Tíminn - 24.10.1982, Blaðsíða 9

SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1982
menn og málefni
ÁGREINIIVGUR UM UPPBÓTAR-
SÆTIN TEFUR KJÖRDÆMAMÁLIÐ
Ráðherranefndin að hefja viðræður við formenn stjórnarandstöðuflokkanna, en í þessum viðræðum mun stjórnarskrármálið bera á góma.
Breytt hlutfall
■ Eins og skýrt hefur verið frá í
fjölmiðlum, hefur stjónarskrárnefnd
að mestu lokið endurskoðun á
stjórnarskránni og atriðum sem eru
tengd henni að undanskilinni þeirri
grein hennar, sem fjallar um kjör-
dæmamálið.
Þar er enn um óleystan ágreining að
ræða og bíður það þingflokkanna að
skera úr honum.
Áður en vikið er að þessum
ágreiningi, þykir rétt að rifja upp þær
ástæður, sem valda því, að samkomu-
lag er um að gera breytingar á
kjördæmaskipuninni með einum eða
öðrum hætti.
Þegar kjördæmaskipuninni var síð-
ast breytt, sem var 1959, varð þegjandi
samkomulag um, að eðlilegt væri að
verulega færri kjósendur yrðu á bak
við þingmann í strjálbýlinu fjarri
höfuðborginni en í henni sjálfri og
nágrenni hennar. Einkum var þá
miðað við Vestfjarðakjördæmi, sem
hafði fæsta kjósendur að baki þing-
manni, og Reykjavík, þar sem flestir
kjósendur voru á bak við þingmann.
Reiknað var bæði með kjördæmakosn-
um þingmönnum og uppbótarþing-
mönnum, sem féiiu á viðkomandi
kjördæmi.
Niðurstaðan varð sú, miðað við
kosningamar 1959, að væri tala
kjósenda á bak við þingmann í
Vestfjarðakjördæmi, merkt með töl-
unni 100 varð hliðstæð tala í Reykja-
vík 280.
Síðan 1959 hafa orðið verulegar
breytingar á búsetu landsmanna.
Fjölgunin hefur orðið langmest í
Reykjaneskjördæmi og Reykjavík.
Árið 1979 voru orðnar þær breytingar
á kjósendatölunni. að væri talan 100
látin haldast óbreytt fyrir Vestfjarða-
kjördæmi, var hún orðin 367 fyrir
Reykjavík og 411 fyrir Reykjanes-
kjördæmi.
Það er sameiginlegt álit þeirra
stjórnmálaflokka, sem eiga fulltrúa á
Alþingi, að úr þessu verði að bæta, og
ná a.m.k. svipuðu hlutfalli milli
fámennasta kjördæmisins og fjölmenn-
asta kjördæmisins og var 1959.
Raddir hafa heyrzt um, að ganga
ætti lengra og minnka muninn.
Raddir hafa og heyrzt, sem gengið
hafa í aðra átt.
Við útreikninga hjá stjórnarskrár-
nefnd hefur aðallega verið miðað við
að ná áðurgreindu hlutfalli frá 1959,
með samanburði á Vestfjarðakjör-
dæmi og Reykjavík.
Óbreytt
kjördæmi
Þegar stjórnarskrárnefnd hóf störf
sín, kom sú spurning fyrst til umræðu,
hvort miða skyldi við núverandi
kjördæmaskipun eða hverfa að öðru
fyrirkomulagi, t.d. taka upp ein-
menningskjördæmi, gera landið allt að
einu kjördæmi, hafa blandað kerfi
einmenningskjördæma og landskjörs
o.s.frv.
Gert var yfirlit um þá valkosti, sem
um gat verið að ræða. Þetta yfirlit var
sent þingflokkunum til umsagnar.
Niðurstaðan varð sú, að ekki myndi
nægilegt þingfylgi við breytta kjör-
dæmaskipan, enda höfðu litlar óskir
komið fram um breytingar á henni,
þegar undan eru skildar óskir Suður-
nesjamanna um að skipta Reykjanes-
kjördæmi.
í heild mun mega segja, að
kjósendur hafi sætt sig sæmilega við
þá kjördæmaskipan, sem ákveðin var
1959, hvað skiptingu kjördæmanna og
stærð snertir.
