Fréttablaðið - 21.10.2007, Blaðsíða 86

ið mæltum okkur mót
daginn sem borgarstjórn-
in splundraðist og ný varð
til. Rökkrið var að síga á borg-
ina og regnveður gekk yfir
nesið. Eftirmiðdagsumferðin
hertist í þjösnalegum ákafa. Allir
að komast heim. Ljóskeilur skáru
myrkrið og göturnar glömpuðu.
Upp stigann leiðir hún mig í hálf-
rökkvaða íbúð. Þrep stigans skarta
skrautlegum skóm og á veggjunum
hanga kjólar. Ég hef ekki komið hingað
áður og er hálf áttavilltur í holi frá
sjötta áratugnum. Bækur, styttur, mál-
verk. Gólfið lagt köflóttum dúk eins og
skákborð. Hún vísar mér inn í eldhús.
Bókina um Bíbí hef ég haft til handar-
gagns í nokkra sólarhringa. Saga henn-
ar er saga gáfna, gáfna sem liggja utan
við hversdagslegan heim, gáfna sem
leiða oftar til erfiðleika en gæfu, þótt
margir sem búa yfir ófresknigáfum
hafi margt gott að gefa hinum sem
aldrei sjá neitt ... óeðlilegt ... er orð sem
kemur upp í hugann og á eftir kemur
annað: yfirnáttúrulegt.
Vigdís sest við eldhúsborðið móti mér
eftir að hún hefur hellt kaffi í bollana.
Á borðið hefur hún stillt upp fagurlit-
uðum skálum: einum konfektmola,
kleinum og þunnum vafningum. Útlent
kex, hugsa ég, eins og leiftraði um huga
manns fyrir mörgum áratugum þegar
það sást sjaldan. Það er á þeim slóðum
í endurminningunum sem sagan af Bíbí
hefst. Árið sem hún kom í heiminn.
1952.
Hvernig barst þetta efni í hendur
Vigdísar, ekki var það í fyrsta sinn sem
til hennar leitaði fólk með sögu sína og
sagði: „Gerðu eitthvað við þetta ef þú
vilt.“ Það hefur sagnakonan viðurkennt
að hafi áður komið fyrir. „Þú mátt nota
þetta að vild,“ segir fólk og afhendir
henni ævi sína og örlög: „Gerðu eitt-
hvað úr þessu og ég nota það að vild,
steypi saman, geri sögu þess að minni
sögu.“ Viltu koma reglu og stíl á mína
ógurlegu ævi, greina sundur óreiðuna í
lífi mínu, koma skiljanlegum þræði í
lífsferilinn minn. Er það ekki hlutverk
skáldanna að umskapa ólgandi líf, mót-
sagnakennt og oft óskiljanlegt, í sögu-
þráð sem við getum fylgt, búa til leitar-
hnoða sem við eltum allt til síðustu
blaðsíðu og áfram inn í myrkur hug-
ans?
Vigdísi segist svo frá að hún hafi unnið
útvarpsþætti með Þorleifi Friðrikssyni
sagnfræðingi þar sem þau töluðu við
fólk, sögumenn: „Þorleifur þekkti til
Bíbíar, við fórum til hennar og hún
sagði okkur af sér, en það var bara yfir-
borðið, það var margt svo djúpt þarna
niðri. Ég heillaðist af henni. Þetta var í
febrúar 2006. Svo ég sendi henni tölvu-
póst og bað hana að hitta mig en fékk
engin svör, aftur sendi ég henni boð en
ekkert svar kom frá henni. Svo ég
hringdi í hana. Hún svaraði ekki sím-
anum en eftir nokkrar tilraunir tókst
mér að ná í hana og fá hana til að hitta
mig. Við hittumst á Hótel Borg og ég
spurði hvort ég mætti skrifa ævisögu
hennar.“ Hvernig varð almúgakonu við
þegar viðurkennd og virt skáldkona
vildi skrifa ævisögu hennar? „Hún
sagðist hafa vitað það: Þessu er senni-
lega ætlað að verða.“
„Þú hefur áður verið að fjalla um
fólk sem er í jaðrinum í fleiru en einu
tilliti, þessa sem hafa næmari skynjun
en fólk hefur flest, fólkið sem er yst í
samfélaginu, þá sem hrekjast,“ segi ég.
