Fréttablaðið - 25.10.2008, Blaðsíða 44

24 25. október 2008 LAUGARDAGUR
1.
Fyrir ári átti ég leið um Kaup-
mannahöfn. Á Strikinu rakst ég á
nokkra landa sem voru komnir til
að kíkja í „búðirnar okkar“. Það
mátti merkja að nú var annar
bragur á Íslendingum í Köben en
áður. Þeir gengu hnarreistir um.
Útrásin hafði gefið okkur sjálfs-
traust. Hin ótrúlegu kaup okkar á
stærstu verslunum Dana gerðu
mikið fyrir litla þjóð. Við skildum
auðvitað ekki hvernig piltarnir
fóru að þessu en vonuðum það
besta. Það virtist allt ganga upp
hjá þeim.
Ég gekk inn í Magasin du Nord
til að skoða dýrðina. Í rúllustiga
rakst ég á Íslending. Þetta var
ósköp kaupfélagslegur maður á
fertugsaldri, í steingráum jakka-
fötum, hvorki sérlega eftirminni-
legur né töff að hætti útrásarvík-
inga. Ég spurði hvað hann gerði.
„Ég vinn hjá íslensku fyrirtæki
hér í Danmörku.“ Já? Og hvers
konar fyrirtæki er það? „Við erum
í því að kaupa önnur fyrirtæki.“
Allt í einu var íslenska útrásin
orðin hálfabsúrd. Þegar maður sá
hana loks í aksjón, þegar hún birt-
ist manni í mannsmynd á erlendri
grundu, minnti hún allt í einu á
aðra útrás sem einnig endaði illa.
Allt í einu minnti þessi náungi,
sem leit helst út fyrir að vera
starfsmaður Mjólkursamsölunn-
ar, á óbreyttan foringja í þýska
hernum á árum seinni heimsstyrj-
aldar, tímabundinn útvörð heims-
veldis í dönskum smábæ. Áttum
við virkilega mannafla í þetta?
Var þetta ekki komið út í öfgar?
Íslenski meðaljóninn orðinn að
útrásarvíkingi og dönskum fjár-
málagreifa …
2.
Við sjáum það nú að þótt strákarn-
ir okkar væru klárir tefldu þeir
allt of djarft. Allt byggt á lánum
sem greitt var af með öðrum
lánum. Íslenska útrásin var einn
himinhár lánakastali.
Að lokum var það reyndar mikið
fárviðri sem felldi spilaborgina en
spilaborg var hún engu að síður.
Markmiðin voru ekki nógu háleit.
Bara meiri útþensla, meiri gróði,
fleiri eignir í safnið … „Erum í því
að kaupa önnur fyrirtæki.“ Vöru-
merkjum nælt í barminn líkt og
orðum og heiðursmerkjum.
Útrásarvíkingar reyndist vera
réttnefni. Þeir fóru um löndin
rænandi og ruplandi. Og fengu
aldrei nóg. Græðgin gegndarlaus.
Peningar plataðir út úr saklausum
almenningi í Hollandi og Bret-
landi til að halda partíinu gang-
andi. Kinnafeit og sléttpúðruð
kaupaukafésin reyndust illa rotin
að innan.
Og eftir sitjum við með sektar-
kennd í brjósti. Því innst inni dáð-
umst við öll að þessum greifum,
þessum peninga-poppstjörnum.
Við fylgdumst agndofa með ævin-
týrum þeirra og horfðum hug-
fangin á þegar þeir styrktu listir,
menningu og góðgerðarstarf. Við
höfðum aldrei átt snjalla við-
skiptamenn, ekki í þúsund ár, og
hvað þá menn sem unnu sigra í
öðrum löndum. Í fimm hundruð ár
höfðu danskir kaupmenn kúgað
okkur og svo tók Kolkrabbinn við.
Ísland fagnaði langþráðu við-
skiptafrelsi um síðustu aldamót
sem stjórnvöld okkar veittu með
frægum herkjum. Kálfarnir þustu
úr fjósi og hlupu hnusandi og slef-
andi um víðan völl en þroskinn var
auðvitað ekki mikill. Því fór sem
fór. Sjö ára gamall hlutabréfa-
markaður hegðaði sér eins og sjö
ára gömlum sæmir: Fyrstu fyrir-
tækin sem við keyptum erlendis
voru breskar sælgætis- og leik-
fangabúðir, og svo var fjárfest í
kappakstursbílum …
Nú eru hetjur gærdagsins
skúrkar dagsins í dag. Vonandi
tekst okkur að læra af reynslunni.
Og þroskast.