Þá munu þingmenn margir ekki
hafa áhuga á breytingu, þar sem
núverandi skipan tryggir þeim áfram-
haldandi þingsetu, a.m.k. fyrst um
sinn.
Eftir að þetta var komið í ljós, hlutu
störf stjórnarskrárnefndar varðandi
kjördæmamálið að byggjast á því, að
núverandi kjördæmaskipan héldist
óbreytt, en unnið yrði að því að koma
á svipuðu hlutfalli milli kjósendatölu
og þingmannatölu kjördæma og sam-
komulag var um 1959.
Úthlutun
uppbótarsæta
Hlutfallinu frá 1959 má ná á tvennan
hátt.
Annar möguleikinn er sá að breyta
úthlutun uppbótarsæta og koma
þannig á svipuðu hlutfalli og var 1959,
án fjölgunar á þingmönnum.
Hinn möguleikinn er sá að láta
úthlutun uppbótarsæta vera óbreytta
en fjölga í staðinn þingmönnum og
láta Reykjavík og Reykjaneskjör-
dæmi fá alla fjölgunina.
Imprað hefur verið á þriðja mögu-
leikanum, þ.e. að fækka kjördæma-
kosnum þingmönnum í minni kjör-
dæmunum, en fjölga þeim tilsvarandi
í Reykjavík og Reykjaneskjördæmi.
Svo langt væri þá gengið á hlut minni
kjördæmanna, að ótrúlegt er að fyrir
slíkri breytingu sé meirihluti á Alþingi.
Af mörgum ástæðum virðist sú leið
eðlilegri að umræddu hlutfalli verði
fyrst og fremst náð með breyttri
úthlutun uppbótarsæta.
Þetta byggist ekki sízt á því, að þau
uppbótarsæti, sem viðkomandi flokk-
ar hljóta, eru fyrst og fremst fengin
vegna kjósendafylgis þeirra í Reykja-
vík og Reykjaneskjördæmi.
Nú eru uppbótarsætin 11, en
þingsæti alls 60. Uppbótarsætum er
þannig úthlutað nú, að fyrsta upp-
bótarsæti flokks hlýtur sá fram-
bjóðandi hans, sem hefur fengið flest
atkvæði þeirra sem fallið hafa í
kjördæmi.
Annað uppbótarsætið fær sá fram-
bjóðandi flokksins,sem hefur fengið
hæstu hlutfallstölu eða prósentu. Þessi
skipting helzt svo áfram á þann hátt,
að þriðji, fimmti og sjöundi uppbótar-
menn flokksins verða þeir fallfram-
bjóðendur, sem hafa hæsta atkvæða-
tölu, en annar, fjórði og sjötti þeir,
sem hafa hæsta prósentutölu.
Þó eru þær hömlur settar, að flokkur
má ekki fá nema einn uppbótarmann
úr hverju kjördæmi.
í reynd hefur þessi úthlutunaraðferð
oftast leitt til þess, að Reykjavík hefur
fengið þrjá uppbótarþingmenn og
Reykjaneskjördæmi þrjá. Þó hefur
Reykjavík fengið fjóra uppbótar-
menn, þegar flokkar, sem uppbót
hlutu, voru fjórir. Reykjaneskjör-
dæmi hefur í undantekningartilfellum
ekki fengið nema tvo uppbótarþing-
menn, t.d. í síðustu þingkosningum,
þegar aðeins tveir flokkar fengu þrjú
uppbótarsæti eða meira.
Samkvæmt framansögðu, hefur það
verið nokkuð föst regla, þótt með
undantekningum sé, að uppbótarsætin
hafa skipzt þannig, að sex þeirra hafa
fallið til Reykjavíkur og Reykjanes-
kjördæmis og fimm til annarra kjör-
dæma, þótt raunverulega hafi flokk-
arnir fengið þau vegna kjósendafylgis
síns í Reykjavík og Reykjaneskjör-
dæmi.
Frá því sjónarmiði verður það að
teljast sanngjarnt og eðlilegt, að þessi
fimm uppbótarsæti falli eins og hin sex
Reykjavík og Reykjaneskjördæmi í
skaut.
Ef skiptingunni væri hagað þannig,
að Reykjavík fengi sex uppbótarsæti
og Reykjaneskjördæmi fimm, væri
búið að ná svipuðu hlutfalli milli
kjördæmanna og var 1959.
