Tíminn - 27.06.1982, Blaðsíða 15

Tíminn - 27.06.1982, Blaðsíða 15
14 Þorgeir Kjartansson: Stóridómur Nokkur orð um siðferðishugsjónir Páls Stígssonar U Greinin sem hér fer á eftir birtist i Sögnum, en svo heitir ársrit sagnfræðinema við Háskóla íslands, sem kemur út i fjórða sinn i næstu viku i glæsilegri búningi en áður. Helgar-Timinn hefur fengið góðfúslegt leyfi Þorgeirs Kjartanssonar sagnfræði- nema og aðstandenda Sagna til að birta þessa ritsmið um Stóradóm og samband kúgunar og kynlifs á íslandi á sautjándu öld. Annars skiptast Sagnir að þessu sinni í tvo hluta - annar fjallar um kvennasögu og eru þar meðal efnis forvitnileg grein eftir Kristinu Astgeirsdóttur um kvennaframboð á ýmsum timum sem nefnist „Sú pólitiska synd“ og grein eftir Sigríði Sigurðardóttur sem varpar fram spurningunni „Höfðu konur börn á brjósti 1700-1900?“ Siðari hluti Sagna er svo helgaður þjóðemishyggju i sögu og sagnritun, undir þeim hatti ero meðal annars greinar eftir lærifeðuroa Arnór Hannibalsson, Gunnar Karlsson og Bergstein Jónsson, grein eftir Valdimar Unnar Valdimarsson þar sem spurt er hvort verslunin hafi haft áhrif á afstöðu íslendinga til Sovétrikjanna og önnur eftir Jón Viðar Sigurðsson um þjóðemis- hyggju Einars Olgeirssonar. En við birtum sumsé grein sem er utan þessara tveggja efnisfiokka - greinina um hinn svarta Stóradóm. Þótt þú takir rokna raft og rekir út náttúruna aftur með sinn kemur hún kraft og kann ei burtu una Um frelsið og fleira öldum saman hafa kynlif og galdur (að ekki sé talað um kynferðislegan galdur) veitt hrjáðum mannverum huggun og blessun, lausn frá myglu, heimsku, tæringu og traðki mannlífsins. Enda er það svo, að í flestum skyni bornum samfélögum, þar sem haldist hefur órökstudd taug milli mannsins og upprunans hafa kynlif og galdur löngum skipað öndvegi með guðunum, eða réttara sagt notið virðingar og fordómalausrar ástundunar sem sam- bandsgjafar við hið háa, guðlega. Svonefndar náttúruþjóðir hafa yfirleitt ræktað sinn óbælda kynjagarð og leyft kynblómum, töfrajurtum og öðru undri að springa út án þess að skammast sin. Vilja sumir meina að m.a. þess vegna hafi líf þessa fólks dýpra og upprunalegra inntak en ónáttúruþjóðir Vesturlanda geti áttað sig á. Lífseig hefð ónáttúru- þjóðanna hefur Imugust á þvi sem hún kaltar kuki en er þó (sagði mér þulur) viðleitni til að ná valdi á hinni firnadjúpu kjarnorku sálarinnar. Skv. sömu hefð er kynlif ill nauðsyn sem aðeins á að gangast undir gegn afarkostum: með einni manneskju allt líf- ið. Þessi haftastefna hefur jafnan verið kennd við kristna trú þó ekki séu allir á einu máli um uppruna hennar. Álita sumir að hún sé fremur ættuð frá ófull- komnum mönnum en guði. Um það má rífast lengi, en allir munu vera sammála um að oft hefur mikill ó- fögnuður fylgt fagnaðarerindinu, ekki síst þegar mis- vandaðir spekingar hafa sullað saman við það allskyns einkahagsmunum forréttindastétta og mannlegum hégóma og vilj að siðan troða sínum drykk oni aðra. í timans rás hefur Kristur fengið mörg andlit og misfögur. Þessar myndbreytingar hafa að jafnaði staðið í beinu sambandi við þjóðfélagslegar hræringar þegar nýjar stéttir hafa vaxið upp sem kúgunarafl og þurft nýjar útleggingar á trúarbrögðunum hag sinum, einkum efnahag, til framdráttar. Eitthvert alræmd- asta dæmið um slíkan Frankenstein-Krist er að finna í hinum lútherska rétttrúnaði sem lumbraði svo óþyrmilega á forfeðrum okkar og formæðrum, og sagt verður nánar frá á eftir. Öll þessi afbökun og úrættun kristindómsins hefur haft afdrifarikar afleiðingar. Ýmsir sjúkdómar okkar ófullnægðu og innilokuðu siðmenningar bera þess merki að steypt hefur verið fyrir marga uppsprettuna, - telja sumir að eyðimörkin fari sífellt stækkandi. Að visu hefur slaknað allmjög á beinum höftum á síðari timum, a.m.k. hér í hinum „frjálsa" heimi, en kúgunin