„Við þekktumst ekki ég og Bíbí,“ segir
hún, „þegar við vorum í Laugarnes-
skólanum. Foreldrar mínir voru ekki
þannig fólk að þau færu í manngrein-
arálit, en það þurfti ekki. Krakkarnir
úr Múlakampinum sáust ekki. Börnin
úr þessum stöðum þar sem fátækling-
ar Reykjavíkur bjuggu, gömlu bragga-
hverfunum, voru ekki falin. Þau sáust
ekki.“
Sagan af Bíbí er ekki aðeins saga af
einstökum gáfum, hún er líka saga mik-
illa erfiðleika og áfalla. „Leggst það í
leggi?“ spyr ég og hún misskilur mig,
heldur að ég sé að spyrja um skyggni-
gáfuna. Mamma hennar...“ byrjar hún.
Nei, þetta með þessi miklu örlög, áföll-
in, erfiðleikana,“ segi ég. „Lágstéttin á
Íslandi bjó við miklu erfiðara líf, sárari
vonbrigði, minni hamingju, en þeir
sem höfðu það skár,“ segir Vigdís. „Við
erum öll komin þaðan en viljum ekki
vita af því, ekki þekkja það hvernig
ástandið var. Við erum ekki komin af
svoleiðis fólki, ekki við í útrásinni.“
„Með eymd í arf,“ hugsa ég. Leggst það
líka í legginn, erfðina eins og svo margt
annað, lundernið, líkamsbyggingin,
gallarnir. Sagan af Bíbí dregur ekki dul
á þá hugmynd að skyggnigáfa erfist,
hún hvíli í ættum. Það er kunnugt minni
í munnlegri geymd þjóðarsálarinnar:
forspárgáfa, berdreymni, skyggni á
áru manna og birtu. allt eru þetta
þroskaðri hæfileikar en hversdags-
legri birtingarmyndir innsæis: hinir
forvitru í viðskiptum státa stundum af
slíkri tilfinningu fyrir óorðnum hlut-
um, þeir finna á sér: „Það er eitthvað
meira, allt lífið er bara orka í mismun-
andi formum,“ segir Vigdís og klappar
létt á borðið, „ekki bara þetta.“
Vigdís segir samstarf þeirra Bíbí hafa
farið hægt af stað, en smátt og smátt
vaxið traust milli þeirra og þá segist
Vigdís hafa vitað að hér væri á ferðinni
meira söguefni en hana hefði áður órað
fyrir. Er lífið ekki svoleiðis að hjá
öllum eru örlögin, lífið, flókin og marg-
breytileg þótt allt sýnist slétt og hvers-
dagslegt? En þá tóku þær sér hlé.
Vigdís hélt utan, hún sagðist hafa
haldið að það gerði sér gott að fá smá
fjarlægð á efnið. Erlendis veiktist Vig-
dís heiftarlega: „Við skulum ekki tala
mikið um það,“ segir hún. „Þú varst
lífshættulega veik,“ segi ég og hún
jánkar því. Hún fékk heilahimnubólgu
og mátti þola hægan bata. Um tíma var
tvísýnt hvort hún næði sér og fengi
fullan mátt til frekari skrifa. „Ég man
ekki mikið frá þessum veikindum,“
segir hún. „Það sem ég man skýrast er
að ég var utan við líkama minn og
horfði á mig og Bíbí fór um mig hönd-
um, gaf mér ljós og orku, læknaði mig.
