjun meira fyrir kílów-
attstundina nú en oftast áður og borgar
auk þess lækkandi vexti af lánum vegna
virkjunarframkvæmda. Ef þetta er rétt
hjá Guðmundi koma ummæli Halldórs
Ásgrímssonar forsætisráðherra um
Alcan og Straumsvíkurálverið á NFS í
fyrrakvöld dálítið spánskt fyrir sjónir.
Orðrétt sagði Halldór: „Forsvarsmenn
þess álvers hafa sagt okkur í ríkisstjórn-
inni, að ef að það verði ekki endurbætt
og stækkað, þá liggi það fyrir á næsta
áratug eða svo að leggja það niður og
loka því. Það verði úrelt með tíman-
um og þess vegna sé annað hvort að
endurbæta það og stækka eða þá að
leggja það niður.“ Nú er spurning hverjir
töluðu með þessum hætti í eyru ríkis-
stjórnarinnar og hvort hinir sömu muni
endurtaka ummælin fyrir alþjóð.
Breyttar aðstæður
Við þær aðstæður sem lýst er hér að
framan ætti hvert mannsbarn
að geta séð að um þessar
mundir ríkir umtalsverð sam-
keppni fjölda álframleiðanda
um raforkuna hér á landi. Eftir
því sem næst verður komist
telur til dæmis Norsk Hydro
að félagið hafi eftir allt
saman tapað stórt á því að
bakka út úr álversframkvæmdunum á
Reyðarfirði. Að því er best er vitað hefur
Norsk Hydro fylgst mjög vel með fram-
vindu mála á Norðurlandi og vonaðist
sjálfsagt til þess að Alcoa hætti við allt
saman á Norðurlandi og hleypti öðrum
að. Eins og nú er ástatt mætti einnig
vænta þess að Alcoa, Century eða
Norsk Hydro, svo nokkrir séu nefndir,
myndu gjarnan vilja kaupa verksmiðj-
una í Straumsvík. Hitt er sjálfsagt rétt
að brýnt er að endurnýja þann hluta
þeirrar verksmiðju sem hóf framleiðslu
í maí 1970. Aðstæður á álmarkaði eru
vitanlega allt aðrar nú en haustið 1991
þegar álframleiðendurnir Gränges,
Hoogoovens og Alumax voru sameig-
inlega búnir að ákveða að reisa álver
á Keilisnesi. Þá hrundi álverðið, meðal
annars vegna þess að Sovétríkin höfðu
liðast í sundur og framboð jókst úr
austri, og hætt var við allt saman.
johannh@frettabladid.is
Ég hef aldrei hitt Santos Cardon
liðþjálfa eða Michael Smith lið-
þjálfa, en við höfum svipaða
reynslu að ákveðnu leyti. Árið
2003 og snemma árs 2004 notuðu
liðþjálfarnir tveir hunda til að
hræða íraska fanga við yfirheyrsl-
ur í Abu Ghraib-fangelsinu. Báðir
halda því fram að þeir hafi aðeins
verið að fylgja löglegum skipun-
um. Nú eiga þeir yfir höfði sér að
vera dregnir fyrir herrétt.
Ég gegndi herþjónustu á mörg-
um stöðum víðs vegar um Írak frá
því í janúar 2004 þar til í janúar
2005. Einn af þessum stöðum var
Abu Ghraib-fangelsið. Starf mitt
var að yfirheyra fanga. Ég fékk
skipanir um að nota hunda sem
voru í eigu hersins við yfirheyrsl-
urnar. Þeim skipunum fylgdi ég.
Ég hræddi líftóruna úr þeim
mönnum sem ég yfirheyrði en
fékk aldrei neinar upplýsingar frá
þeim. Aðalástæðan fyrir því var
reyndar sú að 90 prósent þeirra
voru líklega saklausir, en það er
önnur saga.
Óskilgreindir fangar – óskilgreind lög
Ég hef velt því fyrir mér um nokk-
urt skeið hvort ég eigi ekki líka
skilið að vera sóttur til saka fyrir
það sem ég gerði. Ef sú er raunin
þá ber einnig að sækja til saka
háttsetta menn innan bandaríska
hersins. Bandaríski herinn og rík-
isstjórn George Bush hafa hins
vegar hingað til ekki viljað viður-
kenna að þörf sé á því. Ég vann
meðal annars við yfirheyrslur
fanga í Mosul. Þegar hæstráðandi
fangelsisins í Mosul sagði mér í
fyrsta sinn að ég ætti að nota
hunda við yfirheyrslurnar þá virt-
ist það vera löglegt samkvæmt
reglunum og í samræmi við þær
aðferðir sem notast var við í yfir-
heyrslum í Abu Ghraib og annars
staðar í Írak. Hundarnir voru múl-
bundnir og var þeim haldið af
hundatemjara. Fangarnir vissu
það hins vegar ekki þar sem bund-
ið var fyrir augu þeirra. Ef fang-
arnir gáfu mér svör sem mér lík-
aði ekki við þá gat ég gefið
hundatemjaranum merki um að
láta hundana gelta að föngunum
eða láta þá hlaupa að þeim. Stund-
um voru fangarnir svo hræddir að
þeir migu á sig.