er orðin óbeinni, lúmskari. Eins og flestir nútímamenn vita eru flestir nútímamenn sljóir og framandi sjálfum sér og skolast gegnum lifið með skyn- og kynfærin dauf, van- og misnotuð. Þeir afbrigðilegu furðufuglar sem vilja nota öll sín færi til fullnustu, sprengja af sér hömlur dofinnar vanhugsun- ar og vanhegðunar, eru umsvifalaust stimplaðir sem óæskilegir þegnar hins prúða þjóðfélags. Þrátt fyrir allt er Stóridómur ekki enn með öllu aflagður. En fjöldahyggjan er ekki aðeins álög á nútimanum sem einhverjir mannhundar bak við ál- og stáltjöldin hafa fundið upp. Á 17. öld var ekki siður lagt kapp á að skafa sérhvert karaktereinkenni burt af andlitunum, innan úr sálum og þrýsta öllum inn i sama staðlaða formið. Þá náðu hámarki hinar grimmúðugu ofsóknir heilagrar kristni á hendur mannfólkinu og þörfum þess. Þeir einstaklingar sem voguðu sér út fyrir hinar valdboðnu brautir voru án miskunnar tuktaðir til, auðmýktir og pyntaðir á alla lund. Það er á þessum tímum sem meintir samsærismenn andskotans fuðra upp á ofsalegum bálum sem kviknuðu af kærleiksljósi umhyggjusamra krossmanna. Þó voru þessar galdrabrennur hér á íslandi vart nema hjóm eitt í samanburði við krossferðirnar á hendur hinni margbölvuðu kynhvöt múgsins og kenndar eru við Stóradóm. Um ófrelsið og fleira Meginorsök þessa ástand í mannfélaginu var hinn lútherski rétttrúnaður. Sú makalausa guðfræði varð til þegar lútherskan var ung og ekki enn búin að skjóta rótum i hugum fólks. Eftirsiðaskiptin rikti allnokkur ringulreið í trúar- og siðferðislegum efnum. Eimdi mjög eftir af kaþólskri hugsun þvi menn áttuðu sig ekki alltaf á þeim hugmyndaheimi sem hinn þýski uppreisnarmaður hafði ætlað þeim að hrærast í. Telja sumir að kynprýði hafi hrakað samfara hinu almenna losi á trúar- og tilvistarhugmyndum og yfirvöldum staðið ógn af taumlausum samskiptum lýðsins. Einnig mun sýfilis hafa blossað með geigvænlegum hraða í nautnagarði hinna ósiðlegu þjóða. Hvarvetna blasti við upplausn og óvissa. Sáu menn að eitthvað varð að gera guðskristni til bjargar og komu þá til skj alanna hinir skeleggu kenningasmiðir réttrúnaðarins. Þeir negldu saman lokað og læst kenningakerfi í likingu fangelsis utan um sálirnar og var enga smugu að finna (nema fé kæmi til). Þetta var ströng bókstafstrú, þar sem merking svo að segja hvers einasta orðs Bibliunnar og Lúthers var skilgreind í eitt skipti fyrir öll og sérhver vottur efasemdar harðbannaður með hnefum og hnúum. Grimmilega húmorslaus alvara og strangleiki skyldu nú leggja sína þrúgandi blessun yfir rammvillta sauðina og kæfa siðustu glæðurnar sem enn lýstu af hinum lífsglaða húmanisma, þeirri léttúðarpest sem Jón Arason og svoleiðis dónar höfðu smitað út frá sér. Maðurinn skyldi beygja sig í duftið, kveljast fyrir sakir síns bersynduga eðlis og fagna svipuhöggum hins heilaga réttlætis í anda þeirrar speki sem hin jarðnesku máttarvöld endurtóku í sibylju: „Guð agar þann sem hann elskar." Að baki þessu kenningafári má sjá nýja stétt vera að hefjast til aukinna valda, stétt borgara sem skelfdist upplausnina og krafðist raðar og reglu atvinnuvegum sínum til bjargar. Hagspeki þessarar stéttar, merkantilisminn, var i burðarliðunum með sitt evangelíum: að mergsjúga lýðinn og safna gulli. Framámenn Evrópurikja kepptust við að njörva framleiðslu og verslun i sem arðbærastar skorður og var einn liður í því að leggja verslunareinokun á nýlendur svo sem auðveldlegast mætti sjúga úr þeim safann. Borgararnir þyrftu á að halda öflugri miðstýringu konungsvaldsins til að tryggja festuna og í samræmi við það var nauðsynlegt að innprenta lýðnum nógu rækilega undirgefni við hið metafýsíska miðstjórnarvald sköpunarverksins: guðalmáttugan, sem tróndi líkt og einvaldskonungur yfir táradalnum, refsiglaður og duttlungafullur. Allt miðaðist við að halda múgnum föstum undir