Tíminn - 04.05.1980, Blaðsíða 22

22
Sunnudagur 4. mai 1980
Beinvaxnar bjarkir og ungar greniplöntur I Hallormsstaöaskógi
Ingólfur Daviðsson:
„LENGI
ER AÐ
VAXA
VEGLEG
BJÖRK,,
Nornavendir á birki á Vifilsstöðum 16. mai 1976
„I þann tiö var ísland viöi
vaxiöá milli fjalls og fjöru”, rit-
aöi Ari fróði. örnefni mörg,
skráöar heimildir og frjdgrein-
ingar í jarðlögum virðast stað-
festa frásögn Ara.. Skdgur og
kjarr hefur viðast þakiö holt,
ása og neöanverðar hliðar.
Vitanlega hafa verið eyður á
miili, votlendi verið sktíglaust
þá sem nU, hálfdeigar mýrar þó
verið sktígi vaxnar. Kvistir I
sverði (mó) f blautum mýrum
eru að mestu frá eldri tíma,
þegar loftslag var annað og
hlýrra en á landnámsöld. Sand-
ar og melar hafa verið til á
landnámsöld, en miklu minni en
siöar varð, er vláttumiklir
sandar mynduðust við jökul-
hlaup og ágang vatnanna, eins
og alkunnugt er.
öskufall mun alloft hafa
skemmt skóga, en sjaldan til
langframa. Enn eru t.d. skógar-
leifar I nágrenni Heklu.
Harðindakaflar hafa vitanlega
dregið Ur vexti og viðgangi
sktíganna og stutt að uppblæstri
sums staðar. En veigamesti
þátturinn mun þó bUsetan vera.
Gróðurinn i okkar harðbýla
landi er viðkvæmur og þolir
minna en i veðursælli löndum.
Snemma hefur farið að ganga
á skdginn. „Skógur vex þar eng-
inn utan björk og þó litils vaxt-
ar,” skrifar Arngrímur lærði
fyrir nærri fjórum öldum.
„Lltils vaxtar”, lýtur að þvi, aö
islenska björkin er smávaxið
tré, mun minna vexti en bjarkir
viða I Noregi, og miklu minni en
greni- og furuskógarnir er-
lendis.
Not af birkiskógunum ís-
lensku, þó smávaxnir væru,
hafa verið mikil. Menn beittu i
þá fénaði, sem vlöa gekk nær
sjálfala, og hjuggu afar mikið til
eldsneytis og viðarkolagerðar,
miklu meira en margir gera sér
i hugarlund.
Talsvert var notaði rafta o.fl.
i hUsagerð og, til áhalda. í hUs á
höfðingjasetrum og I hinar
stærri kirkjur varkeyptur viöur
frá Noregi, sjálfsagt greni og
fura. En sá flutningur var dýr
og aðeins á færi efnaðra manna.
Ekki má gleyma rekaviðnum,
hann hefur veriö hagnýttur
mikið til bygginga á fyrri öld-
um, enda oft ágætur viöur, fura
og greni, og mikiö um hann,
miklu meira en nU, meðan ár i
óruddum sktígarflæmum I
Noröur-Skandinavíu, RUsslandi
og Siberíu fluttu kynstur af viði
til hafe.
Skdgar smáeyddust hér á
landi, en hvaða breyting varð á
undirgróðri þegar islenski
birkiskógurinn var eyddur? Þar
sem jarðvegur var sæmilega
frjór og rakur brey ttist landið I
graslendi og hálfdeigar mýrar
— gott beitiland. En á þurrum
ófrjdum, snjóléttum stööum
komu holt og lyngvaxnir ásar,
eða það sem verra var, landið
tók að blása upp og breyttist i
mela og sanda, þar sem verst
fór, eða holt með rofabörðum og
flögum I þUfum móti harðviöra-
sömustu veðurátt.
„Skógur hlifðarlaust höggv-
inn, haglendið beitt I rót.
Vindurinn sverfur svörðinn og
sópar niður I grjót. ” Má víða sjá
þess dæmi. —
Auðvitaö hjuggu menn sktíg-
inn og ofbeittu af illri nauösyn,
og er ekki hægt aö sakfella þá
svo mjög. Landnemarnir komu
frá skógrfkum löndum, Noregi
og Bretlandseyjum, og hafa
ekki varaö sig á hve islenski
sktígurinn og annar gróður var
viökvæmur.
Hér er jarövegur á stórum
svæöum mjög blandaður eld-
fjallaösku oger lausari i séren I
nágrannalöndunum og þarf
minna til að blása upp.