Rétt eins og hún hefur læknað margt
fólk í þessu samfélagi af öllum stétt-
um. Við ákváðum strax að láta þetta
ekki vera svoleiðis bók að fólk vitnaði
um hvernig Bíbí hefur hjálpað því.“
Við erum komin að þröskuldi, nýr gang-
ur er opinn og hann verðum við að fara:
„Þú sjálf, sérðu?“ spyr ég. „Það er bara
smávegis,“ segir Vigdís án þess að láta
sér bregða, „helst liti, einstaka látinn
mann.“ „Nafnkunnan,“ spyr ég. „Já,“
svarar hún og eins og ekkert sé sjálf-
sagðara segi ég henni frá minni einu
reynslu. Við erum að komast á trúnó.
Áður en ég veit af er hún byrjuð að láta
mig tala um mig, ekki sig. Eftir nokkra
stund hef ég lagt spilin á borðið. Ætli
hún hafi þessa gáfu svona sterka eða
seiði fram ævina frá vandalausum, er
það galdurinn á bak við skáldgáfu Vig-
dísar, óseðjandi forvitni til að finna
efnin í nágrenni sínu, draga fram sög-
urnar og gera þær að sínu efni. Ljóst er
af bókinni um Bíbí að hún hefur mátt
ganga býsna langt: „Satt að segja
fannst mér þetta svo vandmeðfarið
efni að ég gæti seint komið því til
skila,“ segir hún. „Á endanum varð ég
að sleppa mörgu.“
En sagan af Bíbí er ekki bara saga af
barni, ungri stúlku, ungri móður, eigin-
konu og dóttur. Hún er líka saga af
hrakningum sem vekja lesanda undrun
í öryggi ljóss og birtu. Lífshlaup Bíbí
er rakið frá Blesugróf um Múlakamp
suður í Kópavog og þá eru áfangastað-
irnir fæstir taldir: Frómur flækist víða.
Vigdís segir það öðrum þræðinum
meginefni verksins: hvernig gat mann-
eskja þolað slíkar raunir og staðið eftir
björt og glöð: „Hún er góð mann-
eskja.“
Raunar hefur söguefni Vigdísar í
öllum hennar ferli borið þau einkenni,
andstæður gæsku og illsku, sakleysis
og skaða. Persónulegur tónn hennar
hefur styrkst með árunum, litbeiting
hennar og stíll sem í senn er lokkandi
og heillandi, slægur og fullur af björtu
sakleysi. Skuggahliðarnar í sögum
hennar sækja stöðugt á ljósið: „Myrkur
er í okkur öllum,“ segir hún og drepur
fingurgómum á hjartastað. „Eins og
Guðrún Helgadóttir sagði við okkur
einu sinni: Krakkar mínir, við erum öll
að skrifa um okkur sjálf, við bregðum
okkur í annarra líki.“
Kannast hún ekki við að hafa dvalið
oft við skuggahliðarnar? „Jú,“ segir
hún og brosir með sjálfri sér, „en nú er
ég farin út úr myrkrinu.“
„Þú mátt nota þetta að vild,” segir fólk við Vigdísi Grímsdóttur. Eftir feril sem sagna- og ljóð-
skáld snýr hún sér að ævisöguforminu til að segja söguna af Bíbí. MYND: FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
„Mig dreymdi að þú kæmir hingað og við fengjum okkur kaffi og kleinur og spjölluðum saman, þú skrifaðir ekki
neitt og svo færir þú og skrifaðir þetta fína viðtal.“ Vigdís Grímsdóttir sendir frá sér nýja bók, sögu en ekki skáld-
sögu, Sagan um Bíbí Ólafsdóttur kallast bókin og er ævisaga. „Er hún ekki á okkar aldri?“ spyr ég. „Jú, hún er
fimmtíu og tvö módel.“
BÓKMENNTIR PÁLL BALDVIN BALDVINSSON
Við erum öll komin þaðan en viljum ekki vita af því, ekki þekkja það hvernig ástandið var. Við erum
ekki komin af svoleiðis fólki, ekki við í útrásinni.