okinu, gera hvern og einn að óttaslegnum þræl rétrúnaðar og hagskipulags merkantílismans. Viðbrögð islenskra valdsmanna og kynsjúkdómar Ekki leið á löngu uns hið nýja fagnaðarerindi barst til íslands þar sem menn áttu lika i erfiðleikum með að fóta sig i umróti timanna. Hreinlíf göfugmenni og eldhugar sem fundu sig kallaða til að vaka yfir lýðnum tóku fljótt við sér. Fremstur i flokki var hinn konungsholli hirðstjóri Páll Stigsson, en meðal fyrstu framfaraspora hans var að fá Stóradóm settan á Alþingi 1564. Konungur staðfesti svo ári siðar. Rétt er að hafa í huga að með lögfestingu Stóradóms voru slegnar margar flugur í einu höggi. Miðstýring kynlifsins var þar með leidd í lög með ákaflega hertum viðurlögum gegn öllum nánum snertingum sem áttu sér stað utan hinna hjónsku vébanda. Dauðarefsing var tekin upp við grófustu brotum. Og hér var ekki aðeins um að ræða siðferðislega sorpeyðingarherferð. Eins og oft bæði fyrr og siðar var hinn efnahagslegi faktor þungur á metunum, þvi Stóradómi var ekki síst beint gegn hinni skuggalegu ómagafjölgun sem hlaust af þeim losaraskap fólks að elskast utan hjónabands. Þá var setning hans einnig liður í þeirri markvissu viðleitni til að kveða niður sjálfstæði og vald kirkjunnar sem fyrrum hafði staðið hvað fastast gegn ásælni konungsvaldsins. Hér með var dómsvald hennar i siðferðismálum úr sögunni og ein ekki léttvæg auðsuppspretta; sektir þær sem siðbrotamenn greiddu runnu nú til konungs (nema 1/3 sem sýslumenn skyldu fá i sinn hlut). Þar að auki er líklegt að þessi kynlifslöggjöf hafi átt að vera e.k. sóttvörn gegn sýfilis þó erfitt sé að fullyrða nokkuð þar um því ekki er víst að menn hafi gert sér grein fyrir eðli sjúkdómsins eða smitunarleið. Oft var sama orðið þ.e. „sárasótt" notað bæði yfir sýfilis og holdsveiki, enda geta einkenni þessara tveggja sjúkdóma verið keimlik. Illræmdustu sýfiliseinkennin stafa frá sýfilisæxlunum, þau geta afskræmt líkamann herftlega. Ef t.d. kemur Ummeimun i beinin, þá bæði aflagast þau svo, að mikil lýti eru að, ekki sizt i andliti (það kcmur fyrir að ncfbeinin eyðast að mestu) og svo geta limir styzt, brotnað, eða bognað þannig að þeir verði ekki til hálfra nota. Reyndar væri það verðugt verkefni fyrir áhugasam- an sagnfræðinema að grafast fyrir um hversu stóran þátt sýfilis átti í að móta aldarfarið. Sé það rétt að þessi hryllilega sýki hafi lagst á fólk i hrönnum hlýtur það að hafa haft mikil áhrif á allt hátterni og hugsun aldarinnar. Fyrir utan líkamleg óþægindi og píslir má reikna með að á Iágu stigi sjúkdómsins hrjái vanmetakennd og komplexar ýmisskonar hinn sjúka og það má t.d. hugsa sér (án þess að fullyrða neitt) að kynhatur vandlætarans hafi stundum stafað af öfundsýki yfir því að vera kynsveltur sökum sára. Og á háu stigi framkallar sárasóttin geðtruflanir og hugarkvalir í ýmsum tilbrigðum. Þetta er e.t.v. að einhverju leyti skýring á hinni ofboðslegu hugarangist sem gýs upp i Evrópu ekki löngu eftir að margrómaðir frumherjar i landaleit bera smitið yfir úthafið. Auðvitað er þunn sagnfræði að skella allri skuldinni á einn sjúkdóm, en ekki síður fávíslegt að loka augunum fyrir honum sem áhrifavaldi, svo voðalegur sem hann er, en þó sérstaklega var áður en læknavisindunum tókst að finna aðferðir til að kveða hann niður. Og aukareitis má spyrja: Hversu má rekja hið kristna „siðgæði“ til smithættu á kynsjúkdómum almennt? SUNNUDAGUR 27. JÚNÍ 1982. Einarðir hugsjónarmenn færa sig upp á skaftið Stóridómur var sumsé samþykktur á Alþingi árið 1564, en eitthvað mun þó dómskerfið hafa verið svifaseint, þvi fyrstu áratugina var Stóradómi lítið beitt. Ein ástæða þess var sennilega sú að hér var rótgróin hefð fyrir fjöllífi, og ekki minnst rneðal presta sem kynbættu sveitirnar eins og kellfngin sagði. Rétt er að athuga að Stóridómur, sem og sá hugmyndaheimur er hann