Tíminn - 25.09.1977, Blaðsíða 20

20

Sunnudagur 25. september 1977
Sunnudagur 25. september 1977
21
Eins og flestum lesendum Tim-
ans mun vera kunnugt, þá er
Rannsóknastofnun landbúnaöar-
ins til húsa aö Keldnaholti i Mos-
fellssveit. Þar er aö sjálfsögöu
margvisleg visindastarfsemi um
hönd höfö, og þar vinna margir
ungir og efnilegir fræöimenn.
Einn þeirra er Þorsteinn Tómas-
son jurtaerfðafræöingur.
Hafði snemma áhuga
á náttúrufræði
Þorsteinn er nú hingað kominn
til þess aö spjalla við lesendur
Timans, og fyrsta spurningin,
sem fyrir hann verður lögö, er á
þessa leiö:
— Hvað er langt siöan þú fórst
að fást viö þá hluti, sem þú ert
meö á milli handanna núna?
—-Ég réðist til Rannsóknastofn-
unar landbúnaöarins i septem-
bermánuöi 1970 og hef veriö þar
siðan, aö þvi undan skildu, aö ég
dvaldist viö nám i Uppsölum i
Sviþjóð veturinn 1974-’75. Auk
þess vann ég hér á stofnuninni
nokkur sumur meöan á námi
minu stóö.
— Og sérgrein þin er auðvitað
erföafræöi og kynbætur jurta?
— Ég lærði það sem kallað er
hagnyt grasafræöi i landbúnaöar-
deild háskólans i Aberdeen á
Skotlandi.
— Þú þekkir þá vist islenzkar
jurtir, flestar eöa allar?
— Þaö kemur nú mest af sjálfu
sér, þegar áhuginn erfyrir hendi,
og sifellt er unniö aö þessum hlut-
um.
— En ert þú samt ekki fæddur
og uppalinn i Reykjavlk?
— Nei, ég fæddist i Uppsölum i
Sviþjóö, en fluttist til Islands
fjögurra ára gamall, og þá til
Reykjavikur, þar sem ég hef átt
heima siöan. Foreldrar minir eru
Tómas Tryggvason jarðfræöing-
ur og Kerstin kona hans. Reykja-
vik var ekki ein um þaö aö móta
mig. Ég var alltaf i sveit á sumr-
in, öll min bernskuár, eftir aö viö
komum heim til Islands, fyrst hjá
föðursystur minni, Kristlaugu
Tryggvadóttur, og manni hennar,
Valdimar Asmundssyni, bónda á
Halldórsstöðum i Báröardal. Sið-
an var ég fimm sumur hjá Sig-
hvati Arnórssyni á Miðhúsum I
Biskupstungum, og eitt sumar á
Guölaugsstööum I Blöndudal, hjá
Guömundi Pálssyni.
Ég tel þannig, aö ég hafi að
minnsta kosti þekkt allvel til
sumarstarfa i sveit, þegar ég hóf
nám mitt, og ég haföi gaman af
öllu, sem viö kom gróöri jaröar,
og náttúrufræöi yfirleitt. Stund-
um fór ég meö pabba, þegar hann
var í visindaferöum, og þaö jók
enn á náttúrufræöiáhuga minn.
Að kynbæta
Islenzk grös
— Þú hefur svo getaö snúiö þér
beint aö áhugaefni þinu, þegar þú
hafðir lokiö námi I menntaskdla?
— Já. Ég sótti um skóla i Skot-
landi, komst þar aö, stundaöi þar
nám í fimm ár, og var ráöinn aö
Keldnaholti strax og ég kom heim
frá námi.
— Þá er vist næst fyrir hendi að
spyrja: Hvaö er það sem þú gerir
i Keldnaholti?