Þegar ég hafði verið í Írak í um
það bil hálft ár hætti ég að nota
hunda og sambærilegar yfir-
heyrsluaðferðir eins og til dæmis
að láta láta líkamshita fanganna
hríðlækka til að fá þá til að tala.
Aðferðir sem flokkast sem pynd-
ingar í alþjóðalögum sama hvern-
ig þau eru lesin eða túlkuð. Ég gat
ekki afborið að beita pyndingum á
jafn kerfisbundinn og vélrænan
hátt. Þegar ég var að læra um
hvernig eigi að yfirheyra stríðs-
fanga var mér sagt að ekki mætti
hóta stríðsföngum beint eða
óbeint. Það má aldrei láta hníf á
borðið fyrir framan fanga til að fá
hann til þess að tala. Þetta var
alveg skýrt. En fangar okkar í
Írak voru ekki skilgreindir sem
„stríðsfangar“ þannig að ég vissi
aldrei hvaða lög áttu við um þá. Í
staðinn var vísað til handahófs-
kenndra skráðra og óskráðra skip-
ana sem leyst höfðu Genfarsátt-
málann af hólmi.
Pappas bar síðar vitni um að
Geoffrey Miller hershöfðingi
hefði sagt honum að nota ætti
hunda við yfirheyrslu fanga. Mill-
er þessi tók við yfirumsjón með
málefnum fanga í Írak eftir að
hafa gegnt því starfi í Guantana-
mó-flóa á Kúbu. Miller hefur hins
vegar neitað því að hafa mælt með
notkun hunda við yfirheyrslur í
Írak. Hann sagði einnig nýlega að
hann myndi ekki bera vitni er Car-
dona og Smith verða leiddir fyrir
herrétt og vísaði til réttar síns um
að mega forðast að bendla sjálfan
sig við glæp með vitnisburði
sínum.
Skýrari ákvæði
Ég ræddi af fúsum og frjálsum
vilja við rannsakendur um þær
aðferðir sem ég beitti í Írak. Og
það án þess að hafa lögmann mér
við hlið. Þess vegna get ég ekki
haft mikið álit á Miller. Hann
hefur ákveðið að firra sig ábyrgð
með því að gera það sem fyrir her-
mann er sambærilegt við það er
bandarískur borgari „ber fyrir sig
fimmta viðbótarákvæði banda-
rísku stjórnarskrárinnar“. Miller
virðist sáttur við að láta Cardona
og Smith taka á sig sökina, sem
eru sláandi svik við undirmenn
hans og brot á gildum bandaríska
hersins.
Cardona og Smith hafa verið
sakaðir um sjúka hegðun og
sadisma. Þeir eiga yfir höfði sér
langa fangelsisvist ef þeir verða
fundnir sekir. Þrátt fyrir það er
næstum því öruggt að þeir héldu
að þeir væru einungis að fylgja
löglegum skipunum. Í hernum eru
skipanir skipanir nema það liggi
ljóst fyrir að skipanirnar séu brot
á lögum. Í stað fyrir að gefa okkur
skýr skilaboð um að pyndingar
væru ekki leyfilegar gáfu æðstu
yfirmenn okkar okkur óljósar
skipanir um hvað mætti og hvað
mætti ekki.
Öldunardeildarþingmaðurinn
John McCain frá Arizona, sem er í
Repúblikanaflokknum, náði
nýlega að koma frumvarpi sínu
um bann gegn pyndingum í gegn-
um bandaríska þingið. Á meðan
Bush forseti skrifaði undir lögin
þá flækti hann hin nýju lög, sem
kváðu mjög skýrt á um að pynd-
ingar væru bannaðar, með því að
segja að hann myndi „túlka lögin
með hliðsjón af því stjórnarskrár-
bundna valdi sem forsetinn hefur“.
Þeir sem eru starfandi í fangels-
unum í Írak eiga skilið að fá skýr-
ar upplýsingar um hver munurinn
er á löglegum og ólöglegum skip-
unum. Hermennirnir sem eru í
Írak þurfa einnig að hafa yfir-
mann sem getur ekki túlkað lögin
þannig að þau „leyfi“ pyndingar.
Viðbótarákvæði McCains sem
kveður á um algert bann á allri
„grimmdarlegri, ómanneskjulegri
og lítillækkandi“ meðferð fanga í
öllum tilfellum er í nákvæmu sam-
ræmi við hin raunverulegu gildi
bandaríska hersins og bandarísku
þjóðarinnar. Við ættum að fara
eftir því í öllum tilfellum.