spratt af (rétttrúnaðurinn), var innflutt pródúksjón, orðin til í Þýskalandi þar sem aðstæður voru aðrar en hér og því ekki að undra þó nokkur vötn þyrftu að renna til sjávar áður en þessi nýja réttarvitund greri saman við sálarlif íslenskra refsimanna. Þó kom þar að heiðarlegir menn undu linkunni ekki lengur og hvöttu til átaks. Einna skeleggastur mun hafa verið Guðbrandur biskup sem reyndar átti sjálfur barn í frillulifi en þó ekki tvö eins og Oddur biskup. Þessi áróður hafði smátt og smátt þau áhrif að þegar kom fram á 17. öldina var Stóridómur orðinn hatað kúgunartæki sem olli aragrúa fólks óhamingju og niðurlægingu. Stjórnsamir sýslumenn sem fengu þriðjung sektar- upphæðar i sinn hlut fóru um sveitir landsins og ofsóttu ólöglega elskendur. Ef glæpamennirnir áttu ekki fé að fita pyngju yfirvaldsins dundi á þeim hrís fyrir augum manna og skepna. Þeir sem voru óforskammaðastir misstu lifið. Með bitlausum öxum var höfuðið krassað af karlmönnum (svo notað sé orðalag Seiluannáls), en konum var drekkt, flestum i djúpum hyl i elskuðu sameiningartákni þjóðarinnar Öxará. Frelsi, jafnrétti, bræðralag Gap milli stétta var álíka djúpt og Drekkingarhyl- ur. Yfirstéttin fór oftast sinu fram án þess að láta lög eða trúarsetningar valda sér umtalsverðum óþægind- um. Hún samanstóð að mestu af nokkrum ættum sem lágu á þjóðarlíkama og sál í krafti auðs, embætta, konungshollustu og frekju. Eitt af heilögum prinsippum þessa fólks var að blanda ekki blóði við hinn lágkynja múg. Af þeim sökum varð skyldleiki svo mikill innan þessarar fámennu stéttar að það gat verið ærið puð fyrir ungu mennina að finna nógu ættstórt kvonfang i sinum fjórðungi sem ekki var of náskyld frænka og munu þess ófá dæmi að þeir hafi mátt flengjast óravegu i sinni prinsessuleit. Þetta vandamál fékk þó nokkra lausn þegar tókst árið 1655 að knýja fram leyfi til hjónabanda í 2. og 3. lið gegn gjaldi. Það gjald var vitaskuld svo hátt að einvörðungu yfirstéttin gat innt það af hendi. Hinn sauðsvarti almúgi mátti eftir sem áður þola refsingar og auðmýkingar ef honum hugnaðist skyldmenni úr hófi fram. Þó voru það auðvitað hinir snauðu sem síst áttu heimangengt úr héraði. Og rétt er að hafa i huga að hinn helgi dómur leit ekki aðeins á samræði ættingja sem blóðskömm. Sonarkona, bróðurkona, móðir eiginkonu, systir eiginkonu, kona móðurbróð- ur og föðurbróður, bróðurdóttir eiginkonu og systurdóttir eiginkonu voru allt forboðnir ávextir karlmanni og gilti að sjálfsögðu sama regla öfugt um kvenfólk. Ekki voru nein ákvæði í Stóradómi þess efnis að mektarfólk sem félli i kvnsynd skyldi fá aðra meðhöndlun en plebbamir. I sjálfu sér er það ranglátt því sektarupphæð sem hrifsaði brauðið frá þeim soltnu var eins og dropi úr hafi rikismannsins. Ennfremur hækkuðu sektir við endurtekin brot og kom það vitanlega verst niður á þeim sem ekkert áttu gullið. Húðstrýkingar tiðkaði yfirvaldið af miklura móð ef sakamaðurinn var of snauður til að geta leyst sig undan syndinni með fé. Til að kóróna réttlætið tókst þeim stórættuðu oftast að smokra sér undan dauðarefsingu ef þvi var að skipta. Það gerði t.d. Jón Magnússon bróðir Árna handritakalls, en hann var sekur um 3 hórdómsbrot. Auk þess var altitt að auðmenn keyptu öreiga lúsablesa til að gangast við ólöglega getnum afkvæmum. Til að gefa dæmi um réttarstöðu allsleysingja (sem er kona i þokkabót) gagnvart dönskum bola með svipu og titil má athuga mál sem kom fyrir Alþingi árið 1640. Þórunn Jónsdóttir hét vinnukona á Bessastöðum. Hún eignaðist barn i frillulifi og lýsti Hans nokkum Pétursson föður að þvi. En lét það ekki nægja heldur bar upp á sjálfan fógetann yfir íslandi, Jens Söffrensson, að hann hefði „tiu eður tólf vikum siðar en hún hafði barngetnað fengið holdlegt verk með sér framið.