— Meginstarfssvið mitt flokk-
ast undir jurtakynbætur. Innan
þess sviös fæst ég mest viö aö
kynbæta Islenzk grös 1 þvi augna-
miöi aö efla og bæta þá eiginleika
þeirra, sem okkur varöar mest:
uppskeru, vetrarþol osfrv. Þarna
fæst ég mest viö þau grös, sem
eru algengusti islenzkum túnum,
svo sem snarrót, vallarsveifgras,
túnvingul og lingresi. En þar aö
auki vinn ég viö ýmsar erlendar
tegundir, sem hafa veriö reyndar
hér, en henta ekki, eins og þær
eru, og þá er spumingin, hvort
ekki er hægtaö auka hæfni þeirra
meö kynbótum. Þaö er mikilvæg-
ur þáttur i svona starfi aö skoöa
þann efniviö sem berst erlendis
frá, leita aö nýjum tegundum og
stofnum og kanna, hvernig þetta
reynist viö islenzkar aöstæöur.
— Hérerþá um þaö aö ræöa, aö
islenzkar jurtir megi kynbæta,
þannig aö þær geri hvort tveggja,
gefi meira af sér og þoli betur is-
lenzka veröráttu?
— Kannski vitum viö nú ekki
svo m jög mikiö um isienzku grös-
in, yíirleitt. Viö eigum ekki
marga stofná af þeim, og reyndar
Þorsteinn Tómasson aö störfum. — Kornatilraunir á Rangárvöllum. Ljósm. Þ.T.
Hér er Þorsteinn innan um safn af strandreyr, sem hugsanlegt er að verði nytjagras á islandi i framtiöinni. Ljósm. Þ.T.
Kornakur á Geitasandi. Þeir eru að visu til fleiri en einn á tslandi,
en þessi Geitasandur er að sjáifsögðu í Rangárvallasýslu. Ljósm. Þ.T.
Frætaka af túnvingii, sem er uppgræðslu- og beitargras. Ljósm. Þ.T.
engan á markaöi, en hins vegar
höfum viö ákveönar hugmyndir
um vaxtareiginleika Islenzkra
grasa, miöaö við erlenda stofna
af sömu tegundum. Þaö hefur oft
viljað reynastsvo, aö Islenzk grös
byrji vöxt heldur seinna á vorin
og sölni fyrr á haustin en sömu
tegundir erlendra jurta, en jafn-
framt eru islenzku grösin harö-
geröari gagnvart vetri en þau út-
lendu.
En við viljum reyna aö finna
grös, sem sameina þá kosti aö lifa
vel og gefa mikla uppskeru. Viö
þekkjum fjölmörg dæmi um er-
lendar tegundir, sem gefa mikla
uppskeru, en i fyrsta verulega
haröa vetrinum sem kemur,
deyja þau.
Þegar notkun sáögresis varð
aimenn hér á landi eftir siöustu
heimsstyrjöld, var mjög miklu
sáö hér af erlendum fræblöndum,
einkum frá Skandinaviu, Banda-
rikjunum og Kanada. Þau grös,
sem þarna var sáö til, hafa siöan
dáiö, ýmist smám saman eða
skyndilega. Inn i túnin hefur þá
komið Islenzkur gróöur, en bænd-
urhér gera litiö að þvi aö endur-
rækta tún sin. Afleiöingin er sú,
aö íslenzkur gróöur veröur mjög
rikjandi i þeim túnum, þar sem
erlenda sáögresiö hafði dáiö, en
þessi i'slenzki gróöur er misjafn-
lega góöur. Oft eru þessi tún meö
islenzku jurtunum bæöi grasgefin
og vetrarþolin, en hins eru lika
dæmi, aö gróöurinn i nágrenni
túnsins hefur ekki verið góður til
þess að taka viö af erlendu jurt-
unum, sem þoldu ekki hinar nýju
aöstæöur. Oft hafa borizt inn i ný-
ræktina óæskilegar plöntur, sem
gefa til dæmis litla uppskeru, svo
aö úr veröur hálfgerö óslægja.
tslenzku jurtirnar
stóðust þolraunina
Náttúruvaliö getur unniö ótrú-
lega hratt. Viö getum gengiö út
frá þvi, aö jurtir, sem vaxiö hafa
veriö ákveöin skilyröi, hafi mót-
azt mjög af þessum skilyröum.
