Tíminn - 20.02.1983, Blaðsíða 4

4
SUNNUDAGUR 20. FEBRÚAR 1983
■ Hvert ætli Sovétríkin stefni á næstu árum og áratugum?
Þessi spurning skiptir vitaniega geysimiklu máli, ekki adeins
fyrir íbúa Sovétríkjanna og fylgiríkja þeirra heldur og fyrir
allan lýðinn úr því Sovétríkin eru jú annað af tveimur mestu
herveldum heims og ræður rúmlega einum sjötta hluta
beitilands. Málið er líka það að meðal svokallaðra sérfræðinga
ríkir um þessar mundir mikil óvissa um fyrrnefnda spurningu,
hvert kommúnlstaríkið muni stefna, og eru þeir til að mynda
ekki fáir sem þykjast sjá ýmis hnignunarmerki, einkum í vondu
efnahagsástandi sem skriffinnskubáknið ræður ekki við og
vaxandi þjóðernisríg milli þeirra ótal mörgu þjóða sem byggja
þetta mjög svo víðlenda ríki. Það er því orðið mikið sport að
reyna að spá fyrir um þróun mála í Rússíá og eru menn langt
í frá sammála, fremur en venjulega. Ekki varð fráfall Brésnéfs
og uppgangur Andrópovs heldur til að minnka óvissuna, ekki
ennþá að minnsta kosti, og því hafa spámenn frjálst spil um
sinn. Þeir hafa líka óspart notað sér frelsið til getsaka og meðal
þeirra er Bretinn Donald James, hvers framtíðarsýn við
munum h'ta hér ögn nánar á. Það er raunar vafasamt hvort James
þessi geti talist í hópi sérfræðinganna: hann er reyfarahöfundur.
Bók James um þetta efni, The Fall of the Russian Empire,
eða Fall rússneska heimsveldisins, er nýkomin á markað hér
sem annars staðar en hún er önnur bók ef undan eru skildar
tvær sem hann ritaði í samvinnu við annan mann. Fyrri bókin,
Njósnari að kvöidi, fékk mikið lof gagnrýnenda og hefur nú
veríð breytt í vinsæla sjónvarpsseríu- Bók hans um fall
Sovétrikjanna þótti líka á sinn hátt allrar athygli verð og ekkert
vitlausari framtíðarsýn en hver önnur: menn geta jú leyft sér
hvað sem er meðan framtíðin er ennþá framtíð og allt getur
gerst. Sjálfum okkur til skemmtunar ætlum við hér að búa til
frásögn upp úr bók James um síðustu ár Sovétríkjanna,
auðvitað af fullkomnu ábyrgðarleysi. Það verður að hafa í huga
að bók James er skáldsaga með persónum sem hreyfa sig hingað
og þangað en öllu slíku er sieppt. Það má líka hafa það með að
bókin er ekki merkileg sem skáldverk, þvert á móti raunar.
Loks skal tekið fram að hún er skrifuð áður en Leóníd Brésnéf
hvarf til feðra sinna og Andrópov tók við, það skiptir þó engu
höfuðmáli úr því sem komiö er. Hefjumst handa.
væri eina rétta svarið gegn vaxandi óróa
og hann átti sér marga fylgismenn, ekki
síst meðal yfirmanna hersins. En hann
átti sér einnig ýmsa andstæðinga sem
vildu reyna ögn hógværari leiðir og
þeirra á meðal var kona nokkur sem,
þótt fáránlegt megi virðast í stirðnuðu
karlasamfélagi Sovétríkjanna, hafði ris-
ið til æðstu metorða. Natalja Róginóva
var aðalritari kommúnistaflokks
Rússlands, varaforsætisráðherra og
meðlimur í Stjórnmálaráðinu, Pólít-
búró, eins og Kúba. Það var almennt
álitið innan Kremlarmúra að þegar
Rómanovskíj hyrfi á fund Brésnéfs tæki
við löng valdabarátta þeirra tveggja.
