Tíminn - 24.10.1982, Blaðsíða 13

SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1982
rabbínar. Vandinn er að nær þriðjungur
franskra gyðinga kemur aldrei inní þessi
hús, og hinir varla nema á helstu
hátíðum; innan við helmingur borðar
„cacher" eftir Torah - Lögmálinu, og
rúmur þriðjungur heldur hvíldardaginn
heilagan. Vel rúmur helmingur þó fastar
á „Yom Kippour“ sem er tíundi dagur
nýs árs (nú síðast 27. september) og
tilefni iðrunar, játninga og heitstreng-
inga. Annað og kannski verra er að ekki
nema 15% barna og unglinga stunda
eitthvert nám í sérstökum skólum
gyðinga sem eru í tengslum við
sýnagógumar, hin ganga einvörðungu í
franska skóla hvortheldur er á vegum
ríkisins eða einkaaðila - og það eru
einusinni börnin sem eiga að taka við.
A móti kemur að samtök og
hreyfingar eru mikið með námsskeið og
tíma í ýmsu sem lýtur að gyðingdómi,
bæði fyrir börn og fullorðna, og sem eru
vel sótt; í hebresku gamalli og nýrri, í
yiddish sem er tunga ashkenazim og
júdeó-arabísku sem er tunga sephara-
dim, í trúfræðum og helgisiðum,
alfarið hafna því að vera gyðingar eða
álíta það ekki hafa neina þýðingu fyrir
sig í sínu lífi.
Gyðingahatur
Gyðingahatur er landlægt í Frakk-
landi og stendur djúpt á föstum fótum.
í tíu ár hefur það verið bannað með
lögum líkt og annað kynþáttahatur og
lagðar við refsingar. Slík löggjöf stoðar
þó lítt: gyðingahatrið er þarna einhvers-
staðar og birtist í orðum og athöfnum
þegar við þykir eiga. Þar sem nú er
Frakkland hafa gyðingar búið allt frá
lokum 2. aldar eftir Krist og þá þegar
amaðist veikburða en vaxandi kristin
kirkja við þeim, og hélt því fram eftir
því sem henni óx fiskur um hrygg:
gyðingar tóku Krist Jesúm landa sinn af
lífi sem er trauðla hægt að fyrirgefa, þeir
vildu ekki viðurkenna að hann væri
Messías spámannanna eða sonur Guðs
og héldu áfram að bíða, né heldur
fengust þeir til að fallast á Drottins-
valdið þríeitt; þeirra Guð var eftir sem
áður einn og eitt. Jafnvel var á þessum
■ Sýnagógan í Rue Copemic í 16. hverfi í París.
allt til að halda gyðingum í burtu frá
kristnu fólki, víða var þeim meinuð
búseta, annarstaðar var þeim skipað í
afmörkuð hverfi - svonefnd ghetto
myndast frá og með 15.-16. öld, nokkuð
sem útaf fyrir sig var ágætt, því ekki voru
gyðingar gefnir fyrir það blandast öðrum
og héldu helst hópinn. Lakar hefur þeim
þótt um að þurfa að merkja föt sín
áberandi svo þeir þekktust og að lúta
allskonar boðum og bönnum og sköttum
sem þröngvað var yfir þá fyrir -að vera
til. Uppúr þessu öllu saman var farið að
veitast að þeim við minnsta tækifæri,
flest sem miður fór var þeim að kenna;
annaðhvort var að þeir tækju kristni í
eitt skipti fyrir öll eða þeir skyldu
brenndir, myrtir og pyndaðir, rændir og
ruplaðir. Arið 1394 voru gyðingar
endanlega gerðir útlægir úr ríki frakka-
konungs og eignir þeirra teknar upp.
Samskonar gerðist og í ríkjum fleiri
vestrænna fursta og konunga, en
annarstaðar var þeim hæli víst: Gyðinga
er ógnarflókin saga og hlutskiptið slæmt;
reiði og vanlíðan almúgans bitna á þeim,
útlendingum, sem gerði ekkert annað en
að fjölga við flóttafólk frá Spáni og
Þýskalandi. Ekki síst urðu gyðingar fyrir
barðinu á þessu, einkum eftir valdatöku
Hitlers að blöð og tímarit hófu göngu
sína sem skrifuðu um fátt annáð en
gyðinga og illmennsku þeirra, alheims-
samsæri og spillingu. Mörg þeirra voru
víðlesin og áttu góðan hljómgrunn
meðal frakka. Vitaskuld svöruðu gyð-
ingar og aðrir þessu, fundir og göngur
voru haldin á báða bóga og stofnuðu
samtök með og gegn gyðingum, hlynnt
og andsnúin gyðingahatri. Ekki batnaði
andrúmsloftið við að forsætisráðherra
sósíalista 1936-37 var gyðingur.
