Tíminn - 12.12.1982, Blaðsíða 31

Blekking er list
Játningar glæframanns” eftir Thomas Mann
— „Felix Krull —
Thomas Mann:
Felix Krull - Játningar glæframanns
Kristján Árnason íslenskaði
Mál og menning 1982
■ Söguna um Fclix Krull, glæframann,
má vel lesa sem hreina og beina
skemmtisögu, jafnvel reyfara. Hann er
ungur að árum þegar hann kemst að
nautn blekkingarinnar og eftir það er líf
hans helgað svindli og svínaríi, ef svo
má að orði komast; hann er staðráðinn
í að komast gegn um lífið eins ódýrt og
kostur er, og gerir sér blekkingar og
pretti að sannri listgrein. Hann er, líkt
og hann þreytist ekki á að taka fram í
játningum sínum, listamaður að eðli og
upplagi, en slíkir menn og tengsl þeirra
við hið kaldlyndara umhverfi voru
Thomas Mann jafnan mjög hugleiknir.
Felix Krull er taumlaus montrass og
ákaflega hrifinn af sjálfum sér; það
verður honum til happs að vera búinn
þeim eiginleikum að aðrir eru gjarnir á
að hrífast af honum líka. Svo Felix -
sem þýðir „heppinn" á latínu - kemst
næsta auðveldlega frá flestu sem hann
tekur sér fyrir hendur og það er nú sitt
af hverju. Honum er leikur einn að véla
svo að segja hvern mann (eða konu)
með töfrum sínum, en svo hallar undan
fæti og hann lendir í fangelsi. Ekki allt
búið enn. Hér er þarflaust að rekja efni
bókarinnar eða þau fjölmörgu ævintýri
sem Felix Krull kemur sér í víðs vegar
um Evrópu; það má, sem fyrr sagði, lesa
bókina sem skemmtisögu og skemmtileg
er hún líka, ef maður hefur smekk fyrir
uppátækjum Felixar Krull og stíl Thom-
asar Mann. Það er gaman að ein af
hinum stóru skáldsögum þessa höfundar
skuli nú vera komin út á íslensku, en
áður hafa verið þýddar eftir hann
nokkrar smásögur og gcfnar út.
„Að ná tengslum við hina
með því að búa sig til“
Thomas Mann fæddist árið 1875, fékk
Nóbelsverðlaun fyrir bókmenntir árið
1929, lenti upp á kant við Nasista en lifði
allt til ársins 1955. Hann varómótmælan-
lega einn allra merkasti höfundur sem
skrifað hefur á þýska tungu; meðal
frægustu skáldsagna hans eru Buedden-
brooks, töfrafjallið, Doktor Faustus og
Jósep og bræður hans - að ógleymdum
Felix Krull. Mér þykir annars hæfa að
benda væntanlegum lesendum á fyrir-
taks eftirmála þýðandans, Kristjáns
Árnasonar, þar sem hann fjallar um
Mann og verk hans í samhengi við
þjóðfélag þess tíma sem hann lifði á. Ég
veit ekki til að betri kynning á Mann hafi
verið birt hér á landi.
Heimspeki prakkarasögunnar? Eins
og venjuiega hjá Thomas Mann er listin
afar sönn, jafnvel þótt listin sé í þessu
tilfelli sú að blekkja og pretta fólk. En
Felix Krull hefur komist að þeirri
niðurstöðu að flestu fólki sé skapi næst
að láta blekkja sig, og honum þykir hann
því aðeins vera að uppfylla óskir hans
þess, gera því til hæfis, og það er að vissu
leyti akkúrat það sem hann langar til að
gera - rétt eins og sannur listamaður.
Það er engin ástæða til að reyna að
betrumbæta orð Kristjáns Árnasonar í
eftirmálanum: „Og að baki þeirrar
löngunar býr raunar ást á heiminum,
sem knýr manninn til að byggja brýr úr
einsemd sinni og ná tengslum við hina
með því að búa sig til, og þess vegna
getur hinn einræni Felix með góðri
samvisku gerst mælskur málsvari ástar
og samneytis gagnvart styggri stúlku-
kind..." Og síðar: „Efvið getum sagt að
leikari sé sannari í sínu besta hlutverki
en í hversdagslífi sínu, þá er og hinn
næmi Felix Krull ólíkt sannari í gervi
sínu sem aðalsmaður í lystreisu um
heiminn en sem lyftudrengur eða upp-
vaskari á hóteli eða ráfandi milli búðar-
glugga gimsteinasala, - sú blekking sem
hann býr til er. þegar öllu er á botninn
hvolft, eins og blekking sem hann býr til
er, í þjónustu sannleikans."