f bili höfðu harðlínumennirniryfirtök-
in. Þar má meðal annars nefna sem dæmi
aðgerðir sem gripið var til gegn mótmæl-
endum í Leníngrad í apríl árið 1986. Um
það bil 50 verkamenn voru handteknir
eftir mótmælaaðgerðir á hinni svoköll-
uðu Bláu brú Leníngrad borgar en eftir
að félagar þeirra utan múranna höfðu
myndað nefnd til að fá þá látna lausa og
sýnt fram á styrk sinn neyddist yfirmaður
KGB í borginni, Stefan Dora, til að láta
að kröfum þeirra. Verkamennirnir 50
voru látnir lausir og ýmsar umbætur
gerðar. Þeir hrósuðu sigri í nokkra
mánuði en í september sama ár voru allir
handteknir aftur. Þær aðgerðir voru svo
vel skipulagðar að félagar þeirra gátu
ekkert gert.
Þessar mótmælaaðgerðir í Leníngrad
voru raunar á engan hátt einstæðar í
Sovétríkjunum á þessum tíma. Víða um
landið kom öðru hvoru til svipaðra
aðgerða en hér er minnst á Leníngrad
vegna þess að leiðtogi verkamannanna
þar var Jósef Denskíj. Eftir að hann var
handtekinn öðru sinni var farið að dreifa
„neðanjarðar" bæklingum og áróðursrit-
um frá svonefndum Frjálsum verkalýðs-
félögum sem Denskíj undirritaði. Deild-
ir úr þessum Frjálsu verkalýðsfélögum
spruttu þá upp víða um Sovétríkin en
samband milli deildanna var lítið fyrst
mjög í frammi þrátt fyrir djúpstæðan
klofning í þeirra röðum. Annars vegar
voru þeir sem vildu reyna að færa
skipulagið í manneskjulegra horf, hins
vegar voru ákafir rússneskir þjóðernis-
sinnar sem vildu endurvekja gloríu Rúss-
lands án afskipta þjóðarbrotanna sem
þeir töldu sníkjudýr á rússneska
skrokknum. Þann 7. nóvember fóru
verkamenn og stúdentar sem sé í kröfu-
göngur, ráðist var á verslanir forréttinda-
stéttanna og lögreglu- og KGB sveitir
fengu ekki við neitt ráðið. Því var kallað
á aðstoð hersins en meðal herdeildanna
sem komu á vettvang var ein sem fyrst
og fremst var skipuð Úsbekum. Er sú
deild reyndi að stöðva göngumenn
braust þjóðernisrígurinn upp á yfirborð-
ið, til mikilla átaka kom og fjölmargir
létu lífið. Reynt var að þagga þetta atvik
niður, og Úsbekarnir úr herdeildinni
voru allir sem einn sendir í fangabúðir,
en þetta sýndi Ijóslega hvert stefndi.
Tæpum mánuði síðar, þann 3. des-
ember 1986, lést Rómanovskíj, aðalrit-
ari Kommúnistaflokksins og forseti
landsins, eftir langvarandi veikindi. Út-
för hans fór fram með mikilli viðhöfn
nokkrum dögum síðar og var gripið til
afar mikilla varúðarráðstafana um land-
ið allt, ekki síst í ljósi þess að ýmsir
hópar stúdenta höfðu nú tekið til við
gamla iðju rússneskra ungmenna, sem
sé hryðjuverk. Þau beindust fyrst og
fremst gegn þjóðarbrotunum, en einnig
sauð óánægján í þjóðarbrotunum
sjálfum. Þrátt fyrir þessar miklu varúðar-
ráöstafanir kom víða til óeirða. í
Moskvu var hvellsprengjum varpað að
sjálfri líkfylgdinni, til blóðugra átaka
kom í úthverfunum sem réttnefnd voru
fátækrahverfi, í lýðveldinu Azerbajdjan
var gerð árás gegn aðalstöðvum komm-
únistafokksins, órói var í Georgíu, Kirg-
higia og Úkraínu og í Eistlandi var hætt
við opinberar minningarathafnir um
Rómanovskíj. Sem fyrr gerðu sovésku
leiðtogarnir hvað þeir gátu til að þagga
ir þegar Rógínóva var handtekin um
áramótin 1986-7.