Ef miðað er við kosningarnar 1979
og kjósendatala bak við þingmann
merkt með 100 í Vestfjarðakjördæmi
hefði talan orðið 255 í Reykjavík og
240 í Reykjaneskjördæmi. Árið 1959
var þessi tala 280 í Reykjavík, eins og
áður segir.
Flokksleg
rök
Enn sem komið er, hefur ekkert
samkomulag náðst í stjórnarskrár-
nefnd um breytingu á úthlutun
uppbótarsætanna. Þeir flokkar, sem
notið hafa uppbótarsætanna, hafa
viljað og vilja enn halda úthlutunar-
reglunum óbreyttum.
Röksemd þeirra er flokksleg. Þeir
halda því fram, að erfitt sé fyrir þá að
fá frambjóðendur í kjördæmin utan
Reykjavíkur og Reykjaneskjördæmis,
nema þeir hafi möguleika á uppbótar-
sæti. Það megi því ekki svipta flokkana
þessum möguleika.
Hér koma vissulega mannleg sjónar-
mið til sögunnar. Innan þingflokka
umræddra flokka eru margir þing-
menn, sem ýmist eiga þingsæti sitt eða
hafa átt þingsæti sitt núverandi
uppbótarreglum að þakka.
Svipað gildir um ýmsa þá, sem eru
nú varamenn eða hafa verið varamenn.
Þessi annmarki kemur einnig í Ijós,
ef menn vilja ganga þó ekki sé nema
til hálfs og fjölga t.d. uppbótarmönn-
um Reykjavíkur og Reykjaneskjör-
dæmis með því að afnema hámarks-
regluna svonefndu, þ.e. að flokkur fái
ekki nema einn uppbótarmann úr
hverju kjördæmi. Af þessu myndi t.d.
leiða það, að Norðurland eystra og
Suðurland fengju yfirleitt ekki uppbót-
armenn, en aftur á móti Vestfirðir,
Norðurland vestra og Austurland.
Ef vissir flokkar reynast ófáanlegir
til að breyta nokkuð uppbótarreglun-
um, virðist ekki önnur leið fyrir hendi
en að fjölga þingmönnum.
Fjölgun þingmanna þarf að verða
mjög veruleg, ef hún á að nægja til að
ná hlutfallinu frá 1959, ef reglur um
úthlutun uppbótarsætanna haldast ó-
breyttar.
Bedið eftir
flokkunum
Segja má að eftir þær umræður, sem
hafa farið fram um kjördæmamálið
innan og utan stjórnarskrárnefndar,
og þá útreikninga, sem gerðir hafa
verið, ættu flokkarnir ekki að þurfa
langan tíma til að taka ákvörðun sína,
en stjórnarskrárnefnd bíður nú eftir að
heyra er.danlega frá þeim.
Ef menn vilja halda óbreyttri
þingmannatölu eða sem minnst
breyttri þingmannatölu, er um það að
ræða að breyta úthlutun uppbótarsæta
með því að færa uppbótarsætin að
mestu eða öllu til Reykjavíkur og
Reykjaneskjördæmis.
Vilji menn hins vegar ekki breyta
neitt úthlutunarreglunum, er um það
að ræða að fjölga þingmönnum
verulega.
Þetta eru valkostirnir, sem um
virðist að tcfla eins og málin standa nú.
Hvorug leiðin mun vekja hrifningu
hjá þeim, sem hefðu helzt viljað nota
þetta tækifæri til róttækra breytinga á
stjórnarháttum, t.d. meiri aðskilnað
löggjafarvalds og framkvæmdavalds.
Sá, sem þetta ritar, er í þeirra hópi.
Um slíkt er hins vegar ekki að ræða
nú. Skilyrðin til slíkra breytinga eru
ekki fyrir hendi.
Vafalítið er það skárri kosturinn að
fjölga ekki þingmönnum, eða a.m.k.
að fjölga þeim sem allra minnst.
Síðustu áratugi hefur útþensla ríkis-
báknsins verið gífurleg. Stjórnarkerfið
minnir í vaxandi mæli á öfugán
pýramída. Veruleg fjölgun þingmanna
myndi enn auka þessa öfugþróun.
Þórarinn Þórarinsson,
ritstjóri, skrifar