Allt breyttist þetta snarlega með
stríðinu: Frakkar og bretar sögðu
þjóðverjum stríð á hendur 3. september
1939, 14. júní 1940 hertóku þjóðverjar
París og átta dögum síðar sömdu þeir
og franska stjórnin um vopnahlé.
Stjórnin hélt eftir suðurhluta landsins og
starfaði þar í fullu samráði við þjóðverja
sem tóku norðurhluta landsins og
Atlantshafsströndina alla. Fljótlega var
■ Minnismerki um óþekkta gyðinginn í París.
endalaust. Og h'klega skiptir það mestu
máli á þessum tímum trúleysis og
guðsafneitunar að félagslífið blómstrar,
að reynt sé að velta fortíðinni áfram til
nýrra kynslóða - sem jú eru alfranskar
- í daglegu lífi og til samræmis við
almenna þjóðfélagsþróun og heimsins,
en ekki einstrengingslega við þröngsýn-
ar og smásmugular aðgerðir: til eru
veitingastaðir reknir af gyðingum víða
að og gamlar konur kenna þeim yngri
matargerð, það eru bakarí með gyðinga-
bakkelsi - sem sumt er firnagott - og
gyðinglegir skyndibitastaðir, það eru
dansleikir og bamaskemmtanir, klúbbar
og félagsheimili, leshringir og kórar,
hjónabandsmiðlanir, hljómsveitir, töfra-
menn og eftirhermur.
Sjálfsumleiki gyðingsins þarf ekki
endilega að vera bundinn trúnni, hann
getur vel verið - líkt og flestir gyðingar
núorðið segja af sjálfum sér - tengsl við
samfélag gyðinga, fortíð þess og fjöl-
skyldunnar, og einfaldlega gyðinglegan
raunveruleik. Franskir gyðingar hafa og
með sér ótal samtök að mestu óháð
trúarbrögðunum; samtök sem snerta þá
alla svo sem „le Consistorie israélite"
sem er í lögfestum tengslum við ríkið,
stjórnmálasamtök af öllum stærðum,
litum og gerðum, menningarsamtök og
allskyns félagshreyfingar, hjálpar- og
góðgerðasamtök, og svo framvegis. Slík
samtök eru svimandi mörg og starfa
stíft, þau greinir á um hluti og takast á,
hagsmunir eru margvíslegir og skoðanir
skiptar; þetta er enganveginn einhlítur
hópur. Víst er þó að fáir eru þeir sem
öldum fyrsta árþúsunds, en einnig síðar,
talað um gyðinga sem samstarfsmenn
Kölska við hans afskipti af heiminum,
næði hann þar yfirráðum þótti víst að
lýðurinn yrði settur til gyðingdóms. Og
þá þegar hófst upp sá afdrifaríki ósiður
að vilja kristna gyðinga, sjálfviljuga eða
mótfallna; þeir skírðust en létu sjaldnast
allshendis af fyrri siðum og umsnerust
gjama aftur.
Fyrir vikið urðu kristnir tortryggnir og
það myndaðist millihópurinn kristnir
gyðingar - nefndir á Spáni á 14. og 15.
öld og eftirleiðis „marranos" - sem ekki
fóm varhluta nema síður væri af
ofsóknum sem núverandi trúbræður
beindu gegn þeim fyrri. Af alvöru hófust
ofsóknir gegn gyðingum þó ekki fyrr en
undir krossferðir, sú fyrsta var farin árið
1096 eftir að gröf Krists í Jerúsalem var
brotin og skemmd, og páfi sagði gyðinga
hafa átt hlut að máli. Um sama leyti leit
dagsins Ijós sú lífsseiga hugmynd um
samsæri gyðinga að koma öllu góðu fólki
fyrir kattamef; þeir eitmðu bmnna og
drápu kýr, þeir myrtu börn og jafnvel
fullorðna til að drekka úr þeim blóðið á
hátíðum, þeir hrintu af stað sjúkdómum
og pestarfaröldmm. Ekki síst var svo
það að þeir okruðu, lánuðu peninga
gegn ofurvöxtum og mergsugu þannig
heiðvirða borgara. Þetta er á 12.-15. öld,
og á ekkert sérstaklega við Frakkland,
Evrópa öll var undirlögð, allstaðar þar
sem bjuggu gyðingar áttu slíkir órar ítök
og greiðan veg, jafnvel eins þar sem
gyðingar höfðu aldrei komið eða sést.
Veraldlegir valdhafar og kirkjan gerðu
valdafíkn og fjárgræðgi yfirvalda kúga
þá.