Þar var náttúrlega að verki Semjon
Kúba, yfirmaður KGB, sem hafði aflað
sér valdamikilla bandamanna á bak við
tjöldin. Kúba lét setja Rógínóvu í
stofufangelsi og. næsta árið var hann
sterki maðurinn í Kreml. Hann var hins
vegar ekki svo sterkur í sessi að hann
gæti sest í þau tvö embætti sem losnað
höfðu við fráfall Rómanovskíjs, nefni-
lega aðalritaraembætti og forsetaem-
bættið. Því brá svo undarlega við að
bæði þessi sæti voru tóm á þeim tíma
sem nú fór í hönd. Kúba tók á hinn
bóginn í sínar hendur embætti innanrík-
isráðherra og tryggur bandamaður hans,
Búkin, var skipaður forsætisráðherra.
Þeir félagar hófust handa um að styrkja
vald KGB en aðhöfðust annars lítið til
að raunverulega leysa hin aðsteðjandi
vandamál.
Með vorinu 1987 kom enn frekar í ljós
hve vandinn var mikill. Matarskortur
var víða í ríkinu og óánægjan var svo
megn að Frjálsu verkalýðsfélögunum óx
sífellt fiskur um hrygg þó einstakar
deildir gætu lítið samband haft sín í
milli. Róstur voru stöðugt í lýðveldunum
í útjaðri Sovétríkjanna - meðal annars
var talað um að Úkraínski frelsisherinn
væri farinn að hafa sig í frammi á nýjan
leik - og hryðjuverk ákafra rússneskra
þjóðernissinna gegn þjóðarbrotunum
færðust sömuleiðis í aukana. Landið var
að liðast í sundur en leiðtogarnir máttu
ekki vera að því að bregðast öðruvísi við
en með hörkunni. Fangar streymdu í
Gúlag-eyjaklasann svo tugþúsundum
skipti og alltaf fjölgaði hermönnum
þjóðarbrotanna sem dæmdir voru til
fangelsisvistar fyrir minni háttar afbrot
gegn hinum rússneska yfirboðara. Og
nú lagðist allt á eitt. Veturinn hafði verið
harður, miklir þurrkar voru um sumarið
og afleiðingin varð einmitt það sem
sovéskir leiðtogar óttuðust jafnan mest:
uppskerubrestur.
Hrnn Sovétríkjanna
Fánýtar vangaveltur bresks rithöfundar nm framtíð Sovétríkjanna
Hefjumst handa.
Eftir dauða Brésnéfs tók hinn gamli
samstarfsmaður hans, Mikhaíl Róman-
ovskíj, völdin í sínar hendur. Róman-
óvskíj var þá þegar orðinn fjörgamall,
maður og fæstir bjuggust við að hann
héldist á toppnum nema örfá ár, eða
meðan valdasellurnar í Kreml væru að
útkljá hver skyldi verða eftirmaður hans.
Valdabarátta í Sovétríkjunum gat sem
kunnugt er tekið óratíma og svo var í
þessu tilviki. Á meðan fylgdi Rómanov-
skíj dyggilega þeirri stefnu sem Brésnéf
hafði mótað og gerði litla tilraun til að
leysa þau gífurlegu vandamál sem við
Sovétríkjunum blöstu. Efnahagurinn
var í mjög slæmu ásigkomulagi og sumir
sérfræðingar spáðu því að ekki mætti
mikið út af bera til að allt færi beinlínis
í kaldakol. Annað vandamál, og ekki
auðleystara, snerti þjóðarbrotin í ríkinu.