“ Áburður af þessu tagi hefur náttúrulega verið á við guðlast. Enda má sjá af alþingisskrifum að hún hefur verið látin taka orð sin aftur hið snarasta. Prestur er látinn veita henni aflausn gegn því að hún viðurkenni að hafa logið og hún er dæmd í 4 marka sekt fyrir fjölmælgi. En Jens sver af sér öll mök við helga bók. Nú er það auðvitað engan veginn víst að þetta holdlega verk hafi verið framið i raun og veru. Vera má að Þórunni hafi af einhverjum ástæðum verið illa við Jens og viljað klekkja á honum. En það þarf ekki mikið imyndunarafl til að sjá fyrir sér aðsópsmikinn valdsmann sem tælir eða kúgar umkomulaust vinnukonuræsknið undir sig og hótar að aflokinni losun öllu illu kjafti hún frá. Hvort sem svo hefur verið, eða að Þórunn hafi logið þessu, þá er augljóst að hún hefur verið dæmd Inntak Stóradóms i stuttu máli: „Slóridómur (Langidómur), löggjöf samþykkt á Alþingi 30.6. 1564.... var í gildi lítt breyttur fram á 18. öld, en ekki afnuminn að fullu fyrr en 1838.“') Brot gegn Stóradómi kölluðust: Frillulífi: kallað iausaleikur nú á dögum, þ.e. samfarir ógiftra. Skv. Stóradómi var þetta athæfi saknæmt og andsnúið vilja guðs, en svo hafði ekki verið skv. kristnirétti. Hórdómur: kallað framhjáhald nú á dögum. Dauðarefsing og aleigumissir lágu við 3. hórdómsbroti. 1614 var gerð samþykkt á Alþingi þar sem dauðarefsing var aflögð við þriðja einfalda hórdómsbroti en útlegð af landi skyldi koma í staðinn.). Einfalt var hórdómsbrot kallað ef aðeins annar aðilinn var kvæntur, en tvöfalt ef bæði voru. Sifiaspell: samfarir ættingja eða tengdra. Alvarlegust brot af því tagi þýddu dauðarefsingu og eigumissi. Vægust slík brot voru legorð í 3. og 4. lið. Jakob Benediktsson segir sektarákvæði gegn því hafa verið fellt burt fljótlega,) en ekki er að sjá í sakfallsreikningum að sú niðurfelling hafi verið látin gilda, a.m.k. um miðja 17. öldina. Með Stóradómi var lögfest sú arðbæra nýjung að sektir skyldu fara stighækkandi við endurtekin brot. Þeir sem ekki gátu goldið sekt voru húðstrýktir. Útlegð úr fjórðungi, jafnvel af landi á náð konungs, var og gjarnan beitt gegn þeim sem erfitt var að tjónka við. Allt lausafé þeirra sem voru liflátnir rann í hirslur konungs, en fasteignir til erfmgja. TBvHunin 1. E.L. bls. 166. 2. Sbr. Alþb. IV. bls. 227. 3. J.B. bls. XXXVII. SUNNUDAGUR 27. JÚNÍ 1982. 15 ómerkur lygari án nokkurrar rannsóknar. Jens er erligur og velaktigur og það fær vesæl vinnukona ekki af honum skafið, jafnvel þó hún beri upp á hann synd syndanna. Hversu tókst heilaþvotturinn? Sumir sem um þessa tima hafa fjallað gera ráð fyrir að viðhorf rétttrúnaðar og jafnvel Stóradóms hafi með tímanum gróið saman við þjóðarsálina. Sú heiftarlega siðavendni og guðsótti eða guðsskelfing sem rekin voru með röftum ofan í fólk hafi smám saman runnið saman við blóðið og orðið almennt viðtekin „hugmyndafræði". Talað er jafnvel um tiðaranda. Margt bendir reyndar til hins gagnstæða; að frumhvatirnar hafi átt örðugt með að finna sig á hinum beinu og hálu brautum í völundarhúsi rétttrúnaðarins. T.d. bera þykkir bunkar af sakafallsreikningum á þjóðskjalasafni ekki þess vitni að náttúran hafi látið sér segjast. Mörg rök hniga að þvi að varnarlaus alþýðan hafi umfram allt óttast kúgunarvaldið i mannheimi en sá ótti kannski að einhverju leyti færst yfir á þann guð er kúgararnir beittu sem svipu. Öruggt má telja að innst i hugskotum hafi bærst aðrar kenndir til hins guðlega og hins djöfullega en tilskipanir yfirvaldsins gerðu kröfu til. Alténd er ljóst að rétttrúnaðinum var nauðgað inn i sálir lágstéttanna og ekki víst að hann hafi frjóvgað þar jafn mörg egg og til stóð. Til að komast á snoðir um hina raunverulegu afstöðu fjöldans sem ekki er léð rúm á opinberum plöggum er vænlegt að athuga þær hreytur sem varðveist hafa af þjóðsögum svonefndum, hinum munnlegu hitapokum sem gengu manna á milli i frosthörkum margra alda skammdegis. Til