Tíminn - 20.02.1983, Qupperneq 5

SUNNUDAGUR 20. FEBRÚAR 1983
Mmrnm
5
P C.tti. C f>
nú gátu verkamenn rætt saman í mál-
gagni sínu, fræðst um ástandið annars
staðar í landinu og samræmt aðgerðir
sínar ef út í það færi. Það var önnur
kaldhæðni að ritstjóri þessa málgagns.
verkalýðsfélaganna var KGB-foringi og
sá hinn sami og rúmu ári áður hafði
myrt Stephan X, Alexei Letsúkov, en við
þann atburð fyllst viðbjóði á vinnuveit-
endum sínum.
Haustið 1987 voru horfur ekki bjartar.
Matarskorturinn varð æ meiri og sam-
göngukerfið sá um að sá matur sem til
var komst seint eða ekki á leiðarenda.
Kúba fylgdist mð ólgunni vaxa og breið-
ast út, hann beitti KGB sveitum sínum
óspart en yngri mennirnir í hernum
neituðu að etja mönnum sínum gegn
mótmælendum. Sumar hersveitir lögð-
ust beinlínis í rán og rupl þegar ekki var
annað að hafa. Kúba ákvað því að nú
yrði hann að styrkja stöðu sína svo um
munaði og snemma í september ’87 hélt
hann mikilvægan fund með leiðtogum
kommúnistaflokkanna í hinum ýmsu
lýðveldum.
Fundurinn var haldinn í Ódessa og
Kúba og Búkin lögðu áherslu á að hið
eina sem gæti bjargað Sovétríkjunum
væri sterk stjórn í anda Jósefs Stalín.
Kúba þurfti hins vegar stuðning til að
geta stigið skrefið til fulls, leitt Rógínóvu
fyrir rétt og slegið þar með vopnin úr
höndum fylgismanna hennar og síðan
sest í stólana tvo sem enginn hafði vermt
frá falli Rómanovskíjs. Fundarmenn
féllust á beiðni Kúba en með einu
skilyrði: að hermennirnir í fangabúðun-
um yrðu látnir lausir og þeim leyft að
snúa aftur heim til sín. Kúba var þetta
þvert um geð en neyddist til að sam-
þykkja því tíminn var naumur. Ákveðið
var að almenn sakargjöf til handa her-
mönnunum yrði veitt þann 7. nóvember
á byltingarafmælinu. Þann dag myndu
434 þúsundir hermanna halda heim á
leið. En áður en af því gæti orðið gerðist
undarlegur og alveg óvæntur atburður:
Ungverjar gerðu innrás í Rúmeníu.
Það hefði reyndar ekki þurft að koma
svo mjög á óvart ef menn hefðu verið
tilbúnir til að lesa skriftina á veggnum.
Þjóðemiskennd hafði vaxið í fylgiríkjum
Sovétríkjanna í Austur-Evrópu, ekki
síður en innan þeirra sjálfra, og leiðtogar
Ungverjalands eftir afsögn Kadars höfðu
ýtt undir slíkar tilfinningar í sínu landi.
Ekki leið því að löngu uns Ungverjar
fóru að endurvekja kröfur sínar til
Transsylvaníu héraðs í Rúmeníu og
sömuleiðis gera athugasemdir við fram-
ferði rúmenskra yfirvalda gagnvart ung-
verska þjóðarbrotinu í landinu. Rúmen-
ar höfðu ekkert á móti rifrildi af þessu
tagi, ólga hafði farið vaxandi í landinu,
verkföll, mótmælaaðgerðir og þar fram
eftir götunum, og Þeir-þ.e.a.s. leiðtog-
amir - töldu að þjóðemisdeila við Ung-
verja gerði ekkert nema gott. Þeir
skvettu því olíu á eldinn, og ungversku
leiðtogarnir höfðu þá æst fólk sitt svo
upp að ekki varð aftur snúið. Sovétríkin
höfðu verið svo önnum kafin við innan-
landsvandamál sín að þau höfðu ekki
sinnt þessu deilumáli að ráði og þar kom
sem fyrr sagði að Ungverjar sáu það ráð
eitt til lausnar úr klemmunni að gera
innrás í Rúmeníu. Og það gerðu þeir.