Þjóðernisstefna hafði smátt og smátt
farið vaxandi meðal þeirra fjölmörgu
þjóða sem byggðu Sovétríkin og fyrir
kom að upp úr sauð milli þeirra. Rússar
voru herraþjóð í ríkinu, eins og á
keisaratímanum, og þó þeir létust styðja
þjóðernismeðvitund hinna þjóðanna var
reyndin önnur: hvaðeina var gert til að
bæla niður þjóðernishreyfingarnar.
Þetta var ekki síst áberandi innan
■ Yfirmaður KGB á
þessum árum var harðlín-
umaður af gamla skól-
anum, Semjon Kúba,þá
nokkuð við aldur en fór
ekki dult með valda-
drauma sína
hersins. Nýlega hafði verið tekin
upp sú stefna að mynda hersveitir þjóð-
arbrotanna, Úsbekar í einni deild, Ar-
menar í annarri og svo framvegis, en
yfirmenn voru nær allir Rússar og báru
satt að segja ekki mikla virðingu fyrir
þjóðerni undirmanna sinna. Þeim var
jafnvel bannað að ræða sín í milli á
þjóðtungum sínum og hvers kyns aga-
brotum var harðlega refsað. Fjöldinn
allur af hermönnum voru á þessum árum
sendir í fangabúðir í Síberíu og víðar og
átti það eftir að koma sovéskum yfirvöld-
um í koll.
Én fangabúðirnar uxu einnig af öðrum
orsökum. Eftir því sem efnahagurinn
versnaði óx andóf sovésks almennings
gegn stjórnvöldum og þó það andóf
væri óskipulagt og varfærnislegt var
tekið á því með hörku. Hvar sem bólaði
á verkföllum eða mótmælaaðgerðum
var öryggislögreglan KGB látin hafa
frjálsar hendur um að bæla slíkt niður og
forsprakkarnir voru jafnan sendir í
fangabúðir. Yfirmaður KGB á þessum
árum var harðlínumaður af gamla
skólanum, Semjon Kúba, þá nokkuð við
aldur en fór ekki dult með valdadrauma
sína. Kúba, sem hafði tekið sér þetta
gamla dulnefni Stalíns á þriðja áratugn-
um, var þeirrar skoðunar að aukin harka
■ Deildir ór Frjálsu
verkalýðsfélögunum voru
stofnaðar víða um Sovét-
ríkin - um sama leyti
náðu úkraínskir útlagar
loks samstöðu en þá var
leiðtogi þeirra myrtur í
París.
um sinn, og harkalega brugðist við gegn
þeim. Engu að síður gekk KGB illa að
kveða þau niður og þó Denskíj væri
fluttur í fangabúðir gleymdist hann ekki.
Um sama leyti gerðist það að úkraínskir
útlagar á Vesturlöndum mynduðu loks
með sér allsherjar samtök undir forystu
einarðs leiðtoga, Stepan X, en þau
samtök voru, að því er virtist, kæfð í
fæðingu er Stepan X var myrtur í París
vorið 1986. Þar var að sjálfsögðu útsend-
ari KGB að verki.
Þannig að sæmilega kyrrt var á yfir-
borðinu enn um sinn en undir niðri
gerjaðist megn óánægja. Hún braust svo
rækilega upp á yfirborðið á byltingar-
afmælinu ’86, 7. nóvember, en þá var
skyndilega hætt við hina hefðbundnu
hersýningu á Rauða torginu í Moskvu.
Þetta hafði aldrei gerst áður og sýndi að
eitthvað meira en lítið væri að. Opinber
skýring var sú að hersveitirnar sem taka
áttu þátt í sýningunni hefðu þurft að fara
á mikilvægar heræfingar í Austur-Þýska-
landi en hið rétta var að þær höfðu verið
sendar með hraði til Leníngrad þar sem
lá við uppreisn.