að mynda má þar finna merki þess að hinni lúthersku útgáfu af djöflinum hafi seinlega gengið að troða sér inn I hugmyndaheiminn. Þar var fyrir seinheppið og aldagamalt islenskt fyrirbrigði sem nefndist Kölski og við ófarir hans skemmti þjóðin sér dátt í myrkri og kulda. Þar fyrir utan er grúi þjóðsagna sem dásama útilegumenn sem flúið hafa réttvisi hins stóra dóms og lifa við flot og hamingju í óbyggðum. Tíðarandinn verður sumsé ekki allur lesinn út úr réttarskjölum og opinberum tilskipunum. Sú stað- reynd að Stóridómur stóð óhaggaður í meir en tvær aldir segir ekkert um réttar- og siðgæðishorf almennings eins og jafnvel hefur verið haldið fram, heldur ber hún einungis vitni um þá kynferðislegu kúgun sem viðgekkst á þessum tima. Tunga fólksins var heft af valdinu og því eru heimildir harla fáskrúðugar um það sem hún vildi sagt hafa. Þó hefur varðveist auk munnmælanna býsna merkilegt rit, Deilurit Guðmundar Andréssonar, sem án efa speglar betur en flest annað þau almennu viðhorf sem undir svipunum kraumuðu. Alþýðumaður rífur kjaft Guðmundur Andrésson var seinheppinn og ættsmár fátæklingur, en skapmikill orðhákur sem undi illa ranglæti timanna, enda varð hann oftar en einu sinni fyrir barðinu á því. Hann hafði komist til mennta, en sökum hortugheita farið i taugamar á alvarlega þenkjandi yfirboðurum, einkum taugar Þorláks biskups og mun það hafa valdið honum erfiðleikum í atvinnuleit, en prestur vildi hann verða. Hann hafði líka hug á að sigla utan til framhaldsnáms en féleysi og heilsubrestur komu i veg fyrir það. Árið 1645 var hann staðinn að barneign í frillulífi og sámaði honum eflaust sú smán að vera þar með kallaður glæpamaður og mega borga sekt fyrir ódæðið. Auk þess voru þar með vonir hans um að fá prestsembætti að engu orðnar. Skrifaði hann þá sitt fræga Deilurit sem minnstu munaði að kostaði hann lifið. En fyrir náð var hann sendur til Kaupmanna- hafnar og stungið þar i illræmt svarthol er nefndist Bláturn. Trúlegast hefði hann rotnað þar til dauðs ef íslandsvinurinn og fræðimaðurinn Óli Worm hefði ekki komið til hjálpar. Var þá málið tekið fyrir að nýju og Guðmundur dæmdur til að afneita öllu því sem í Deiluriti hans stóð og bannað að stíga fæti á ísland framar. Vann hann síðan við fræðistörf i Kaupmannahöfn til dauðadags. Deiluritið, Discursus oppositivus, er samið i þeim þrætubókarstíl sem tíðkaðist meðal lærðra manna. Á rökslunginn hátt og stundum með hártogunum skv. þeirrar tiðar forskrift sýnir hann með tilvitnunum í Bibliuna og fleiri rit fram á fáránleik þeirra siðaboða sem liggja að baki Stóradóms. Hann gagnrýnir harkalega þá spilltu valdsmenn sem leika sér að sektarfénu „...til að drekka, drakta, hleypa af fordilldar fallstykkjum í sjóinn...“ Rit þetta er æpandi heimild um harðýðgi og mannhatur yfirvaldanna og lýsir nöturlega aumu hlutskipti þeirra fátæklinga sem ómennsk valdboð Stóradóms bitna vitanlega mest á með þeim afleiðingum að þeir leiðast jafnvel í örvilnan út i að myrða afkvæmi sin. Deiluritið er í fáum orðum heiftarleg þjóðfélagsádeila sem ræðst á helgustu tabú rikisvaldsins og flettir óþyrmilega ofan af þeim kaunum sem ógnarstjórn gráðugra kaupmanna og rétttrúaðra vandlætara leiðir af sér. Þetta er eina meiriháttar andófið sem vitað er um að hafi átt sér stað gegn Stóradómi. Segir það nokkuð um þann grimmilega járnaga sem fólk var heft i. Sú bræði sem Guðmundur Andrésson veitti þarna útrás hefur án minnsta efa lengi kraumað undir yfirborðinu viða i þjóðfélaginu enda náði ritið mikilli útbreiðslu eins og fjöldi uppskrifta sannar. Sakafallsreikningar — tölfræði ástalífsbrotanna Áður en niðurstöður úr rannsóknum á sakafalls- reikningunum eru athugaðar vil ég slá nokkra visindalega varnagla. Sakafallsreikningarnir eru aðeins skrár yfir þá sem sýslumennirnir komu höndum yfir. Það er þvi mjög hæpið að ætla