íslenska björkin (ilmbjörkin)
er eina tréð á lslandi sem
Ung spengileg björk I garöi
Uppblástur á skógareyddu svæöi
myndaö hefur skóg, eftir isöld,
enda oft kölluð skógviður. Hún
er algeng I norðlægum löndum
Evrópu og Asíu, en sunnar, t.d. i
Danmörku og sunnanveröum
Norðurlöndum, vex hávaxnari
og beinvaxnari tegund. En þó
islenska björkinséhér lágvaxin
og æði oft kræklótt, hefur hún
auk fyrrnefndra nota, haldiö
saman jarövegi, dregið Ur og
jafnað vatnavexti. Verður jarö-
vegsbindandi eiginieiki hennar
seint fullmetinn.
Það er gróöursælla, hlýrra og
rakara I sktíginum en Uti á ber-
angri. „í bjarkaskjóli feður fyrr
á Fróni byggöir reistu”.
Björkin þarf ekki mikinn
sumarhita, hUn er nægjusamt
tré, vex viða með sæmilegum
þrifum á áreyrum, fyrrum ör-
foka melum, þurrum móum og
hálfdeigum mýrum. Er augljós-
lega ekki vandlát að jarðvegi.
En hUn kann samt mætavel gott
að meta, og vex langbest I frjó-
sömum, litið eitt rökum jarð-
vegi, og nær þar mestum
þroska.
Björkin er fremur seinvaxin,
einkum framan af, en um eða
eftir 5-10 ára aldur eykst
vaxtarhraöinn verulega, þar
sem jarövegur er góður. Björk-
in þolin storma allra trjáa best
og er það mikill kostur I okkar
stormasama landi. HUn er þvi
tilvalin i' skjólbelti. Sumar vlði-
tegundir vaxa miklu hraöar, en
þó þvl aðeins að jarövegur sé
frjósamur.Björkin er og tilvalið
garötré, bæði I raðir og sem ein-
stök tré. Bjarkarlaufin eru smá
og skyggja lítiö á, mun minna
en önnur tré gera. Þaö er þvi
mikill gróður á botni birki-
skóga, og I göröum skyggir
björkin minna á blóm og glugga
enaðrarhrlslur. Sjálf er björkin
ljóselskt tré og þolir illa mikinn
skugga.
Þar sem rUmt er um björkina
myndar hUn oft stórar hliðar-
greinar frá aöalstofni, stundum
þvl nær frá jörö. Er þá nauðsyn-
legt aö stytta þær greinar eöa
nema þær burt eftir ástæðum,
svo að vöxturinn beinist meira
upp á við og greinar brotni slður
af snjóþyngslum. Þetta er best
að gera smám saman, þ.e.
fylgjast með vextinum og laga
ef þarf á hverju vori snemma,
eða að hausti, þegar vöxtur er
hættur. Mikil klipping I einu get-
ur orðið verulegt áfall fyrir
trén. I sttír sár er gott aö bera
oliumálningu, þó ekki Ut á börk-
inn.
Birkihríslur eru misgóðar að
eðlisfari, sumar beinvaxnar en
aðrar kræklóttar, og er varla
hægt að sjá það á ungum plönt-
um. Er um mjög miskyngóð af-
brigði að ræða og kemur það
fram fyrr, eða oftast siöar! En
hægt er að laga hrlslurnar mikið
með klippingu, og fá tré eru fal-
legri en fagurvaxin björk. Þaö
er eitthvað létt og ffnlegt yfir
henni.
Þtí björk sé harðgerö,
skemma skógarmaðkar og
blaölýs hana oft, einkum þó
skógarmaökar, bæöi I skóglendi
og görðum. Lauf in verða öll göt-
óttaf nagimaökanna og saman-
undin, eða — og — falla af,
trjánum til mikilshnekkis. Þarf
að UBa með lyfjum gegn þessu I
görðum, strax og óþrifanna
verður vart. í uppeldisreitum
skemma ryðsveppir stundum
birki o.fl. trjáplöntur, en sjald-
an stór tré. Til eru sæmileg
sveppaeyðingarlyf. Annar
sveppur veldur alloft greina-
hnyklum á birkitrjám, en til llt-
illa skemmda. Best er þó áö
skera þessa nomavendi burt.
Stofnar og greinar á islenska
birkinu eru oft brUnleitar, en
stundum, eða hér og hvar gefur
gróður og garðar