Tíminn - 13.11.1993, Blaðsíða 3

Laugardagur 13. nóvember 1993
3
Hvernig á að kjósa rétt?
Pl VETTVANGUR
Orri Vignir HlöSversson
Lög um fyrirkomulag kosninga
hafa augljósa pólitíska þýðingu,
því að þau hafa oft afdrifaríkar
afleiðingar á úrslit kosninga. Þau
eru langt frá því að vera hlutlaus
partur af kosningaferlinu vegna
þess að lögin hygla yfirleitt ein-
um þátttakanda kosninganna á
kostnað annars. Það er því ekki
að undra að málefni eins og
kosningaaldur, fjármögnun
kosninga, kjördæmaskipan og
dreifing afgangsatkvæða séu
gjarnan ofarlega í hugum stjóm-
málamanna.
í tilefni þeirrar umræðu, sem nú
fer fram hér á landi um breyting-
ar á kjördæmaskipan og jafnari
dreifingu atkvæða á milli þéttbýl-
is og dreifbýlis, er ekki úr vegi að
velta fyrir sér hvemig kosninga-
fyrirkomulagi er háttað í sumum
af lýðræðisríkjum heimsins.
í grófum dráttum er hægt að tala
um tvær megintegundir kosn-
ingakerfa í hinum vestræna lýð-
ræðisheimi, annarsvegar ein-
menningskjördæmi og hinsvegar
hlutfallslega kosningu fulltrúa.
Segja má að hvert riki hafi sína
eigin útgáfu af öðm hvom þess-
ara kerfa.
Einmenningskjördæmi
Einmenningskjördæmaskipan
er mikið notuð í engilsaxneskum
löndum, eins og t.d. Bretlandi,
Kanada og Bandaríkjunum, á
meðan hlutfallsleg kosning full-
trúa er betur þekkt sem kosn-
ingakerfi á meginlandi Evrópu.
Þar sem „hrein' einmennings-
kjördæmaskipan er viðhöfð er
reglan sú að sá einn nær kosn-
ingu sem hlýtur meirihluta at-
kvæða í sínu kjördæmi. Undan-
tekningar frá þessari reglu em þó
margar. Sumstaðar nægir að fá
einungis mestan hluta atkvæða
af frambjóðendum án þess að
hljóta meirihluta. Bretland og
Bandarikin em dæmi um slíkt
fyrirkomulag. Annarstaðar þarf
einungis að ná fram fyrirfram til-
teknum fjölda atkvæða, eins og
t.d. í borgarstjórakosningum í
ísrael þar sem frambjóðandi þarf
einungis að ná 40% atkvæða til
að ná kosningu.
Hlutfallsleg kosning
fulltrúa
Hlutfallsleg kosning fulltrúa,
eins og nafnið gefur til kynna,
miðar að því að sem flestir hópar
eigi sinn fulltrúa á þingi. í flestum
tilfellum er ekki um beina sam-
keppni á milli einstaklinga að
ræða í slíkum kosningum, heldur
raðar hver stjómmálaflokkur
frambjóðendum sínum niður á
lista. Þó em til ýmsar aðferðir
innan þessa kosningakerfis, eins
og t.d. þegar kjósendur ákveða
sjálfir sætaskipan með því að raða
sjálfir niður á listann eða með því
að strika út þá frambjóðendur
sem ekki em þeim að skapi. Kjör-
dæmaskipan í þeim löndum þar
sem hlutfallsleg fulltmakosning
er viðhöfð er mjög mismunandi.
Sum lönd, eins og Holland og
ísrael, em aðeins eitt kjördæmi á
meðan öðmm löndum, t.d. Sviss,
er skipt upp í mörg kjördæmi og
þar fer hlutfallsleg fulltrúakosn-
ing í raun aðeins fram innan
hvers kjördæmis fyrir sig.
Kostir og gallar
Helsti kosturinn við einmenn-
ingskjördæmaskipan er augljós-
lega sá að sigurvegari kosning-
anna heldur yfirleitt einn um
stjómartaumana og þarf lítið að
reiða sig á stuðning annarra
flokka. Þetta leiðir að sjálfsögðu
til aukins stöðugleika og betra
starfsumhverfis fyrir rfldsstjómir
viðkomandi Ianda. Einmennings-
kjördæmaskipan hefur einnig
verið talið til tekna að þar velji
hver kjósandi sér „sinn' fulltrúa á
þingi á meðan að í hlutfallslega
fulltrúakerfinu, þar sem hvert
kjördæmi er gjaman mun stærra,
geti atkvæði kjósandans allt eins
fleytt inn manni úr einhveiju allt
öðm umdæmi.