Nokkur munaður að kanna
sumar málsgreinar
Og hér eru tengsl listarinnar við
umhverfið, við hina óbreyttu borgara -
eða Mann tilheyrði þeim tíma þegar
borgarastéttin var enn tiltölulega ung og
hafði sjálfsvitund sem stétt - í brenni-
depli sem aldrei fyrr. Og það er engin
hætta á að vangaveltur um þessi tengsl
falli nokkru sinni úr gildi eða verði
fánýtar, svo Thomas Mann á áreiðanlega
erindi við okkur - burtséð frá sjálfri
píkaró-sögunni um FelixKrull.
Það sem einna fyrst mun vekja athygli
lcsanda er stfjjinn. Sá er nú ekki að spara
við sig orðin! Thomas Mann fer létt með
að lýsa á ótal mörgum blaðsíðum því
sem Fclix Krull sér í búðargluggum eða
á náttúrugripasafni. Hann dútlar og
dundar við lýsingar á fólki, klæðaburði
þcss og hegðun; málsgreinarnar eru
langar og flúraðar aukasetningum, það
er vissulega rétt sem kemur fram hjá
þýðanda í eftirmála að þessi stíll Manns
sé alger andstæða hins svonefnda harð-
soðna stíls sem nú hefur um langt skeið
verið í tísku. (Við þetta bætir Kristján
Árnason reyndar þeirri djarflegu fullyrð-
ingu að „harðsoðni stíllinn" endurspegli
raunar „innri fátækt og andlausa stað-
reyndahyggju nútimamanns"!) En þetta
er stíll Manns og hann flæðir fram, lygn
og kyrrlátur á yfirborði. en undir niðri
eru ýntsir straumar; það er nokkur
munaður að kannar sumar málsgreinar
hans og lýsingar. Stíllinn er líka þrung-
inn þeirri hófsömu hæðni sem Thomas
Mann var kunnur fyrir og birtist í öllum
verkum hans, en ekki síst í Felix Krull.
Þetta erekki, eða varla, bók til að hlæja
að upphátt, en huganum er skemmt.
Ekkert áhlaupaverk að
snara bókinni á íslensku
Það segir sig sjálft að ekkert áhlaups-
verk hefur verið að snara þessari bók á
íslensku, enda ber. Kristján Árnason
sig illa í eftirmálanum og segir möður-
málið ekki best til þess fallið tungumála
að bera Thomas Mann. Það má vel vera
svo, en ekki vcrður betur séð en
Kristjáni hafi tekist afburðavel upp. Mál
bókarinnar er mjög góð og vönduð
íslcnska, og eins miklum trúnaði að
líkindum haidið við stíl Manns og kostur
cr. Kristján Árnason hcfur hér unnið
töluvcrt afrek og vonandi að hann láti
ekki staðar numið.
Forlaginu má svo þakka útgáfuna en
á síðustu árum hefur M&M gefið út
hverja bókina af annarri í ágætum flokki
crlcndra bókmennta. Frágangur er góð-
ur og sá siður að hafa for- eða eftirmála
■ Thomas Mann: „Gaman að ein af
stóru skáldsögum þessa höfundar skuli
vera komin á íslensku."
■ Kristján Ámason: „Hefur hér unnið
töluvert afrek og lætur vonandi ekki
staðar numið.“
til kynningar á vcrki cða höfundi til
fyrirmyndar. lllugi Jökulsson
Margir góðir punktar...