Sovésku hersveitirnar í löndunum
tveimur vissu ekki hvernig þær áttu að
bregðast við svo þær biðu átekta. Aftur
á móti lýsti fyrirbærið Úkraínski frelsis-
herinn yfir stuðningi við Ungverjaland
og sveitir úr honum réðust inn í Rúmen-
íu. Tíu herdeildir úr sovéska hernum
tóku sér stöðu við landamæri Rúmeníu
en leiðtogunum í Kreml gekk illa að
ákveða sig. Hver hélt með hverjum?
Afleiðingin var sú að ekkert var aðhafst
í bili. Ungverjar sóttu dálítið inn í
Rúmeníu, bardagar voru um tíma nokk-
uð harðir en. síðan hljóðnaði allt vegna
annarra og meiri tíðinda.
Ekki má heldur gleyma því að í sömu
mund og Ungverjar og Rúmenar voru
komnir í hár saman höfust miklir liðs-
flutningar Kínverja við landamærin í
Síberíu. Sovétmenn sem alltaf höfðu
verið á nálum gágnvart „gulu hættunni
sendu þegar í stað fjölda hersveita
austur til að vera við öllu búnar og
hersveitunum í Austur-Evrópu var skip-
að að halda kyrru fyrir þar svo Vestur-
lönd freistuðust ekki til ævintýra-
mennsku meðan þessi óróleiki ríkti í
Sovétríkjunum. Því var stærstur hluti
sovéska hersins bundinn annars staðar
þegar fyrstu hermennirnir tóku að
streyma úr fangabúðunum.
Hermennirnir, sem langflestir til-
heyrðu þjóðarbrotunum, höfðu liðið
sáran skort um sumarið og haustið en
eftir því sem sakaruppgjöfin færðist nær
hafði aðbúnaður batnað og þeir voru því
í sæmilegu formi en ennþá brennandi af
reiði og ofsa út í þau stjórnvöld sem
höfðu fangelsað þá fyrir lítið annað en
þjóðernið. Nú kom það einnig til skjal-
anna að fangabúðirnar voru í raun og
veru ekki færar um að láta allan fanga-
skarann lausan í einu lagi, samgöngu-
kerfið myndi einfaldlega ekki þola allan
þennan fjölda. í sumum hinum stærri
fangabúðum var áætlað að það myndi
taka allt að fjórum mánuðum að tæma
þær og fangarnir voru bara ekki tilbúnir
til að bíða svo lengi. Þeim hafði verið
sagt að þeir væru frjálsir og svo þurftu
þeir að bíða þetta lengi. Einnig kom það
til að eftir 7. nóvember voru þeir ekki
fangar lengur í formlegum skilningi og
því var matarsendingum til fangabúð-
anna snimmendis hætt. Hatrið á fanga-
vörðunum bættist svo ofan á allt saman
og því ekki að furða að svo fór sem fór.
í mörgum fangabúðanna brutust út
uppreisnir. Fangarnir voru að sönnu illa
vopnaðir, illa klæddir og ekki alltof vel
á sig komnir en fjöldi þeirra var slíkur
að þar sem kom til uppreisna fengu
fangaverðimir ekki við neitt ráðið. Fanga-
verðirnir fengu heldur enga miskunn
þar sem svo bar undir.