Hinsvegar hefur einnig verið
bent á að þingmaður frá ein-
menningskjördæmi setji gjaman
hag síns kjördæmis ofar þjóðar-
hag, þar sem endurkjör hans
veltur stórlega á því hversu vel
honum gengur að þóknast íbúum
síns kjördæmis. Þetta á reyndar
ekki einungis við um einmenn-
ingskjördæmi, því að sama staða
kemur raunvemlega upp í lönd-
um með hlutfallslegu fulltrúa-
kerfi, sé þeim skipt niður í smærri
einingar eða kjördæmi.
Tveggja flokka kerfi
í löndum með einmennings-
kjördæmaskipan á sér yfirleitt
stað einvígi á milli tveggja stærstu
flokkanna, þar sem fólk kýs yfir-
Ieitt að leggja öðmm þeirra lið
frekar en að kasta atkvæði sínu á
glæ með því að kjósa flokk sem
víst þykir að ekki muni sigra í
kjördæminu. Kerfið hyglir sem
sagt stóm flokkunum á kostnað
hinna smáu og þama emm við
komin að helsta ókosti einmenn-
ingsfyrirkomulagsins. Þau at-
kvæði, sem ekki falla sigurvegara
hvers kjördæmis í skaut, fara
hreinlega í súginn og hagsmunir
þeirra, sem ekki vinna, em þar
með í hættu.
LýðræSi
Gott dæmi um hversu ólýðræð-
islegt einmenningskerfið getur
verið em þingkosningamar í
Bretlandi árið 1983. Þá hlaut
íhaldsflokkurinn rúm 42% at-
kvæða á landsvísu, sem skilaði
honum rúmlega 61% þing-
manna. Gallar kerfisins koma
enn betur í ljós þegar fylgi ann-
arra flokka er skoðað. Verka-
mannaflokkurinn fékk 27.6% at-
kvæða og 32.3% þingmanna, en
sameiginlegt framboð fijálslyndra
og sósíalista var með svipað at-
kvæðamagn, 25.4%, sem skilaði
þeim aðeins 3.5% þingmanna.
Ástæðan fyrir því hve fáa þing-
menn hið sameiginlega framboð
hlaut er sú hve illa þeim gekk að
vinna einstök kjördæmi.
Hlutfallsleg kosning fulltrúa inn
á þing er af mörgum talið mun
lýðræðislegra kerfi en einmenn-
ingskerfið. í bresku kosningun-
um 1983 hefði hið sameiginlega
framboð fijálslyndra og sósíalista
líklega fengið nálægt því 25%
þingmanna ef notað hefði verið
hlutfallslegt fulltrúakerfi. Þá
hefði kosningasigur íhaldsmanna
orðið mun minni og þingmanna-
fjöldi þeirra í meira samræmi við
raunverulegt fylgi flokksins á
landsvísu.
Smáflokkar
Á meðan einmenningskjör-
dæmaskipan hyglir mest stærri
stjómmálaflokkum þá á hið sama
ekki við um hlutfallslega fulltrúa-
kosningu. Hlutfallsleg fulltrúa-
kosning eykur möguleika smá-
flokka og flokksbrota til að koma
fulltrúa sínum á þing. Við slíkar
aðstæður er sjaldnast hægt að
mynda meirihlutaríkisstjómir úr
einum flokki og verða menn því
að reiða sig á missterkar sam-
steypustjómir. Slíkt ástand getur
ógnað stjómmálalegum stöðug-
leika í viðkomandi löndum. Þó
má draga úr myndun smáflokka
með því að koma upp reglum um
lágmarksatkvæðafjölda sem til
þarf til að hljóta kosningu. Slíkar
reglur um atkvæðafjölda em víð-
ast hvar í gangi og eru þröskuld-
amir misháir, þeir eru t.d. 1% í
ísrael og 5% í Þýskalandi.
Hvað er best?