Rofar til - en sækir
brátt í sama farið
Á 18. öldinni rofar til. í september
1791 samþykkti franska þjóðþingið að
gyðingar ættu að njóta sömu réttinda og
skyldna og aðrir íbúar landsins. Þetta
var nýmæli í Evrópu, en ekki er þarmeð
sagt að allt félli í ljúfa löð. Að vísu linnti
ofsóknum til muna og ríkið ónáðaði
gyðinga ekki meira en aðra, en næstu
áratugi gekk ósjaldan á með ásökunum
í þeirra garð um hitt og þetta, gyðingar
voru hæddir og skammaðir, misvirtir og
rægðir á ýmsan hátt; oft af höndum og
munni kaþólsku kirkjunnar, einnig í
blöðum og af stjómmálamönnum, loks
í daglegu lífi af alþýðu manna. Tvo
síðustu áratugi 19. aldar blossaði upp
andúð á gyðingum, er þúsundir þeirra
komu til Frakklands á flótta undan
ofsóknum í Rússlandi og Póllandi, og
vegna Dreyfusmálsins 1894-98 að hátt-
settur hermaður - gyðingur - var saklaus
dæmdur fyrir landráð og fangelsaður í
fleiri ár áður en málið var tekið upp að
nýju og hann sýknaður. Þjóðin klofnaði
og blöð fylltust mörg af óhróðri um
gyðinga; það var í þágu Dreyfusar sem
rithöfundurinn Zola skrifaði fræga grein
sína „Ég ásaka“.
Storminn lægði, en aftur rauk upp á
fjórða áratug þessarar aldar. Kreppan
og stjómmálahneyksli ollu óánægju sem
að hiuta til braust út í óbeit á
farið að gera ráðstafanir með gyðinga í
samræmi við stefnu þýska ríkisins og
þeir settir undir sérstakar reglur:
erlendir gyðingar vom kyrrsettir og þeir
sem voru franskir að þjóðerni voru ekki
lengur frakkar: smám saman voru þeir
útilokaðir frá vinnu og máttu hvorki
vinna hjá ríkinu né vera í störfum sem
fólu í sér samskipti við almenning líkt
og afgreiðslu- og sölustörf. Enn voru
tökin hert og gyðingum gert að láta skrá
sig og teknar af þeim fasteignir og
fyrirtæki sem síðan voru seld „aríum“
fyrir lítið. Óskaplegur áróður var hafður
uppi í fjölmiðlum gegn þeim án þess að
þeir fengju vömum við komið. Þetta á
ekki síður við um franska svæðið en það
hernumda. Vorið 1942 var það gula
stjarnan og þá um sumarið hófust
brottflutningarnir - „la déportation".
Opnaðar vom stórar fangabúðir rétt
utan við París, í Drancy, þangað vom
gyðingar fluttir úr öðmm minni víða um
landið, þaðan vom þeir sendir með
lestum til austurs: fyrst útlendingar,
síðan frakkar eftir því hve lengi ættir
þeirra höfðu búið í landinu. Handtökur
urðu tíðari og tíðari, fleiri og fleiri,
enginn átti að sleppa. Margir gyðingar
komust þó í felur og tóku þátt í
andspyrnuhreyfingunni sem jók stöðugt
umsvif sín eftir því sem leið á stríðið.
Nokkrir fengu að fara úr landi, til
Bandaríkjanna, helst börn, sem annars
vom ekki undanþegin neinum reglum. í
júní 1944 gengu Bandamenn á land í
Normandie og á Miðjarðarhafsströnd-
inni í ágúst. Frakkland allt var frjálst í
febrúar 1945.