Þegar kynbæta skal jurtir eöa
búa til stofn, liggur þvi beint viö
að leita jurta til sllks viö skilyrði
sem allra likust þeim skilyröum,
sem viö ætlum aö bjóða þessum
plöntum síöar. Það er til dæmis
mjög gott aö safna i gömlum, is-
lenzkúm túnum. Þar eru gjarna
uppskerumiklar jurtir, sem eru
búnar að þola harðræöi veöur-
farsins langalengi, hver plöntu-
kynslóðin eftir aðra, og eru þvi
liklegar til þess að halda áfram
aö standa af sér m islynt veöurfar.
Ágætt er lika aö leita fanga á
stööum, þar sem náttúrleg frjó-
semi er mikil. Þar á ég til dæmis
við fuglabyggö, ekki sizt i eyjum
og annars staöar, þar sem fuglar
bera mikiö á, og meira en islenzk-
ur bóndi myndi gert hafa. —
Þannig hef ég til dæmis fundið
mjög athyglisveröan efniviö af
vallarsveifgrasi i Breiöafjarðar-
eyjum, og af túnvingli reyndar
llka. Þetta er þeim mun athyglis-
veröara vegna þess, aö þarna
hefur ekki aöeins verið mikiö bor-
iö á, heldur lika mikiö heyjaö og
beitt.
Efleita skalaðuppgrasðslujurt,
til dæmis stofni sem hentaði vel
til þess að græöa upp sanda, þá er
hennar helzt aö leita I sendnum
jarövegi. Dæmi um árangur af
sliku er t.d.tilraun, sem dr. Björn
Sigurbjörnsson gerði fyrir um 15
árum. í þessari tilraun var sáö
erlendum grösum, stofnum, sem
voru á markaði hér, auk tveggja
stofna af islenzku vallarsveif-
grasi. Það var boriö á reitina tvö
fyrstuárin, en siöan hefur ekkert
verið gertviö þessa tilraun, og nú
er svo komið aö ekkert er lifandi,
sem þar*var sáö, nema islenzku
grösin, en þau eru hins vegar
gullfalleg og meö algera „þakn-
ingu,” en þaö þýöir, aö þau þekja
flötinn algerlega, svo aö þar sér
ekki I beran sand. íslenzku
jurtirnar hafa haldiö út, án þess
aö hopa af hólmi.
Merkasta jurtin, sem
flutt hefur verið inn
— Hverjar hafa gefizt bezt
þeirra jurta, sem fluttar hafa
verið inn frá útlöndum?
— Liklega er óhætt aö segja, að
vallarfoxgrasiö sé merkasta jurt-
in, sem flutt hefur verið hingaö til
lands. Þaö hefur náö mikilli út-
breiöslu hér, og vinsældum, enda
ertvimælalaust, aö þessi jurt hef-
ur margt til slns ágætis. Vallar-
foxgras gefur mikla uppskeru,
þaö er lostætt, og þess vegna er
eölilegt aö bændum þyki þaö
harla góð jurt tilheyöflunar. Hins
vegar hefur það þann ókost, aö
það sprettur fljótt úr sér. í
óþurrkatiö er mjög sennilegt, aö
islenzku grösin haldi fóöur-
gildi sinu lengur en vallarfoxgras-
iö. Næringargildi þess fellur mjög
hratt, eftir aöliða tekur á sumar.
Nú er svo komið, aö hér á landi
eru aöallega tveirstofnar sem um
er að ræöa. Annar er norö-norsk-
ur, og heitir Engmo, en hinn er is-
lenzkur stofn, sem dr. Sturla
Friöriksson á heiöurinn af, og
heitir Korpa. Korpa er eini stofn-
inn hér hjá okkur, sem er kominn
svo langt að vera seldur til
bænda. Brýnasta verkefnið núna
er aö koma fleiri stofnum á
markaðinn til ýmissa nota, bæöi
til túnræktar yfirleitt, og ræktun-
ar i túnum viö mismunandi skil-
yröi, til dæmis bæöi i móa- og
mýrajarövegi o.s.frv.