— „Persónur og leikendur” eftir Pétur Gunnarsson
Pétur Gunnarsson:
Persónur og leikendur
Punktar 1982
■ Fáir, ef nokkrir, rithöfundar af yngri
kynslóð hérlendis hafa náð þvílíkum
vinsældum og Pétur Gunnarsson. Hann
varð einna fyrstur tii að lýsa beinlínis
reynslu sinnar eigin kynslóðar; er ólst
upp í vísi að stórborg, óx með kalda
stríðinu og mótaðist af Bítlatímanum og
uppreisn æskunnar kringum '68. Að
sjálfsögðu var þó fyrir mestu að Pétur
þótti segja þessa sögu á skemmtilegan
hátt. í bókum hans er tungumálið notað
meir meir afgerandi hætti en títt er, það
er fyrirferðarmikið og skyggir oft á
persónurnar sem mega sætta sig við að
lúta þvf. Þetta gerir Pétur til skopstæling-
ar, og jafnvel til að segja brandara, en
þar sem honum tekst best upp auðnast
honum að skerpa vitund lesenda sinna
um þann tíma sem hann segir frá; draga
saman í hnotskurn þau atriði sem lýst
geta heilli kynslóð, og kannski draga
fram á þeim vanræktar hliðar.
Hér er þriðja bókin um Andra
Haraldsson Ipksins komin. Það eru liðin
fögur ár frá því Ég um mig frá mér til
mín kom út, en satt að segja þótti mér
sú bók töluverður eftirbátur fyrstu
bókarinnar, Punktsins. Stfllinn ekki eins
þrótt mikill né safaríkur og bækur
Péturs eiga í rauninni næstum allt sitt
undir þvt að stílinn skorti ekki kraft.
Persónur og leikendur ber víða merki
gífurlegrar yfirlegu og stundum áreynslu
en mér þykir samt að höfundi hafi hér
aftur tckist ætlun sín, bókin cr yfirleitt
afar skemmtilcg reglulega fyndin.
Með Hemingway og Hadley
á heilanum
Andri cr í sjötta bekk Mcnntaskólans
í Reykjavík. Það segir lítið af lærdómi
hans við þá virðulegu stofnun, cn því
meira af ásetningi hans að verða rit-
höfundur. Fátt eitt er látið uppi um
ástæður þessa ásetninjjs nema aðdáun
hans á tiltcknum höfundum; slíkar
■ Sæmundur Guðvinsson: „Heiðarleg
skemmtibók og höfundur getur prýðis
vel við unað.“
ur einu sinni dálítið veikur og heldur sig
vera að deyja; öðru sinni fer hann til
London sér til upplyftingarog lendir í
sinni prívatgildru á sýningu á Músa-
gildrunni; það er keypt ný íbúð og
eiginkonan kaupir auk þess á mann sinn
ný föt; sagt er frá viðskiptum við
spaugfuglinn Willy Breinholst. Svo vin-
sæll mun hann vera hér á landi að það
ervíst ekki leiðum að líkjast.
Mestu varðar að Sæmundi tekst það
sem hann ætlar sér, hvorki meira né
minna. Þetta er meðal annarra orða
fyrsta bók hans, en engin viðvanings-
merki að sjá á stíl eða frásögn, enda
hefur hann scm fyrr segir alllengi skrifað
sína þætti í blöð og auk þess sjóast í
skóla blaðamcnnskunnar. Stíllinn er
afar lipur, ristir þó ekki sérlega djúpt;
frásögnin sömuleiðis vel saman sett og
nær sínum tilgangi.
Við skráargatið er sem sé umfram allt
heiðarleg skemmtibók, og að mínu viti
getur höfundur prýðis vel við árangurinn
unað.
Illugi Jökulsson
Illugi Jökulsson
skrifar um bækur
bilasala og svo framvegis. Fyrir Sæmundi
vakirað sýna líf íslenskrar fjölskyldu í
skoplegu og nokkuð svo ýktu Ijósi og
það heppnast honum oftast býsna vel.
Hann leitar ekki langt yfir skammt, en
finnur sér söguefni í hinum hvers-
dagslegustu raunum - hver kannast ekki
við að hafa tekið vandræðalegt tal við
mann sem alls óvíst var hvort maður
þekkir, svo eitthvað sé nefnt. Aðilar
innan fjölskyldunnar eru sömuleiðis
hæfilega óljósir til að margir munu geta
lifað sig inn í vesin þeirra og haft dágóða
skemmtun af.