Eins og sjá má af ofangreindum
vangaveltum, þá em lýðræðis-
lega sinnuð rfld langt frá því að
vera á einu máli um hvaða aðferð
er best að beita þegar kjósa skal til
þings, og reynir hvert þeirra að
koma sér upp kosningakerfi sem
hentar þeirra eigin þjóðfélagsað-
stæðum. Þegar spurninguna um
breytt kosningalög ber á góma
verður því að fara varlega og taka
tillit til ýmissa þátta. Ef mönnum
ber saman um að lýðræði felist í
því að þinglið endurspegli í réttu
hlutfalli vilja þjóðarinnar allrar
frekar en að hver kjósandi hafi
„sinn' þingmann, þá er hlutfalls-
leg kosning fulltrúa e.t.v. rétta
kerfið. Finnist mönnum hinsveg-
ar óþarfi að taka mikið tillit tfl
skoðana minnihlutans hveiju
sinni og rétt sé að stuðla að aukn-
um pólitískum stöðugleika, þá er
einmenningskjördæmaskipan
kannski rétta svarið. Væri þjóðar-
hag okkar t.d. betur borgið ef
landið yrði gert að einu kjördæmi
og allir okkar þingmenn væm
fyrst og fremst íslenskir þing-
menn, en ekki vestfirskir eða
sunnlenskir? Myndum við þá
eiga betra með að móta heil-
steypta stefnu í t.d. atvinnu- og
samgöngumálum, eða er hætta á
að allt fjármagn og framkvæmdir
myndu hreinlega sogast að þétt-
býlustu svæðunum á kostnað
hinna fámennari? Slikum spum-
ingum er ekki auðsvarað og víst
er að seint mun nást niðurstaða
sem allir sætta sig við.
Höfundur hefur lokið BA-prófi í
alþjóðastiórnmólum og hagfræði
fró California State University.
Góðverkin kalla!
Átakasaga hjá Leikfélagi Akureyrar
LEIKLIST
Þórgnýr Dýrfjörð
Hafnar eru æfingar á nýjum og
hláturvænum gleðileik hjá
Leikfélagi Akureyrar. Það var
snemma í sumar að hafist var
handa við að semja skemmti-
leikinn, sem verður frumsýnd-
ur á jólunum.
Fram að þessu hefur ríkt
leynd yfir höfundi verksins og
hann verið kallaður „Heiðurs-
félagi'. Nú hefur hins vegar
komið í ljós að að baki nafninu
leynast þrír höfundar sem
skrifuðu verkið í sameiningu:
Ármann Guðmundsson, Sævar
Sigurgeirsson og Þorgeir
Tryggvason. Þeir hafa getið sér
gott orð fyrir ritun gleðileikja
fyrir Hugleik, sem er áhuga-
mannaleikfélag Reykjavíkur.
Hugleikur fyllti Tjarnarbíó
kvöld eftir kvöld í vor þegar
það sýndi „Stútungasögu' og er
sú sýning enn höfð til viðmið-
unar um hvað mikið sé mögu-
legt að hlæja í leikhúsi. Þre-
menningarnir skrifuðu Stút-
ungasögu, en höfðu áður tekið
þátt í samningu „Fermingar-
barnamótsins", sem var sýnt
hjá Hugleik vorið 1992.
Leiðir þeirra þriggja lágu fyrst
saman í Menntaskólanum á
Akureyri. Ármann og Þorgeir
höfðu að vísu þekkst frá barns-
aldri, enda báðir frá Húsavík.
Sævar er hins vegar frá Ásbyrgi
í Kelduhverfi. í M.A. tóku þeir
þátt í starfi leikfélags skólans og
sömdu gamanvísur og grínþætti
fyrir árlega skemmtidagskrá,
sem flutt er á árshátíð. Að af-
loknu stúdentsprófi héldu þeir
félagar suður til háskólanáms
og gengu til liðs við Hugleik.
Það var svo nú í vor að þeir
voru fengnir til að skrifa gleði-
leik fyrir L.A., sem hafði vinnu-
heitið „Ekkert sem heitir', en
Heiðursfélagarnir (talið réttsælis að ofan): Sævar Sigurgeirsson,
Ármann Guðmundsson og (fremstur) Þorgeir Tryggvason.
hefur í endanlegri gerð hlotið
nafnið Góðverkin kalla —
átakasaga. Leikurinn gerist í
litlum bæ, Gjaldeyri á Ystunöf.
Helstu klúbbar bæjarins eru
Lóðarís-klúbburinn og Dívans-
hreyfingin ásamt Kvenfélaginu
Sverðliljum og standa þessir að-
ilar fyrir miklu söfnunarátaki
vegna 100 ára afmælis sjúkra-
hússins. Söfnunarátakið verður
tilefni mikilla átaka.
Góðverkin kalla — átaka-
saga er samið sérstaklega fyrir
leikarana sem fara með hlut-
verkin, en þeir eru: Sigurður
Hallmarsson, Saga Jónsdóttir,
Rósa Guðný Þórsdóttir, Aðal-
steinn Bergdal, Sigurveig Jóns-
dóttir, Dofri Hermannsson, Sig-
urþór Albert Heimisson, Arna
María Gunnarsdóttir og Skúli
Gautason. Leikstjóri er Hlín
Agnarsdóttir, leikmynd og bún-
inga gerir Stígur Steinþórsson
og lýsingu hannar Ingvar
Björnsson.