þeim að endurspegla hið raunverulega ástand I siðferðismál- um. Af ýmsum ástæðum vantar marga á þessa pappíra sem brotlegir gerðust við Stóradóm. Sýslumenn voru eflaust misduglegir í að þefa uppi kynbrotamenn, sumir sjálfsagt latir, aðrir umburðar- lyndir og breyskir sjálfir eins og t.d. Bjarni Pétursson i Dalasýslu, sumir fégráðugir og ofstækisfullir s.s. Eggert Björnsson i Barðastrandarsýslu o.s.frv. Einnig má vera að sumir sýslumenn hafi fremur kosið að stinga á sig sektum þegar færi gafst í stað þess að gefa þær upp og afhenda þar með 2/3. Prestar kunna að hafa haft áhrif á hversu mörg brot voru upplýst. Klerkar með viðsýni Guðmundar Andréssonar hafa eflaust reynt að hylma yfir hliðarspor sóknarbarna sinna, en harðlinumenn i stéttinni voru réttvísinni áreiðanlega haukar i horni. Vist er og að þeir sem meira máttu sin lentu ekki alltaf á sakaskrá þp saurlífir væru. Ennfremur eru likur á að komist hafi upp um færri brot í byggðarlögum þarsem samgöngur voru slæmar en þar sem auðveld yfirferð gerði eftirlitið virkara. Búast má við að í samlyndum héruðum hafi færri verið gripnir en þar sem illindi og rigur spilltu samskiptum. Auk þess hefur einn kjaftaskur i sveit getað eyðilagt fyrir mörgum. Þá mun það oft hafa skeð að karlar og/eða konur gengjust við börnum annarra til að forða þeim frá sleggju dómsins. - Sjálfsagt geta glúrnir fagrýnendur fundið fleiri meinbugi á sakafallsreikningunum sem respresentatívum heimildum um siðferðisástand þjóðarinnar. En ég læt þetta nægja í bili. Loks er rétt að taka fram að þessir reikningar eru ekki alveg tæmandi því sum árin eru ekki allar sýslur með. En sú vöntum er ekki svo mikil að hún breyti meginlinunum og e.t.v. stafar hún blátt áfram af þvi að engir voru gómaðir þessi ár. Ég er búinn að fara tvær yfirferðir yfir reikningana og mörgum sinnum yfir sumt, og get því lofað að tölumar eru a.m.k. nærri því að vera réttar. Tölurnar í töflunum vísa til fjölda einstaklinga, en ekki afbrota. Alltaf hefur tvo þurft til að fremja eitt afbrot, enda eru oftast skráð pör, en samt er ekki óalgengt að einstaklingur sé sektaður eða hýddur fyrir siðferðisbrot með N.N. eða ótilgreindum. Áfbrotin eru á að giska 60-70% af fjölda einstaklinga. Helstu ályktanir Ef marka má þessar afbrotaskrár (sem hlýtur að vera hægt í stórum dráttum) hafa islendingar hvorki verið tiltakanlega þjófóttir né hneigðir til ofbeldis (þ.e. ólöglegs ofbeldis) á 17. öld. í langflestum tilvikum hefur afbrotahneigð þeirra birst á sviði kynlífs. Hvorki meira né minna en 92,5% af öllum skráðum afbrotamönnum í sakafallsreikningunum er teknir fyrir ólöglegt kynlíf. Á 9 árum er 1777 íslendingum hegnt fyrir kynferðisafbrot sem er ekki svo litið þegar þess er gætt að þjóðin hefur vart verið fjölmennari en 50 þúsund (og hve margir af þeim á kynlifsaldri?) Kynferðisfikn alþýðunnar hefur því bersýnilega verið það Hallærisplan sem heitast brann á ábyrgum og þungbrýndum bjargvættum þjóðarinn- ar á þessum tíma. Þá er einnig auðsætt að mesta lauslífið hefur verið á þeim stöðum við sjávarsíðuna þar sem fólk kom saman úr ýmsum áttum til að stunda útveginn, sbr. orðtakið: allir eru ógiftir i verinu. 1 rótleysi verstöðvanna hefur losnað um arfhelg samskiptaform hinna grónu landbúnaðarhéraða, auk þess sem sjávarvolk og púl við kaldan og blautan fisk hefur aukið þörfina fyrir ástúð og innileik. í 10 efstu Tafla 3 Karlar Konur Alls Húðstrýkt vegna 13 58 71 fátæktar. Tafla 4. Auk þess úr Alþingisbókum og annálum: Liflát fyrir sifjaspell: 8 Liflát fyrir hórdómsbrot: 1. Þar af 5 líflátnir á Alþingi, en hinir í héraði. Á Alþingi. vægari dómar fyrir fr: 1 vægari dómar fyrir hrd: 1 vægari dómar fyrir sp: 1 Rangárvallasýsla ........... Árnessýsla ................. Barðastrandasýsla........... Gullbringusýsla............. Snæfcllssýsla .............. Siðusýsla .................. fsafjarðarsýsla............. Húnavatnssýsla.............. Eyjafjarðarsýsla............ Norðursýsla................. Skagafjarðarsýsla........... Borgarfjörður sunnan Hvitár Borgarfjörður veslan Hvitár Strandasýsla................ Austfjarðasýsla............. Kjósarsýsla................. Dalasýsla . . . ......... Alls.................... Fjöldiafbrolaalls: 1909. TdJlti 1 . 1641 - 16.50. fr 167 hrd '/» nsk ,///, nninii) .SkVringar: 10 12 2 200 20 Ir: Irillulilshroi I4W 31 16 2 ION 16 lirtl: hnrdnmshrot 123 130 27 X 16 t 0 1 166 141 37 10 sp: siljaspcll nsk: nskilur. lillclli. I2N 10 O 0 I3.x 10 |>;ir scm ckki cr tckiA 114 4 16 (1 134 0 Iram hvcrs c«3lis si«3|,- % 10 0 0 124 1 l'i«»ti«3 cr. c«3a 103 14 4 1 123 11 skilst ckki. XX 10 6 0 113 3 ;mmi«3. aljicngust cru XO 0 10 IOI 1 44 10 5 0 6.X 1 46 11 6 0 63 7 41 6 7 0 54 s 27 16 0 45 0 31 10 0 1 42 0 24 3 2 0 20 20 6 0 0 26 1 411 231 II 13 10 1765 144 ■ Siðferðisbrot eru 92,5% af öllum afbrotum. KrilliibTisbrol eru 79,9% af öllum siðferðisafbrotum. Hórdómsbrot eru 13,1% af öllum siðferðisbrotum. Sifjaspell cru 6,4% af iillum siðferðisbrotum. Óskilgrcind eru 0,6% af öllum siðferðisbrotum. 1765 (+ 12, sjá töflu 4). íslendingar sekir um siðferðisbrot á 9 árum. Þetta táknar að meira en annan hvern dag hafi einn Islendingur verið tekinn fyrir ólöglegt kynlif. Þetta gefur kannski ekki alveg rétta mynd, þvi oftast voru teknir tveir i einu, en þá má segja að 3. og4. hvern dag hafi par lent i höndum réttvisinnar. sýslunum í töflu 1 áttu sér stað 81,5% allra siðferðisbrota og einmitt i flestum þessara sýsla voru helstu verstöðvar landsins. Af einstökum tegundum brota voru fyrstu frillulifsbrot langalgengust og sennilega hefur oft verið um að ræða ungt fólk sem hugði á hjúskap en gat ekki stillt sig um að vera gott hvort við annað áður en gengið var frá hnútum bandsins hjónska. Þegar þess er gætt að kynhvötin er sivirk og lætur ekki sefast við eina útrás vekur það nokkra furðu að ekki nema 14,4% siðbrotamanna eru gripnir fyrir endurtekin brot. Svo virðist að sumir þeir sem einu sinni lentu i klóm Stóradóms hafi látið sér það að kenningu verða og fælst frá ólöglegu kynlifi. Sérstaklega á þetta við um konur og má líka ætla að fordómar í garð þeirra kvenna sem sóttu í svonalagað hafi verið meiri en í garð eins innstilltra karla, alveg eins og á okkar dögum. Aðra visbendingu um undirokun kvenna má finna i töflu 3. Á þessum 9 árum missa 58 konur húðina vegna þess að þær geta ekki greitt sekt, en aðeins 13 karlar. Segir þetta meir en mörg örð um örbirgð og umkomuleysi þessa réttlausa þjóðfélagshóps. Lengi mætti halda áfram að draga ályktanir af ofangreindum töflum en hér nem ég staðar og læt lesanda eftir að túlka þær fyrir sjálfan sig ef hann hefur áhuga. Tafla 2. Karlar Konur Alls 2. frillul. brot 103 85 188 3. frillul. brot 23 11 34 4. frillul. brot 10 2 12 Alls 136 98 234 (16,6% aföllumfrillul.brotum). 2. hórdómsbrot 6 3 9 2. sifjaspell 5 2 7 2. óskilgreint 4 1 5 Alls 151 104 255 (14,4% af öllum siðferðis brotum). Heimildir: Alþingisbœkur Islands IV. og VI. (1933-1940). Annálar 1400-1800. 1-IV. (1940-1948). Athuguð voru árin 1641-50. Bogi Benediktsson: Sýslumannaœvir IV. (1909-1915). Einar Laxness: íslandssaga L-Ö (1977). Eirikur Þorláksson: „Stóridómur“ Mimir 24 (1976) Glósur úr tsl,- og Norðurl. sögu 2. vorönn 1981. Halldór Laxness: „Inngángur að Passiusálmum", Veilvang- ur dagsins (1962). Helgi Þorláksson: Sautjánda öldin (1981). Jakob Benediktsson (útg.): Guðmundur Andrésson: Deilurit. Islensk rit siðari alda 2. (1948). Inngangur og Discvrsvs oppositivus. Lovsamling I (1853). Sakafallsreikningar á Þjóðskjalasafni fyrir árin 1641-50. Páll Sigurðsson: Ilrot úr réttarsögu (1971). Steingrimur Matthiasson: Freyjukettirog Freyjufár (1918).

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.