Sæmundur læst ekki vera að skrifa
ódauðlegt bókmenntaverk, sem jafnan
er ótvítrætt til bóta. Hann einbeitir sér
að notalegri og léttlyndri frásögn, og ef
ég ætti að nefna rithöfund sem bók
Sæmundar minnir á þá væri það danski
flugur gcra ckki boð á undan sér né
skýra hvcrs vcgna þær eru komnar.
Andri er einkum með Hemingway og
Laxness á heilanum og þeir félagar
samcinast í Vcislu í farangrinum, scm
allir ættu að lesa í mcnntaskóla en ekki
snerta cftir það. Mcnntaskóladrengur-
inn lifir sig inn í bækur þessa rithöfunda;
hann cr Hcmingway að rangla um
kaffihúsin í París áður en hann fer heim
til Hadley sinnar, hann cr Steinn Elliði
í Vefaranum mikla og giska spakur.
Sjálfur er svo Andri að skrifa forkostu-
legt bull í anda þorpssagna Laxness.
Jafnframt eru ýmisævintýri; hann stund-
ar rúntinn og Glaumbæ og kaffihúsin,
villist inn á Herranætursýningu, sctur
upp „happening" á skólaskemmtun
ásamt vinum sínum o.s.frv. Vitanlega cr
hann líka ástfanginn og þjáist gríðarlega.
Sjálfur var ég á fcrðinni um slóðir
Péturs og Andra um það bil tíu árum á
eftir þcim og ekki margt virðist hafa
brcyst. Kannski aðrir höfundar, kannski
meiri kaldhæðni af því „uppreisn æsk-
unnar" var að rcnna út í sandinn - ég
tcl mig altént alvcg í stakk búinn til að
fullyrða að mynd sú scm Pétur drcgur
upp sé mjög sönn. Ýmsir gætu nefnt
eitthvað sem þeim þykir vanta, aðrir
annað sem þeim finnst ekki eiga hér
hcima, en sagan er sjálfri sér samkvæm
og hcldur cfundarlaust góðum trúnaði
við það tímabil sem hún lýsir. Hér er
margt skarplega og skemmtilega athug-
að um rithöfunda og ekki síður ástar-
raunir menntskælings; Andri finnur sér
stúlkuna Bylgju og kemur henni fyrir (
hluverki HaJley og Diljár - hann
verður næstum óttasleginn þegar rennur
iupp fyrir honum inn í leikritið sem hann
er að setja upp. Svo er nú reyndar um
fleiri; Reykjavík á til dæmis í mesta basli
mcð að leika París, Andra til ama. En
á cndanum, eftir stúdentspróf, er Andri
kominn til sjálfrar Parísarborgar og vill
sitja á kaffihúsum og skrifa; þá bregður
svo við að hann er laminn í hausinn.
Stúdentauppreisnin er hafin og Andri
■ Pétur Gunnarsson: „Skemmtileg
bók; oft minni ástæða til að óska höfundi
til hamingju...“
Hcmingway Laxness af íslandi er utan-
gátta.
Hvað verður nú um Andra
Haraldsson?
Mér þykir þctta vera skemmtileg bók.
Sumir kaflar hennar cru stórkostlega
fyndnir - a.m.k. fyrir þá sem eitthvað
þekkja til, líklega flciri - og þótt aðrir
hafi sýnilega verið skrifaðir um of og
frjálsleikinn orðinn þvingaður, er hitt
miklu meira um vert sem vel tekst, að
mínu mati. Orðaleikir og líkingar yfir-
höfuð markviss, og myndir höfundar af
persónum stnum - einkum og sér í lagi
Andri, sem allt snýst um - trúverðugar.
Það hefur oft verið minni ástæða til að
óska höfundi til hamingju með bók sína;
að ég minnist ekki á bókaútgáfuna
Punkta...
Mér hcfur jafnan skilist að Pétur
Gunnarsson hafi þegar í upphafi áætlað
þrjár bækur um Andra Haraldsson,
verið getur að það sé rangt. Hér er altént
skilið við Andra í lausu lofti eins og fyrr;
það verður forvitnilegt að vita hvort þeir
félagar hyggja á samfylgd enn um sinn.
Eftir öll þessi ár er erfitt að ímynda sér
þá aðskilda. En við bíðum og sjáum
hvað setur ef til vill er komið nóg.
Illugi Jökulsson