3.
Hlutskipti Íslands má líkja við
fjölskyldu sem glímir við fíkni-
efnavandamál. Ríkisstjórnir síð-
ustu ára voru foreldrarnir sem
gáfu börnum sínum, bisnessmönn-
unum, of lausan taum. Og krakk-
arnir héldu út í harðan heiminn og
komust í efni. Sem þeir urðu háðir.
Hins vegar höfðu þeir ekki ráð á
öllum þeim efnum og slógu því
lán. Og lán fyrir þeim lánum.
En svo kom kreppa og dópið
kláraðist. Dílerinn átti ekki meira.
Heimur fíklanna hrundi. Þeir
hurfu í meðferð en skuldirnar
lentu á pabba og mömmu. Þær
voru hins vegar orðnar svo risa-
vaxnar að heimilið fór á hausinn.
Þar stöndum við nú. Með hrunið
hús að baki og mænum betliaug-
um til heimsins. Ísland þarf að
segja sig til sveitar.
4.
Hinn 20. september sl. birti Egill
Helgason á bloggi sínu bréf sem
honum hafði borist frá gömlum
vini. Þar sagði meðal annars:
„Í þrengingum verðbréfabrask-
aranna undanfarið rifjuðust upp
fyrir mér um það bil tuttugu ára
gömul orð einhvers franska intell-
ektúellsins um að fall kommún-
ismans myndi brátt leiða til falls
kapítalismans/frjálshyggjunnar
vegna þess að mótspyrnu eða and-
módel vantaði, og giskaði á … 20
ár.“
Röksemdirnar voru þær að með
falli kommúnismans, sem hann
grét sannarlega ekki, myndi vest-
ræna módelið fyllast slíku oflæti
að menn myndu ekki kunna sér
hóf í auðsöfnuninni og falla á því
drambi.
Hér er líklega komin besta
skýringin á því alþjóðlega spila-
borgarfalli sem nú skekur „hinn
frjálsa heim“. Sjálfsagt mun eng-
inn þora að nota orðin „frjáls-
hyggja“ og „einkavæðing“ næstu
árin. Nú er horft til klassískari
lausna.
Líkindin við hrun kommúnism-
ans undirstrikuðust í orðum Hann-
esar Hólmsteins, sem hann lét
falla í nýlegu viðtali við Morgun-
blaðið, að kapítalismi og kapítal-
istar væru ekki það sama. Hér var
kappinn hlaupinn í sama skjól og
gömlu kommarnir á sínum tíma,
þegar þeim varð ljóst að Sovét-
kommúnisminn var orðinn að lög-
regluríki: Hugsjónin var góð en
hún komst bara óvart í hendurnar
á „vondum mönnum“.
Um leið má segja að hér hafi
prófessorinn, hinn andlegi lærif-
aðir íslenska thatcherismans,
kjarnað stefnu Sjálfstæðisflokks-
ins undanfarinn áratug. Hinn
íslenski kapítalismi skyldi vera
lokaður klúbbur þar sem Davíð
var dyravörðurinn sem handvaldi
fólk inn í dýrðina. En þeir sem
ekki voru í náðinni komust samt
inn um bakdyrnar…
5.
Og lengi tókst okkur að djamma í
litla klúbbnum en af og til bloss-
uðu upp slagsmál. Átakalínur
voru skýrar. Ráðstjórnin og fíkn-
arfrelsið fóru ekki saman.
Óneitanlega verður manni nú
hugsað til Sturlungaaldar og enda-
loka hennar. Þær blóðugu innan-
landserjur enduðu með erlendri
íhlutun. Árið 1262 var gengið frá
Gamla sáttmála og stuttu síðar
var landið komið undir Noregs-
konung. Í liðinni viku mátti lesa
aðsenda grein í Morgunblaðinu
eftir mann, sem titlaði sig „heim-
speking“, þar sem hann lagði til
að við endurtækjum leikinn og
gerðumst hérað í Noregi á ný.
6.
Í darraðardansi liðinna vikna
barst ályktun frá Ungum
jafnaðarmönnum þar sem lagt var
til að Davíð Oddsson yrði undir
eins settur af sem seðlabanka-
stjóri því maðurinn væri „gereyð-
ingarvopn“ í íslensku efnahags-
lífi. Jafnvel gömlum aðdáendum
Bláu handarinnar þótti hér full-
fast að orði kveðið, en nú þegar
landið er komið á hausinn og stefn-
ir í að verða á framfæri alþjóða-
samfélagsins næstu árin, blasir
við að hér var síst of sterkt til orða
tekið.