Af Islenzku grösunum hef ég
mestan áhuga á vallarsveifgras-
inu. Þaö er aö mörgu leyti mjög
gott gras, þaö er „skriöult,” sem
þýöir, að jurtin vex út I skellur,
sem myndazt hafa i túninu af
ýmsum ástæðum. Vallarsveif-
gras á sér langan vaxtartima,
þaö þolir vel beit og gefur mikla
uppskeru. Það eru til margir
stofnar af vallarsveifgrasi, sem
hafa aö visu gefizt misjafnlega
vel. Nokkrir hafa þó gefið mjög
góöa raun, en þeir stofnar, sem
Bygg-afbrigöieru mjög mismunandi aögerö oglögun. Ljósm.Þ.T.
nú eru komnir i úrval okkar hér,
lofa mjög góöu og viröast^ taka
hinum erlendu stofnum fram.
Nokkuð hefur verið gert að þvi
'aö senda fræ til útlanda til fræ-
ræktar þar, en frærækt islenzkra
jurta, t.d. i Danmörku, hefur mis-
tekizt svo að segja algerlega fram
til þessa. Sömu sögu er reyndar
að segja af öðrum norrænum
stofnum, t.d. frá Norður-Noregi.
Norðmönnum hefur gengið erfiö-
lega að fá frærækt af sinum stofn-
um á suölægari breiddargráðum.
Rétt er þó aö taka fram, að tek-
izthefur aö rækta vallarfoxgrasiö
og Korpu til fræs erlendis.
Getum við
ræktað fræ?
— En er óhugsandi aö gera
þetta hér heima?
— Þetta er eölileg spurning, og
núhlýturathygliokkar aö beinast
að þvi, hvort viö séum ekki þess
umkomnir aö rækta fræ sjálfir i
einhverjum verulegum mæli. í
þeim efnum eru einkum tvær
spurningar mjög brýnar. í fyrsta
lagi: Getum viö ræktað fræ hér á
landi, — og þá meö hve góðum
árangri? Og i öðru lagi: Hvers
vegna er ekki hægt að rækta fræ
af islenzkum stofnum á erlendri
grund? Okkur er mikil nauösyn
aö ná f ræræktinni vel á strik, hún
er einn snarasti þáttur allrar kyn-
bótastarfsemi á sviði grasræktar.
Ariö 1974 fengum viö nokkurt fé
frá Þróunarsjóöi Sameinuöu
þjóöanna til þess að hefja hér fræ-
rækt. Nú hefur verið komiö upp
góöri aöstööu á Sámsstööum i
Fljótshlið, og þar mun veröa mið-
stöö islenzkrar fræræktar i fram-
tiöinni.
— Eru þær tilraunirekki komn-
ar á staö?
— Viö erum eiginlega á fyrsta
ári tilraunanna. Þær niöurstöður,
sem viö erum aö fá núna, lofa
góðu um frærækt vallarsveif-
grass, en aftur á móti er heldur
snemmt að segja, hvernig okkur
muni ganga með túnvingulinn.
— Er veöurfariö ykkur ekki
neinn Þrándur i Götu?
— Jú, ekki er þvi aö neita. Lik-
lega eru þaö ekki neinar öfgar aö
segja, að haustveörin séu alvar-
legasta vandamál fræræktar á Is-
landi. Eins og allir vita, sem gefa
veðrinu einhvern gaum, kemur
þaö iðulega fyrir, aö stormur og
rigning standi langtimum saman,
einmitt um það leyti, sem fræ er
að þroskast. Einn góöan veöur-
dag gerist þaö svo, aö sunnanros-
inn snýst upp i noröanátt, þaö
birtir til og hvessir af noröri. Þá
fýkur fræið út I buskann, og allt
erfiðiö hefur oröiö til einskis.
Þetta á einkum viö um túnvingul-
inn, en minni hætta er meb
vallarsveifgrasið, þvi að þaö
heldur fastara i fraáð. Og þessi
hætta er naumast fyrir hendi i út-
löndum, af þvi aö þar er þroskinn
svo miklu fyrr á ferðinni. Þar er
fræuppskera i júli, en hér um —
eöa upp úr mánaðamótum
ágúst/september.
