Tíminn - 30.07.1978, Blaðsíða 22

22

Snnnudagor 30. jáli 1»7S

Ætihvönn I höndum önnu Sdlveigar (2*/7 H78)
I
I
MÖRGUM ER
HVONNIN MIKIÐ I HUG
„Hugrökk teygist á háum legg
hvönnin fram yfir gljúfravegg”.
Þannig ávarpar Jón Helgason
prófessor hvönnina i kvæöinu „A
Rauðsgili”.
Flestir þekkja hvönn, hina
mikilfenglegu jurt, sem oft verö-
ur metri eöa meir á hæö meö
afarstór blöö og stóra grænhvita
blómsveipi. Mikil rót er undir
þroskaöri jurtinni, fuU af nær-
ingu. Hvönniner fræg aö fornu og
nýju og fjölmargir staöir viö hana
kenndir, t.d. Hvanná, Hvanneyri,
Hvannalindir, Hvannstóö og
Hvannakrar. Ætihvönn var fyrr-
um miklu útbreiddari en nii, bæöi
menn og fénaöur hafa víöa eytt
henni. Samt vex hiin enn allviöa,
aöallega i giljahvömmum, fugla-
björgum, hólmum og eyjum, og
fram meö lækjum, ám og vötn-
um, bæöi i byggö og uppi á há-
lendi. Fræin dreifast auöveldlega
meö vatni. Hafa margir t.d. séö
hvannbrydda bakkana og
hvannastóöiö á bökkum og hólm-
um Laxár i Þirigeyjarsýslu.
Hvönn vex líka allviða viö sveita-
bæi og i kaupstööum, t.d. viöa i
vesturbænum i Reykjavik. Hvers
vegna? Jú, hvönn var lengi
mikilsverð mathurt i norölægum
löndum og jafnframt lækninga-
jurt. Voru fyrrum hvannagarðar
viöa á Noröurlöndum, einnig hér
á landi. Vex hún enn hér og hvar
við garða eöa i garðshorni.
t Noregi mátti fyrrum berja
hvannaþjófa bótalaust á staön-
um! Sýnir þaöl hve miklum met-
um hvönnin var. Hvönn var lengi
seld á torgum i Noregi. Heita má
aö öll hvönnin sé æt, en mest þótti
varið i' hinar digru rætur til bú-
drýginda. Þær eru matarmiklar,
þefmiklar og nokkuö rammar.
Voru þær grafnar upp meö sér-
stöku áhaldi, sem kallaö var
rótargrefill. Aöallega var fariö á
rótarfjall á vorin á fyrri öldum,
og stundum safnaö svo he stburö-
um skipti. Til geymslu voru ræt-
urnar grafnar djúpt i mold.
Siöan teknar upp jafnóöum og
þurfti að nota þær og etnar meö
ýmsum mat, t.d. harðfiski eöa
sölvum. Soönar i mjólk voru þær
og haföar i brauð. Stönglarnir
(hvannnjólarnir) eru lika ætir og
raunar mesta ljúfmeti ungir og
meyrir, en tréna með aldrinum.
Yzta himnan er flysjuö af og hinn
bragðgóði stöngull siöan stýföur
úr hnefa, eða borðaöur ,meö
smjöri.sneiddur niöur. Hiö þægi-
lega bragö situr lengi i munni.
Ungir hvannaleggir einnig hag-
nýttir i graut eins og rabarbari.
Blöðin notandi sem salat eöa
spinat. Fyrrum var rótin tuggin
gegn farsóttum. Bæöi rót og fræ
notuð i brennivin og likjöra til
smekkbætis.
I hvönn er allmikið C-fjörefni,
einnig kumarinsambönd, —
óstöðug olia o.fl. Hvönn þótti
styrkja meltinguna. Sýrðir
hvannstönglarþykja bæði sælgæti
og hollir. Hvönn er talsvert rækt-
uö i' Miöevrópu bæöi til lyfjagerö-
ar og I likjöra. Flestar lækninga-
jurtir ( ogþekking á þeim) hafa
komiöað sunnan, voru t.d. marg-
ar ræktaöar viö klaustrin. En
meö hvönn var þessu ööru visu
farið. Þekking á henni og lækn-
ingamætti hennar virðist hafa
borizt að noröan suöur á bóginn.
Hvönn átti aö geta læknaö margt.
Sumt eru eflaust hindurvitni, en
nýlegar efnagreiningar benda þó
til þess aö trúin á lækningamátt
hennar sé ekki alveg úr lausu lofti
gripin. Og talsverður matur er i
henni. Skyldu ekki útilegumenn,
t.d. i Hvannalindum, hafa haft
veruleg not af hvönn. Eða Grettir
á Arnarvatnsheiöi? Hvönnin
hefur bragöast vel meö silungn-
um. Vel hafa og Eyvindur og
Halla kunnað aö meta hvönnina.
Þekking áhvönnoge.t.v. hvönnin
sjálf, hefur borizt meö islenzkum
landnámsmönnum til Grænlands.
HansEgedefannfáein islenzkorð
i grænlenzku, þ.á.m. nafniö á
hvönn — kuanek.
Rætt hefur verið um ætihvönn.
En þrjár tegundir hvanna vaxa á
Islandi, þ.e. ætihvönn, geithvönn
og sæhvönn. Sæhvönn vex við sjó i
sjávarbökkum og eyjum, einkum
á vestanverðu landinu. Hún er
auðþekkt á fremur þykkum, gljá-
andi blööum. Hæfir vel I garöa,
Meö gleym-mér-ei á barmi