Gyðingar að
styrjöld lokinni
Eftir þau voðaverk sem framin voru
á gyðingum í Evrópu á ámm seinni
heimsstyrjaldarinnar hefur gyðinga-
hatur átt erfitt uppdráttar, án þess þó að
gyðingar séu að neinu leyti lausir við
sérstöðu sína í húgarheimi Evrópubúa,
ef eitthvað er þá jókst hún eftir
útrýmingarnar: gyðingar eru enn meira
öðmvísi en áður; ofan á ailt hitt eru þeir
orðnir fórnarlömb ódæðisverka, og
fórnarlömb em alltaf óhugguleg. Og því
fer fjarri að gyðingar hafi fengið að vera
í friði í Frakklandi þessa áratugi: Árin
1953-56 var breiðri stjómmálahreyfingu
smákaupmanna og iðnaðarmanna og
öðrum öfgaflokkum til hægri mjög
uppsigað við þá. Einnig kommúnista-
flokknum allt til 1970 eftir að valdhafar
í Sovétríkjunum hófu fljótlega eftir stríð
að handtaka og hreinsa út gyðinga. í
stúdentaóeirðunum 1968 vom hrópuð
andgyðingleg slagorð, og árið á eftir
gekk orðrómur um fleiri minni borgir
landsins um að konur hefðu horfið í
mátunarklefum búða sem eigendur að
vom gyðingar. Verra er með hreyfingu
sem á sér fulltrúa í stjórnmálum og
meðal fræðimanna og hafnar því að
gasklefar hafi nokkru sinni verið til eða
notaðir. Fyrir þessu em færð mikil rök
og margir eru þeir sem hlusta og vilja
trúa, þó svo andsvör á blöðum og bókum
sýni Ijóst framá rangfærslur og Iygar:
það voru gasklefar, það voru útrýming-
ar. Verst er sú viðkvæma staða sem
sprottin er af tilvist Ísraelsríkis, baráttu
þess og hernaði; margt gyðingahatrið
þykist saklaust undir yfirskyni and-
síonisma. Stutt er þar á milli; gyðingar
eru settir undir sama hatt og ísrael haft
þar líka, geri ísrael eitthvað af sér eiga
gyðingar allir sök og eru skyldaðir að
svara fyrir sig og sína. Að sama skapi er
auðvelt að svara með ásökunum um
gyðingahatur þegar andmælt er stefnu
Israelsstjórnar, og á þetta spilar hún.
Eftir þriggja mánaða árásir ísraels-
ríkis í Líbanon með hámarki í fjölda-
morðunum í Beirút sem ísraelsher vissi
af og stöðvaði ekki, má ætla að mörgum
þyki fórnarlömbin hafa skipt um ham:
gyðingar gerast böðlar og sömu orð eru
notuð um þá og hafa verið notuð um
verknaði þriðja ríkisins. Sektarkcnnd
Evrópubúa hverfur, hendurnar þvegn-
ar, gyðingahatur er aftur í lagi og getur
brugðið á leik. Að ísraelsstjórn skipi
rannsóknarnefnd og mörgþúsund íbúar
landsins jafnt sem fjöldinn allur af
gyðingum díaspórunnar mótmæli skiptir
víst litlu máli. Eins er með tilræðin í
París undanfarin ár: vekja þau samúð
með gyðingum eða valda þau óbeit á
þessu fólki sem allstaðar er til vand-
ræða? Sprengja í háskólamötuneyti
gyðinga 27. mars 1979; sprengja við sýna
gógu í Rue Copemic 3. október 1980 og
skothríð á aðra sýnagógu, minnismerki,
skóla og barnaheimili nokkrum dögum
áður, eftir margskonar aðgerðir gegn
gyðingum ailt sumarið, auk skotárásar á
ferðaskrifstofu mánuði síðar; hand-
sprengjur og hríðskotabyssur gegn
veitingastað í Rue des Rosiers í
„gyðingahverfinu" 9. ágúst í sumar,
ásamt með ótal sprengjum og skotárás-
um frá því snemma um vorið til
septemberloka; fyrir utan nú tilræðið við
sýnagóguna í Róm 9. október, auk
annarra slíkra í Vínarborg 29. ágúst í
fyrra og í Antwerpen 20. október sama
ár; Hávær mótmæli alira stjórnmála-
flokka landsins, verkalýðsfélaga, fjöl-
miðla, kirkjunnar og óteljandi samtaka
og nafngetinna einstaklinga eru góðs
viti, en ekki lýsingar og greinar í blöðum
sem benda til þess að frakkar vilji margir
komast hjá því að skipta við gyðinga,
tilaðmynda veita þeim vinnu og leigja
þeim hús. Málið er örðugt viðfangs og
það er aldrei að vita hvað tíminn leiðir
í ljós. Þar getur brugðið til beggja vona,
en við skulum óska okkur þess að gömul
kona í Strasbourg sem mælti eftirfarandi
orð á yiddish tveim dögum eftir tilræðið
í Rue des Rosiers þurfi ekki að óttast:
„hvað gerist með okkur núna, við sem
höfum nú þegar og lengi kostað svo
miklu til?“
MJ
(Heimildir: Béatríce Philippe: Étre juif dans la
société francaise, Paris 1979; Isidore Epstein:
Judaism, Pelican, 1959; tímarítið Historie nr. 3
1979: Les juifs en France; kannanir á samfélagi
gyðinga 1974-78; blöð og tímarit sem gyðingar gefa
út: L’Arche, L’information juive, Tribune juive;
dagblaðið Le Monde ágúst-október; önnur
dagblöð og vikublöð undanfarið).