Ástandið í Sovétríkjunum nálgaðist
nú algera upplausn. Járnbrautarkerfi
landsins miðaðist nær eingöngu við
Moskvu og í margar vikur voru allar lestir
til og frá borginni fullar af þessum fyrrver-.
andi föngum. Sums staðar fór að vísu allt
fram með ró og spekt en oftar kom til
uppþota og sumir hópar fanga fóru
rænandi og ruplandi um landið á leið
sinni heim. Þegar hinir fyrstu þeirra
komu til Moskvu átti lögreglulið borg-
arinnar í mestu erfiðleikum með að
hemja þá og margir hópar fóru stjórn-
lausir um borgina. Út um landið gerðist
það líka að hermennirnir réðust á búðir
pólitískra fanga og glæpamanna og
leystu þá úr haldi. Er kom fram í
desember 1987 var engin leið að vita
hvernig þetta myndi enda. Uppþot brut-
ust út í ýmsum héruðum og borgum þar
sem fólk var að mótmæla matarskorti og
lögreglu- og KGB sveitir þurftu því að
halda sig þar og gátu ekki farið til hjálpar
félögum sínum sem voru að kljást við
fangana fyrrverandi. Kúba hafði því
ákveðið að herinn yrði að koma til
hjálpar og almenn herkvaðning hafði
verið fyrirskipuð um landið allt. Þá brá
svo við að fjölmennar mótmælagöngur
voru farnar í lýðveldunum gegn her-
kvaðningunni, ekki síst í Armeníu, þar
sem leiðtogi kommúnistaflokksins,
Mikojan, hafði gert sér ljóst að þjóðern-
ishreyfingin væri orðin svo sterk að ekki
yrði aftur snúið. Mikojan þessi var
reyndar sonur þess Mikojans sem áður
hafði lengi farið með völd ráðstjórnar-
innar í Armeníu. Svipað var uppi á
teningnum í Azerbajdan, Georgíu,
Kirghiziu og víðar. Fólkið hafði gert sér
grein fyrir því að stjórnvöld höfðu ekki
lengur stjórn á ástandinu og áratuga löng
megn óánægja braust nú óhikað upp á
yfirborðið.
Snemma í desember tókst Kúba loks
að brjóta herinn undir vilja sinn - að
hluta að minnsta kosti. Kólotkin gamli
marskálkur studdi aðgerðir sem áttu að
setja hinar reglulegu hersveitir undir
beina stjórn KGB manna en þeim fregn-
um var ákaflega illa tekið í hernum, þar
■ Á byltingarafmælinu
’87 hugðist Kúba styrkja
stöðu sína með því að
veita 434 þúsundum
hermanna sakaruppgjöf.
En þá gerðist óvæntur
atburður: ' Ungverjar
gerðu innrás í Rúmeníu.
■ í mörgum fangabúð-
anna brutust út uppreisn-
ir. Fangarnir voru illa
vopnaðir, illa klæddir en.
fjöldi þeirra var mikiU...
Fangaverðirnir fengu
enga miskunn.
■ Hersveit var stefnt
gegn járnbrautarlest sem
fangarnir höfðu náð á sitt
valdr En fangar og her-
menn sneru bökum sam-
an og börðust gegn sam-
eiginlegum óvini.
■ 20, desember 1987
voru Gúlag hersveitirnar
komnar til Moskvu, á-
kveðnar í áð hefna sín á
rússnesku kúgurunum.
Það ríkti stríðsástand í
Moskvuborg,
eð foringjar hans höfðu mikla andúð á
KGB og litu svo á að þeirra hlutverk
væri að verja landið utanaðkomandi
innrásum, ekki gegna lögreglustörfum.
Þegar hér var komið sögu var straum-
ur hinna fyrrverandi hermanna orðinn
svo mikill gegnum Moskvu að yfirvöld
kröfðust þess að hægt yrði á og stöðvar
isettar upp fyrir utan borgina svo skjóta
mætti þeim smátt og smátt í gegn. Þetta'
var gert og á 'örfáum dögum hafði 80
þúsund föngum verið safnað saman í
Noginsk og 60 þúsundum í Pavlowsky.
Þeir létu sér þetta lynda um sinn en síðan
bárust þeim æsandi fréttir.
Stór hópur fanga hafði hertekið flutn-
ingalest og stefndi til Moskvu. Hersveit
sem aðallega var skipuð Úsbekum var
send í veg fyrir hana, en hersveit þessi
laut KGB foringja samkvæmt hinni nýju
skipan. Lestin var stöðvuð en meðal
fanganna voru einmitt margir Úsbekar.
Rétt í þann mund að hermenn og fangar
voru farnir að kallast á gerði flugherinn
loftárás á lestina. Þetta stafaði af van-
trausti Kúba og manna hans sem ekki
vildu reiða sig á hersveit Úsbekanna og
með réttu. Er flugvélamar tóku að
varpa sprengjum á lestina snerust her-
mennirnir til varnar, nokkrar vélar voru
skotnar niður og KGB foringinn hafði
sig í snarhasti á brott. Síðan héldu
hermennirnir og fangarnir sína leið í
sameiningu.
Þetta hafði þær afleiðingar að KGB
mennirnir þorðu nú vart að hætta á að
tefla hersveitum skipuðum þjóðarbrot-
unum gegn föngunum fyrrverandi og
ástand. mála versnaði enn. í Noginsk og
Pavlovsky færðist ólgan í aukana við
slæma meðferð og skyndilega tóku að
myndast þar vísar að herdeildum sem
skipuðust niður eftir þjóðemum. Þessar
hersveitir-sem að vísu voru lítt eða ekki
vopnaðar - kenndu sig við Gúlag. Þeir
sendu sendimenn á fund stjórnenda
búðanna til að krefjast áframhaldandi
ferðalaga heim til sín en stjórnendurnir
brugðust harkalega við. Sendimennimir
voru líflátnir. Fangarnir gerðu enn upp-
reisn.
Þetta gerðist 20. desember. Gúlag
sveitirnar þrömmuðu til Moskvu og
mættu lítilli mótspyrnu á leiðinni. Sumar
þeirra höfðu aðeins í huga að komast
gegnum borgina og heim til sín en aðrar
voru Ioks ákveðnar í að hefna sín á
rússnesku kúgurunum. Lettar, Litháar,
1 Eistlendingar og Tatarar gengu harðast
fram. Næstu daga ríkti stríðsástand í
Moskvu.
Kúba hafði undanfarnar vikur reynt
að ná stjórn á ástandinu cn lítið gengið.
Herinn var honum andsnúinn og hann
ákvað að hefja þegar í stað gífurlegar
hreinsanir í hernum, líkt og Stalín hafði
gert á fjórða áratugnum. Einnig hafði
hann einsett sér að ganga loks milli bols
og höfuðs á Rógínóvu og sendi KGB
sveitir til að taka hana af lífi. Hersveit-
irnar sem gættu hennar snerust gegn
KGB mönnunum þann 20. desember og
Rógínóva var laus úr haldi. Daginn eftir
lýsti Armenía yfir sjálfstæði.
Þetta var dropinn sem fyllti mælinn.
Áður en þrjár klukkustundir voru liðnar
höfðu fimm önnur Mið-Asíu lýðveldi
Sovétríkjanna fylgt í fótsporið. í
Moskvu ríkti sem fyrr sagði stríðsástand,
verkamenn höfðu lagt niður vinnu að
kröfu Jósef Denskíjs sem hafði verið
frelsaður úr fangabúðum, ráðist var
gegn Lúbjanka-fangelsinu og pólitískir
fangar þar frelsaðir. Semjon Kúba var
handtekinn ásamt helstu fylgismönnum
sínum.
Náttúrlega vita allir hvert framhaldið
varð. Öll fyrrum sambandsríki Sovét-
ríkjanna lýstu yfir sjálfstæði sínu. Nat-
alja Rógínóva varð, eins og öllum er
kunnugt, fyrsti forseti hins nýja Rúss-
lands og kom öllum á óvart með meiri
háttar diplómatískum sigri, nefni|ega
bandalaginu við Japan. Rússland hafn-
aði öllum áhrifum sínum í Austur-Evr-
ópu og öll hin nýju ríki tóku að sleikja
sár sín. Það fór nú eins og það fór.
■ Daginn eftir lýsti
Armenía yfír sjálfstæði
sínu. Áður en þrjár
klukkustundir voru liðnar
höfðu fímm önnur Mið-
Asíu lýðveldi Sovétríkj-
anna fylgt í fótsporið.