Ég veit af eigin raun að það oln-
bogarými sem hermönnum er
veitt til matskenndra ákvarðana
verður nýtt til fullnustu gegn
föngum. Ég komst að því í Írak að
engin leið er eins launhál og sú
sem leiðir manninn út í að beita
aðra menn pyndingum. Til að
koma í veg fyrir að bandarískir
hermenn séu sífellt á hálum ís
þurfa lögin að kveða skýrt á um að
pyndingar verði ekki liðnar innan
bandaríska hersins.

Höfundur var í bandaríska
hernum frá því í maí árið 2001 þar
til í júlí 2005. Greinin birtist áður í
The New York Times.
Hundalógík í hernum
Í DAG
PYNDINGAR
ANTHONY LAGOURANIS

Ef fangarnir gáfu mér svör
sem mér líkaði ekki við þá gat
ég gefið hundatemjaranum
merki um að láta hundana
gelta að föngunum eða láta þá
hlaupa að þeim. Stundum voru
fangarnir svo hræddir að þeir
migu á sig.
Engum blöðum er um það að fletta, að þjónusta við aldraða er eitt af brýnustu og mikilvægustu verkefnum samtím-ans. Margt hefur verið vel gert á því sviði á umliðnum ára-
tugum og sumt af mikilli reisn og framsýni. Þegar elliheimilið
Grund var reist var það til að mynda ein glæsilegasta bygging
sinnar tíðar í höfuðborginni.
Sjálfseignarstofnanir og félagasamtök eins og sjómannasam-
tökin hafa í gegnum tíðina lyft mörgu grettistaki í þjónustu við
aldraða. Það er lofsvert framtak sem seint verður fullþakkað.
Með stofnun Framkvæmdasjóðs aldraðra á sínum tíma var lagð-
ur grundvöllur að endurbættri þjónustu í byggðum landsins.
Loks var þessi þjónusta fyrir fáum árum færð enn einu skrefi
fram á við með samningi við hlutafélag, sem haslað hefur sér
völl í öldrunarþjónustu með afar myndarlegum hætti.
Saga öldrunarþjónustu hér á landi er þannig vörðuð mörgum
merkum áföngum, en viðfangsefnið er viðvarandi, og nú blasir
við að með ýmsu móti þarf að bæta úr aðkallandi þörf á meiri og
betri aðstöðu og ríkari þjónustu. Sú staðreynd er óumdeild. Ekki
sýnist heldur vera teljandi stjórnmálaágreiningur um mat á þörf
úrbóta.
Eigi að síður er ekki að sjá, að fyrir liggi markviss aðgerða-
áætlun um það hvernig mæta á þeim aðstæðum, sem við blasa.
Slík áætlun hlýtur eðli máls samkvæmt að snúast um skipulag,
aðferðafræði og peninga. Þrátt fyrir þörf á aðhaldi í opinberum
rekstri verður ekki framhjá því horft, að þetta er verkefni, sem
skattgreiðendur dagsins í dag skulda þeirri kynslóð, sem lagði
hornsteininn að auðlegðarsamfélagi nútímans á Íslandi.
Liggja þarf fyrir hvaða markmið menn vilja að sett verði um
gæði öldrunarþjónustunnar. Enn fremur þarf að vera ljóst eftir
hvaða leiðum menn vilja fara til þess að ná settum markmiðum.
Þessi verkefni verða ekki umflúin og þau leysast ekki af sjálfu
sér. Fyrir þá sök væri gott að sjá skýra leiðarlýsingu stjórnvalda
á þessu sviði.
Ljóst er að verkefnin eru fjölþætt. Aldraðir þurfa mismun-
andi þjónustu. Við úrlausn á þeim þörfum þarf að huga bæði að
sjálfsvirðingu þeirra, sem í hlut eiga, og hagkvæmni. Eins og
kerfið blasir við sýnast menn sumstaðar vera að spara eyrinn en
kasta krónunni. Það er ekki gott afspurnar.
Samstarf ríkisvaldsins við sjálfseignarstofnanir og hlutafé-
lög, sem fengist hafa við öldrunarþjónustu, virðist hafa gefið
góða raun. Vandséð er að unnt verði að mæta þeim kröfum, sem
óhjákvæmilegt er að bregðast við, nema með því móti að slíkir
einkaaðilar leiki þar stórt hlutverk. En um það getur vitaskuld
risið stjórnmálalegur ágreiningur. Þannig er hugsanlegt, að
skiptar skoðanir geti verið um leiðir til þess að takast á við það,
sem menn eru almennt sammála um að gera þurfi. En það má
ekki við neinar aðstæður letja menn til átaka. Hér eru einfald-
lega brýnni hagsmunir í húfi en svo, að það megi gerast.
Tími skýrra markmiða, skynsamlegra og hagkvæmra aðferða
og nýrra athafna til að bæta öldrunarþjónustuna er kominn.
SJÓNARMIÐ
ÞORSTEINN PÁLSSON
Þjónusta við aldraða.
Þörf á stefnu-
mörkun
Samstarf ríkisvaldsins við sjálfseignarstofnanir og
hlutafélög, sem fengist hafa við öldrunarþjónustu,
virðist hafa gefið góða raun.