— Er ekki meðferð fræs, eftir
uppskeru, lika mikiö vandaverk?
— Jú, öll sú meðferð er ákaf-
lega mikils verö. Þar koma til
greina þurrkun, hiti og ýmis önn-
ur atriði. Þaö er nefnilega ekki
nóg að eiga fræ, það verður lika
aö geta spirað.
— Þetta hafiö þiö nú samt verið
að gera, og meö alveg viðunan-
legum árangri, aö ekki sé meira
sagt.
— Við vonum, aö þetta sé að
komast á skriö. Þá ætti ekki aö
liða á löngu, þangað til við getum
boðið nokkurt úrval Islenzkra
stofna til ræktunar. Hitt er allt
annaö mál, hvort Rannsókna-
stofnun landbúnabarins muni
sem slík standa aö frærækt i stór-
um stil. Um þaö vil ég ekki spá
neinu.
Kornrækt er sennilega
um átta þúsund ára
gömul
— Þegar þú komst til min áðan,
til þess aö taka upp þetta viðtal,
munt þú hafa komið einhvers
staðar ofan úr hliðum Esjunnar.
Hvaö varst þú að gera þar?
— Aöur en ég svara þessari
spurningu beint, er bezt aö ég segi
frá þvi, að eftir að ég haföi verið
við nám i Uppsölum i Sviþjóð
veturinn 1974-’75, fékk ég mikinn
áhuga á byggi, og korntegundum
yfirleitt, en i Uppsölum hefur
mikið veriö unnið að kynbótum á
hinum ýmsu tegundum korns. —
Nú, og auövitaö smitaöist ég lika
af þeim áhuga á kornrækt, sem
gert hefur vart viö sig hér á landi,
og þar er frægast fordæmi
Klemenzar Kr. Kristjánssonar,
fyrrv. tilraunastjóra á Sámsstöð-
um.
Bygg er ákaflega skemmtileg
jurt við að fást. Það eru til feiknin
öll af heimildum um bygg, þvi að
mikið hefur verið um það skrifaö,
bæði fyrr og siöar. Þannig vita
menn mikiö um þá eiginleika
þessarar jurtar, sem ráöa mestu
um uppskeru hennar. En hins
vegar búum við hér á tslandi viö
sérstök skilyröi hvað veðurfar og
varöveg snertir, og þess vegna er
mikilsvert aö gera tilraunir sem
miöa aö þvi að kanna hvaöa þætt-
ir það eru, sem hafa mest áhrif á
þaö, hvorthértekstaö rækta korn
eöa ekki. Þaö er m.a. þetta, sem
ég er aö kanna meö tilraunum
mfnum.
1 vor sáöi ég mörgum afbrigö-
um korns I mismunandi hæö i
Esjunni. Þar eru vaxtarskilyröi
aö flestu leyti svipuö frá einni
stöð til annarrar, nema aö hitinn
fer auðvitaö lækkandi eftir þvi
sem ofar dregur. Auk stöðvanna i
Esjunni, fer þessi tilraun fram
viös vegar um land, þar sem
gerðar eru veðurathuganir, og
þannig fæst nokkuö góö hugmynd
um áhrif veðurfarsins á vöxt og
viðgang kornsins. Hvaða áhrif
hefur rigningasumar, hitasumar,
þurrkasumar osfrv.?
• — Hafa menn ekki ræktaö bygg
svo aö segja frá ómunatlð?
— Ræktun þess hefur sennilega
hafizt, þar sem nú heitir Pales-
tina, fyrir um þaö bil átta þúsund
árum. Síðan barst þessi ræktun
norður eftir Evrópu, hægt og
hægt, og fjögur þúsund árum
seinna voru Norðurlandabúar
farnir aö rækta bygg. Það fólk,
sem nam Island og settist hér að,
fyrir rúmum þúsund árum, hefur
kunnað til kornræktar, og vitað
er, a ð hún var stunduð hér á landi
langt fram eftir öldum. Um hana
eru skráðar heimildir allt fram á
átjándu öld.
Er hægt að rækta
korn á íslandi?
Þessi staðreynd hefur löngum
veriö islenzkum mönnum hug-
stæö, og vakið hjá þeim þrálátar
spurningar um, hvort ekki sé
hægt að taka þennan þráð upp
aftur, þótt niður félli um stund,
þegar þjóðin var hvað harðast
leikin af hvers konar óáran. Og
menn gerðu meira en að spyrja
spurninga. Nú, á tuttugustu öld,
hófust áhugamenn handa um
kornræktartilraunir, en meö mis-
jöfnum árangri.
— Hvað olli þvi að árangurinn
varð svo misjafn?
—- Sennilega er meginástæöan
sú, að okkur vanti afbrigöi, sem
hentar þeim aöstæöum, sem hér
erufyrir hendi. Viö erum á jarðri,
eöa mörkum þess svæöis, þar
sem hægt er að rækta korn meö
viöhlitandi árangri. Og viö búum
við veðurfar, sem aö mörgu leyti
er ákaflega sérstætt. Hér er
miklu meira um votviðri og vinda
en viðast hvar annars staöar, og
hérer enn fremurminna um skjól
en i öðrum löndum. Hér eru þvi
öll stórviöri svokölluö ,,nær”veö-
ur, þaö er aö segja veður, sem
eiga greiða leið aö öllu, sem er úti
undir beru lofti, hvort sem þaö
eru menn, skepnur eöa gróöur.
Hitafariö hefur lika mjög mikið
aö segja, en aikunna er, að hér á
landi stigur hann sjaldan hátt,
jafnvel ekki um hásumarið.
Ellefu stig á celsius er ekki mikill
meðalhiti I júli. Þegar þess er svo
lika gætt, að mikil hreyfing er á
loftinu, jafnvel alveg niðri viö
jörö, þá liggur i augum uppi, aö
þetta eru ekki góð skilyrði tii
kornræktar.
— En er ekki hægt aö gera
bveeið hæfara tilþess að standast
þá veðráttu, sem hér er fyrir
hendi?
— Það þarf aö kanna með til-
raunum, hvaöa þættir þaö eru i
útliti og eðlisgerð jurtarinnar,
sem hafa áhrif á það, hvort hún
getur þrifizt hér eöa ekki.
Klemenz Kristjánsson gerði
margvislegar athuganir á þvi
með mælingum, hvaö bygg þyrfti
mikla svokallaöa „hitasummu”
til þess að geta vaxið og þroskazt.
Meö þvi að skrá meöalhita hvers
dags yfir sumariö og leggja sam-
an, er fengin út ákveöin tala,
„hitasumma”. Þessi aðferð hefur
meðal annars verið notuö til þess
aö reyna að gera sér grein fyrir
þvi, hvernig veðurfar muni hafa
verið hér, á meöan kornrækt var
stunduð hér að marki. Með þessu
móti er lika nokkurn veginn hægt
að gizka á, hvernig veðurfari
muni hafa verið háttaö, þegar
menn neyddust til þess aö hætta
aö rækta korn hér á landi. Hvar á
landinu lagöist byggrækt fyrst
niður, hvar þraukaöi hún lengst?
Ef viö vikjum beint aö þvi sem
ég er aö gera meö athugunum
minum á byggi, þá læt ég plöntur
I potta og gróðurset þær viöa um
iand, eins og ég sagöi áöan. Siöan
athuga ég hvaö gerist. Ég rann-
saka þyngd kornanna og fjölda
þeirra, hæð jurtarinnar osfrv.,
osfrv.
— Ert þú bjartsýnn um framtiö
kornræktar hér á landi, miðaö viö
þá reynslu, sem fengizt hefur?
— Já, þvi ekki það? Þaö er hollt
að vera bjartsýnn, svo framar-
lega sem bjartsýnin er ekki
óraunsæ. Hins vegar er of
snemmt aö spá miklu.
Jurtakynbætur hafa
geysiviðtæk áhrif
— Eru ekki kynbættar fleiri
Framhald á bls. 25