Fram að því hafði seðlastjórinn
verið tímasprengja.
Um síðustu áramót gekk sú saga
breitt um bæinn að kvöldverður
íslenskrar viðskipta- og stjórn-
málaelítu að loknum fundi í Wash-
ington, þar sem saman átu ráð-
herrar og bankastjórar Íslands,
hafi endað með tveggja manna
rifrildi Kaupþingsforstjóra og
seðlabankastjóra. Þá var uppi
krafa íslensku bankanna að fá að
gera upp í evrum sem yfirmaður
íslensku krónunnar mátti ekki
heyra á minnst. Í hita leiksins á
Davíð að hafa látið þessi orð falla:
Ef þið ætlið að gera upp í evrum
mun það ekki taka mig nema viku
að knésetja bankann.
Öllum var kunnugt um hug
kappans til annarra kaupahéðna.
Yfirumsjónarmaður íslensks við-
skiptalífs var hatursmaður
umsvifamestu viðskiptamanna
landsins. Hann stýrði af illum hug.
Því var aðeins tímaspursmál hve-
nær hin nýja Sturlungaöld fengi
viðeigandi endi. Þegar á hólminn
kom brást seðlabankastjóra auð-
vitað ekki bogalistin og tókst eink-
ar vel að hámarka skaðann af
hruni lánakastalans.
Hann hefði betur sett bönkun-
um stífari reglur í stað þess að
eyða tíma sínum í að „knésetja“
þá.
7.
Ábyrgð fíklanna er mikil en
ábyrgð foreldranna er þó meiri.
Stjórnmálamenn eru kjörnir af
almenningi til að fara með stjórn
landsins. Og nú er landið sokkið.
Sá sem hleypti kálfunum út ber
ábyrgð. Sá sem gaf þeim lausan
tauminn ber ábyrgð. Sá sem átti
að fylgjast með þeim ber ábyrgð.
Sá sem sat aðgerðalaus hjá þegar
bjöllurnar tóku að hringja ber
ábyrgð.
Og við sem ekki skildum fjár-
glæfragaldur lánakastalans, en
stóðum þögul hjá og horfðum á
gullkálfadansinn, berum líka
ábyrgð. Við vöknum nú upp við
vondan draum.
8.
Við vorum vakin snemma á mánu-
dagsmorgni, 29. september
síðastliðinn. Glitnir þjóðnýttur.
Og ofan á illar fréttir um banka-
hrun bættist sú ótrúlega stað-
reynd að Davíð var enn við stjórn.
Seðlabankastjóri hafði tekið fram
fyrir hendurnar á forsætisráð-
herra. Geir sat á kolli úti í horni
þegar Davíð tilkynnti yfirtöku á
Glitni. Samfylkingarráðherrar
voru rétt búnir að setja á sig bind-
ið þegar allt var yfirstaðið. Völdin
höfðu verið tekin af ríkisstjórn
landsins.
Við gátum ekki metið réttmæti
aðgerðarinnar en reiði vakti sú
staðreynd að höfuðpaurinn í sand-
kassaleik síðustu ára hafði nú étið
banka andstæðinga sinna. Það tók
hann ekki viku, heldur aðeins eina
helgi að „knésetja“ þá. Auðvitað
gat aðgerðin ekki verið óumdeild.
Til þess var maðurinn of umdeild-
ur. „Seðlabanki Íslands var eini
Framhald á bls. 26
Ísland er dautt. Lengi lifi Ísland!
Þjóðarþrot í átján liðum
Góðæristíminn er liðinn. Við fengum skell. Og glímum nú við gróðaharðindin. Þau geta samt aldrei orðið jafnslæm og móðu-
harðindin. Við skulum því ekki gefast upp. Hreinsum til, skiptum út því gamla og byggjum nýtt og betra þjóðfélag.
DAVÍÐ VÍKI „Og þá fer seðlabankastjóri líka. Arfleifð þeirra félaga er aldeilis glæst
... Hinn glæsti Davíðstími endar í þjóðarþroti.“ FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
MAGASIN DU NORD „Allt í einu var
íslenska útrásin orðin hálfabsúrd.“
FRÉTTABLAÐIÐ/PJETUR
KAUPÞING „Gamalt draumaverk
[framkvæmt]:að knésetja Kaupþing.“
FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
GEIR VÍKI „Geir H. Haarde er fulltrúi stjónvalda síðustu ára, þeirra sem sváfu á
verðinum ... Því hlýtur hann að segja af sér um leið og skútan kemst á sæmilega
lygnan gjaldeyrissjó.“ FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN