Tíminn - 20.05.1989, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 20. maí 1989
Tímiim
MÁLSVARIFRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU 0G FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi:
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar:
Aöstoöarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin í Reykjavík
Kristinn Finnbogason
Indriöi G. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
OddurÓlafsson
Birgir Guðmundsson
Eggert Skúlason
SteingrímurGíslason
Skrifstofur: Lyngháls 9, Reykjavík. Sími: 686300. Auglýsingasími:
680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn, fréttastjórar
686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning og umbrot’
Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent h.f.
Frá og meö 1. mars hækkar:
Mánaðaráskrift kr. 900.-, verö í lausasölu 80,- kr. og 100,- kr. um
helgar. Áskrift 900,- Grunnverð auglýsinga kr. 595,- pr. dálkséntimeter
Póstfax: 68-76-91
Að loknu verkfalli
Lokið er sex vikna verkfalli háskólamenntaðra
starfsmanna ríkisins. Samningar hafa tekist milli
ríkisstjórnarinnar og BHMR sem leysa þessa lang-
vinnu kjaradeilu.
Svo sem kunnugt er eru yfir 20 félög mismunandi
sérgreina aðilar að Bandalagi háskólamenntaðra
starfsmanna ríkisins, þar af voru 13 í verkfalli. Þetta
víðtæka verkfall hefur eðlilega haft mikil áhrif á
starfsemi þeirra stofnana, sem þessar þúsundir
sérmenntaðs fólks vinna við. í fréttum og fjölmiðla-
umræðu yfirleitt hefur mest borið á áhrifum verk-
fallsins á starfsemi framhaldsskólanna. Það er auðvit-
að ljóst að skólastarfsemin hlaut að fara úr skorðum
við þessar aðstæður. En áhrif þessa verkfalls eru
miklu víðtækari en svo að þau hafi einvörðungu snert
skólakerfið.
Verkfall háskólalærðra manna hefur valdið miklu
raski á eðlilegri þjóðfélagsstarfsemi á ótal sviðum.
Það hefur lamað dómkerfið og tafið þar nauðsynleg-
ar afgreiðslur dóma, úrskurða og vottorða. Það
hefur dregið úr þjónustugetu heilbrigðiskerfisins,
stöðvað veðurþjónustu, tafið mikilvæga starfsemi á
rannsóknarstofnunum, jafnvel þá sem hefur alþjóð-
legt gildi á líðandi stund, s.s. hvalarannsóknir og
skýrslugerð í því sambandi. Þá hefur verkfallið haft
áhrif á slátrun búfjár, að ekki sé minnst á að litlu
munaði að eldisfiskur drægist upp af fóðurskorti og
ekki væri hægt að sá korni í akra kornræktarbænda,
allt fyrir áhrif verkfalls opinberra starfsmanna.
Þessi upptalning er spegilmynd af því hversu
flókið og margþætt nútíma þjóðfélag er. Ekki vantar
það að starfstéttirnar saxa sig niður í smæstu
hugsanlegar einingar sem hagsmunasamtök. Samt
kemur í ljós að engin þeirra starfar óháð annarri og
er ekki til vegna sjálfrar sín, heldur er þjóðfélagið
samofin heild allra starfstétta þar sem hver starfs-
grein á sitt undir öðrum en ekki sjálfri sér. í
þjóðfélagi af þessu tagi fer að vandast málið þegar
mönnum er uppálagt að segja með vissu, hvaða
starfstétt þjóðfélagsins sé mikilvægust. Hætt er við
að fleiri en ein starfsgrein verði til þess að gera kröfu
til slíks heiðurs, þegar hver otar sínum tota.
Niðurstaðan af þessu verkfalli háskólamenntaðs
fólks gerir það brýnna en nokkru sinni fyrr að
endurskoða þær reglur sem gilda um launa- og
kjaraákvarðanir í landinu. Þótt forustumenn BHMR
geti fagnað sigri í þessari deilu eins og hún lá fyrir,
þá er lausn deilunnar fjarri því að vera endanleg,
jafnvel þótt samningstíminn sé langur, hvorki fyrir
samtök háskólalærðra manna né ríkisstjórnina og
þaðan af síður fyrir vinnumarkaðinn í heild. Tíminn
á eftir að leiða í ljós hver viðbrögð annarra aðila
vinnumarkaðarins verða við þessari samningsgerð.
Barnaskapur væri að ætla að önnur hagsmunasamtök
láti þessa niðurstöðu fram hjá sér fara án þess að
kanna að sínu leyti hvað í henni felst. Fljótt á litið
verður ekki annað séð en að viðhorf BHMR-forust-
unnar gagnvart einkageiranum eigi eftir að kalla á
andsvör þaðan um hvernig bera skuli saman kjör
launastéttanna. Slík samanburðarfræði er ekki
óyggjandi vísindagrein og ekkert einkamál háskóla-
lærðra manna.
p
EIR fjárhagslegu erfið-
leikar sem Samband íslenskra
samvinnufélaga og mörg kaup-
félög hafa átt við að stríða
spegla öðrum þræði það þjóðfé-
lagslega umrót sem á rætur að
rekja til harðrar peningastefnu
síðustu ára. Sjálfur grunnur hins
félagslega þáttar samvinnu-
hreyfingarinnar hefur verið
skekinn að rótum og ljóst er að
framundan eru skipulagsumbæt-
ur innan samvinnuverslunarinn-
ar sem taka mið af mjög breytt-
um aðstæðum í landinu.
Við þessar aðstæður er eðli-
legt að samvinnumenn þjappi
sér þéttar saman um það skipu-
lag, sem gert hefur samvinnu-
hreyfinguna að því volduga afli
sem hún er og rói á bæði borð
við að koma henni upp úr öldu-
dalnum. Með sameiginlegu
átaki alla tuttugustu öldina hefur
samvinnuhreyfingunni tekist að
efla framfarir í bæjum og sveit-
um allt í kringum landið og bæta
stöðugt hag fólksins, enda gætu
menn gert sér í hugarlund þann
óróa og það skipulagsleysi, sem
ríkt hefði ef ekki hefði notið við
kjölfestu samvinnuhreyfingar-
innar.
Innri samvinna
Þessar staðreyndir blasa alls
staðar við, enda má segja að
hvar sem komið er standi bygg-
ingar samvinnumanna upp úr
sem miðstöðvar athafnalífsins.
Tímabundnir erfiðleikar breyta
engu um þá staðreynd, að for-
ysta athafnalífsins er í höndum
samvinnumanna á fjölmörgum
stöðum.
Rætt hefur verið um leiðir út
úr erfiðleikum þeim, sem nú
steðja að samvinnufyrirtækjum.
Það er ljóst af stöðu mála og
einnig vegna sögulegra og fé-
lagslegra hefða, að erfiðleikun-
um verður best mætt með enn
meiri innri samvinnu á öllum
sviðum, sem miði að því að
draga úr margvíslegum tilkostn-
aði. Hugmyndin um sameiningu
kaupfélaga er einmitt af þessum
rótum sprottin, en sameining
kaupfélaga opnar leiðina til enn
meiri hagkvæmni, bæði hvað
snertir vörugeymslur (lagera)
fyrir ákveðin svæði og flutninga-
kerfi sem skipuleggja ætti að
hætti samvinnustefnu. En ef-
laust skiptir þó mestu að komast
hjá því að versla með varning,
sem liggur lengi í sölu og safnar
á sig vöxtum og geymslukostn-
aði undir því yfirskyni að veita
þurfi alhliða þjónustu. Nauð-
synjar eru t.d. annað en tísku-
varningur eða varningur sem
þéttbýlir staðir geta haft í miklu
úrvali.
Á síðustu tuttugu árum hafa
samgöngur á landi tekið algjör-
um stakkaskiptum. Vegir hafa
batnað til það mikilla muna að
fjarlægðir á milli staða eru næst-
um að engu orðnar. Samtímis
þessu hefur mikil breyting orðið
á bílaeign landsmanna. Einn og
hálfur bíll er á hverja fjölskyldu
og því er enginn maður bundinn
við heimabyggð sína lengur
hvað verslun snertir. Þetta hefur
komið niður á verslun í dreifbýli
í vaxandi mæli. Kaupfélög á
smærri stöðum, sem settu metn-
að sinn í að veita alhliða þjón-
ustu þurfa þess ekki lengur
vegna þess að kaupandinn vill
alveg eins fara í tvær eða þrjár
verslunarferðir á ári til stærri
staða, þar sem úrval einstakra
vörutegunda hlýtur að vera allt
annað, eins og að fara í kaupfé-
lagið með öll sín innkaup, eins
og venjan var. Með breyttu
fyrirkomulagi á afurðasölu hefur
þessi breyting orðið enn ljósari.