Verkamenn höfðu ákveðið að fara í
mikla kröfugöngu til stuðnings félögum
sínum í fangelsi og þeir voru studdir af
stúdentum sem farnir voru að hafa sig
■ í Leningrad kom til
mikilla átaka á byltingar-
afmælinu, fjölmargir létu
lífið þegar stúdentar og
verkamenu fóru í kröfu-
göngur tií að mótmæla
ástandinu.
allt þetta niður og sneru sér síðan
óskiptir að valdabaráttunni.
í fyrstu virtist sem Natalja Rogínóva
hefði flest tromp á hendi. A nokkrum
stormasömum fundum sýndi hún fram á
erfiðleikana sem við var að etja í
sovésku efnahagslífi og að róttækar
umbætur yrðu að eiga sér stað. Hún átti
töluverðan stuðning innan flokksins og
meðal yngri manna í hernum og fór upp
úr miðjum desember í leynilega ferð um
lýðveldi Sovétríkjanna til að afla sér
frekari stuðnings. Þar lagði hun fyrir
aðalritara kommúnistaflokkanna á
hverjum stað mjög róttækar tillögur um
skipan þjóðemismála, sem í raun gengu
út á að hver þjóð fengi mun meira
svigrúm en áður til að þróast og dafna.
Leiðtogarnir sem hún ræddi við áttu
flestir embætti sín að þakka þjónkun við
hið rússneska vald en gátu ekki annað en
tekið vel í tillögur hennar. Samtímis lét
Rógínóva til skarar skríða á opinberum
vettvangi - sendimaður hennar, rithöf-
undurinn ígor Búkhanskíj, gaf til kynna
á fundi í London að Sovétríkin væru ef
til vill tilleiðanleg að fallast á sameiningu
Þýskalands ef þar yrðu ekki staðsett nein
vopn annarra rtkja. Þetta hefði getað
þýtt upplausn í NATO og leiðtogar
Vesturlanda voru satt að segja dauðfegn-
■ í Moskvu var hvell-
sprengjum varpað að lík-
fýlgd Rómanovskíjs for-
seta, til blóðugra átaka
kom í úthverfum borginn-
ar og órói var í Azerbajd-
an, Georgíu, Kirghiziu,
Úkraínu og Eistlandi.
Um sumarið varsovésku leiðtogunum
loks ljóst hversu alvarlegt ástandið var.
Það lá í augum uppi að um veturinn væri
jafnvel hætt við raunverulegri hungurs-
neyð. Þeir reyndu að kaupa það korn
og þau matvæli sem unnt var erlendis frá
en það dugði ekki til. Því var tekin upp
matarskömmtun og mjög ströng matar-
skömmtun. Vitanlega kom hún verst
niður á föngunum í fangabúðunum, og
meðal hermannanna sem hnepptirhöfðu
verið í fangabúðir sveif hungurvofan að.
Síðar þetta sama sumar var tilkynnt
orkuskömmtun og það var ekki
skemmtileg tilhugsun fyrir íbúana sem
þekktu heljarklær rússneska vetrarins.
Sökum hamsturs hurfu flestar vörur
áður en varði úr verslunum, gangprísar
á svarta markaðnum hækkuðu upp úr
öllu valdi og auðvitað bitnaði óánægja
fólksins á yfirvöldunum eða þeim fulltrú-
um hennar sem fólkið náði til. Árásum
á lögreglumenn fjölgaði, uppþot voru
tíð.
Enn eitt vandamál sem Kúba mátti
kljást við var að nú höfðu Frjálsu
verkalýðsfélögin komið séu upp mál-
gagni sem þau nefndu af kaldhæðni sinni
Iskra, eða Neista, sem var nafnið á
málgagni Bolsévíka áður fyrr. Útgáfa
þessa blaðs var ótrúlega vel skipulögð og
■ Er uppskerubrestur
varð sumaríð 1987 varð
að grípa tU matarskömmt-
unar og með haustinu
braust út alvöru hungurs-
neyð. Hún kom verst
niður á föngunum í fanga-
búðununm.