Kaupfélög
og landsbyggð
Það er við þessar aðstæður
sem kaupfélög eru nú að halda
aðalfundi sína, þar sem stórum
töpum er lýst. Einna óvæntast er
kannski tap Kaupfélags Eyfirð-
inga, sem kom út með um 50
milljóna króna hagnaði árið
1987, en tapaði um 200 milljón-
um árið 1988. Önnur og minni
kaupfélög virðast hafa tapað
hlutfallslega meira. Skýringin á
því er auðvitað ekki einvörð-
ungu erfið verslun, þótt hún geri
sitt, heldur líka vaxandi þátttaka
kaupfélaga í útgerð og fisk-
vinnslu, sem allir vita að gengið
hefur mjög erfiðlega, enda rekin
nær stanslaust með umtalsverðu
tapi.
Erfiðleikar kaupfélaga eru
samtvinnaðir erfiðleikum dreif-
býlis. Þótt stöðugt sé reynt að
halda uppi rétti dreifbýlis hefur
oftar en hitt takist svo til í
framkvæmd, að helst lítur út
fyrir að verið sé að hjálpa bón-
bjargarfólki. Þetta er bæði niðr-
andi og ósatt. Hins vegar hefur
tekist óheppilega til við ráðgjöf
og stefnumótun fyrir dreifbýlið.
Nægir í því efni að minna á
refabúin sem stofnsett voru til
að auka fjölbreytni í landbún-
aði. Talið er að það kosti um
nítján hundruð krónur að með-
altali að koma upp skinni. Mest
hafa fengist um þrettán hundruð
krónur fyrir skinnið, en nýjasta
markaðsverð mun vera um níu
hundruð krónur. Þá eru dæmi
þess að refabúum hafi verið
komið á fót, þar sem mjög erfitt
er um alla aðdrætti og fóður
þurfi að flytja um tvær heiðar.
Slíkur aukakostnaður auðveldar
ekki rekstur tapbúsins.
Spilavftisstefnan
Þótt sagt sé að klárinn leiti
þangað sem hann er kvaldastur
gera peningarnir það ekki. Sú
spilamennska með fjármuni sem
tíðkast hefursíðan frjálshyggjan
skaut rótum í íslensku efnahags-
lífi og okurvextir voru gerðir
löglegir, hefur orðið til þess að
þeir betur settu hafa byrjað að
lifa á peningum einum saman.
Áður var talið að peningar væru
því aðeins góðir að hægt væri að
nota þá til einhverra þarflegra
hluta. í ljósi þeirra viðhorfa var
komið hér upp þremur ríkis-.
bönkum, en tilvist þeirra, og af
því þeir voru reknir sem ríkis-
bankar, réð úrslitum um vöxt og
framgang þjóðfélagsins. Sjónar-
miðum þeirra sem vildu prívat
og persónulega lifa á peningum
var vikið til hliðar, en í staðinn
séð til þess að gagnsemi peninga
yrði nokkur.
Nú um sinn hefur stöðugt
verið vegið að hlutverki ríkis-
banka og þeir hafa verið neyddir
Nýja Sainbandshúsið.
til að taka þátt í fjárhættuspili
einkafjármagnsins. Um leið og
ríkisbönkum er att út í sam-
keppni á markaði okurvaxta fer
sérlegt hlutverk þeirra í litlu
samfélagi dvínandi. En það er
við hæfi, að spilavítisstefnan
skuli nú leiða til endurtekins tals
um að gera eigi ríkisbanka að
hlutafélögum. Spilavítisstefnan
hefur leitt af sér slæman fjárhag
og taprekstur fyrirtækja, vegna
þess að þeir sem vilja lifa á
peningum einum þurfa að hafa
af hverri krónu nokkuð fyrir
sinn snúð að viðbættum verðbót-
um og vöxtum. Þetta þýðir í
reynd, að fjármagnskostnaður
fyrirtækja er yfirleitt hærri en
launakostnaður. Síðan koma
launþegar eðlilega og spyrja
hvar þeir peningar lendi sem
þeir eigi með réttu að hafa í
laun. Svarið er einfalt: Þeir pen-
ingar fara í okurvexti. Sam-
vinnuverslunin er ein þeirra
stofnana, sem greiða verður
þessa vexti.
Dauðans alvara
Ástand þjóðfélagsins er and-
stætt öllum rekstri um þessar
mundir. Það sorglega við þetta
ástand er, að það er til orðið af
mannavöldum. Að vísu er satt
og rétt að ekki var nægilega séð
fyrir því að atvinnureksturinn í
landinu almennt væri nógu sjálf-
stæður. Bæði hefur verið lenska
að láta hann njóta fyrirgreiðslu
umfram ágæti eða nauðsyn og
svo bjó hann lengi að því, að hér
voru vextir það lágir að peninga-
vandamál og fjármagnskostnað-
ur var ekki til trafala. En það má
á milli vera hvort réttmætt er að
draga atvinnuvegina til dauða
með of miklum fjármagnskostn-