Tíminn - 13.11.1993, Blaðsíða 5

Laugardagur 13. nóvember 1993
5
Kjör kvenna og
verkalýðshreyfingin
~Q~ VETTVANGUR
Kristín Ástgeirsdóttir,
þingkona Kvennalistans
í Reykjavík.
Pað er langt síðan undinituð hef-
ur tekið þátt í jafn heitri og
alvöruþrunginni umræðu og þeirri
sem varð á nýafstöðnum iands-
fundi Kvennalistans um launamál
kvenna og verkaiýðshreyfinguna.
Um árabil hafa kvennahreyfingar
landsins og konur í fjölmörgum
stéttarfélögum bent á óþoiandi lág
laun fjölmennra kvennastétta,
löngu úrelt mat á störfum kvenna
og það himinhrópandi launamis-
rétti sem hér viðgengst. Marg ítrek-
aðar ábendingar og kröfur hafa þó
ekki leitt til úrbóta, þvert á móti,
því staðreyndin er sú að hér eins og
víða í Evrópu breikkar launabilið
milli kvenna og karla, jafnframt því
sem þrengt er að konum á
vinnumarkaði. Þar við bætist að á
undanfömum fimm árum hefur
kaupmáttur launa lækkað um 20%
samfara niðurskurði í skóla- og
heilbrigðiskerfinu, nýjum þjón-
ustugjöldum og hærri sköttum. Á
næsta ári er því spáð að kaupmátt-
ur atvinnutekna minnki enn, eða
um 4,5%. Dregið hefur úr yfir-
vinnu á vinnumarkaðnum ekki síst
hjá hinu opinbera og þar við bætist
atvinnuieysi sem er um helmingi
meira í röðum kvenna en karla.
Fuilvinnandi konur með margra
á'ra menntun að baki eru ekki mat-
vinnungar og geta ekki staðið und-
ir rekstri heimifa sinna og þeim
kostnaði sem því fylgir að ala upp
böm.
Hvers konar gildismat er
þetta?
Á sama tíma birtast upplýsingar
um laun forstjóra einkafyrirtækja
sem og embættismanna hjá ríkinu,
sem skipta hundmðum þúsunda, ef
þau ekki skríða yfir milljón króna
markið. Glæsijeppamir renna um
stræti borgarinnar og þjóðvegi
landsins, en við stýrið em m.a. þeir
sem fengið hafa stóla bankastjóra
og ríkisforstjóra í sinn hlut frá
FLOKKNUM. Upplýst er að um 11
milljörðum króna sé stoiið undan
skatti og ríkið afskrifar milljarða á
milljarða ofan í töpuðum lánum og
sköttum. Er nema von að þær kon-
ur séu reiðar sem gert er að lifa á al-
gengum launum kvenna (60-80
þús. kr. á mánuði) þegar horft er á
fárániega há laun forstjóranna sem
ekki em í takt við neitt annað í
okkar þjóðfélagi. Er nema von að
það sé urgur í þeim konum sem
urðu að taka á sig lækkun persónu-
afsláttar og skattahækkun í fyrra
þegar miiljörðum er hreinlega
kastað út um gluggann vegna alls
konar ævintýramennsku í atvinnu-
rekstri ef ekki svika og svindls.
Eívers konar giidismat ríkir í
þjóðfélagi sem líður skattsvik upp á
11 milljarða á ári (og fjöldi fólks
tekur þátt í á eigin heimilum) á
sama tíma og skorið er niður í
skóla- og heilbrigðiskerfinu? Hvers
konar verðmætamat er það sem
leggur umönnun bama og sjúkra
að jöfnu við eyðingu meindýra eða
stjóm ökutækja? Hvers konar sam-
félag er það sem sættir sig við allt að
25-faldan launamun og gríðarlega
óréttlátt launakerfi? Er nema von
að augum sé beint að þeim sem
semja um kaup og kjör, til þeirra
sem eiga að standa vörð um kjör
hinna lægstlaunuðu. Hvar er rétt-
lætið? Hvar er baráttan fyrir
jöfnuði og afnámi þess aldagamla
launamisréttis sem konur hafa
orðið að þola? Pað er spurt: Ætlar
verkalýðshreyfingin áfram að
standa vörð um óbreytt ástand í
anda sannrar karlrembu, eða ætlar
hún að snúa við blaðinu, taka mið
af sérstöðu kvenna og setja baráttu-
mál þeirra á oddinn, trú þeirri
gömlu hugsjón að ætíð beri að taka
mið af þeim sem verst standa?
Launakjör kvenna em ekkert
einkamál þeirra eða sérmál félaga
þar sem konur em í meirihJuta, þau
em mikilvægt þjóðfélagsmál sem
varðar hag einstakiinga, heimila og
fjölskyldna og reyndar
þjóðfélagsins alls mikiu.
Launamunur er meiri hér
Xitum á staðreyndir málsins. Allar
kannanir sem gerðar hafa verið á
laimakjörum hér á landi á undan-
fömum ámm sýna og sanna að
launamunur er vemlegur miili
karla og kvenna. Pegar búið er að
draga frá mismun á vinnutíma,
starfsreynslu og hvað annað sem
hefur áhrif á launakjör er launa-
munur sem aðeins virðist hægt að
skýra með kynferði alit að 20%
samkvæmt könnun Kjararann-
sóknamefndar frá 1992. Ef litið er á
félaga innan ASÍ er munurinn
langminnstur í fiskvinnslu en mest-
ur í skrifstofustörfum. Milli þessara
tveggja greina innan ASÍ er jafn-
framt vemlegt launabil. Kynja-
munurinn sem hér mælist er mun
meiri en tíðkast á hinum Norður-
löndunum. í Svíþjóð er algengt að
hann sé um 5%, en Svíar vom til
skamms tíma einna lengst komnir í
launajafnrétti kynjanna. Launa-
munur milli kynja eykst eftir því
sem ofar dregur í launastiganum og
erlendar kannanir sýna að því
breiðara sem launabil er því meiri
munur er á launum kvenna og
karla. Þótt vinnudagur kvenna
utan heimilis sé í mörgum tilfellum
styttri en karla kemur í ljós þegar
betur er að gáð að konur sitja enn
uppi með megjnhluta heimilis-
starfa, innkaup fyrir heimilið og
umönnun bama, aldraðra og sjúkra
í fjölskyldum sínum. Samanlagt er
því vinnutími kvenna lengri en
karla, hluti hans er bara
ólaunaður.
Heilsa kvenna versnar
Pegar aðstæður kvenna á
vinnumarkaði em skoðaðar kemur
í ljós að hvers kyns álagssjúkdómar
herja á konur í mun ríkara mæh en
karla og að konur em í meirihluta
þeirra sem leita sér iækninga og
sjúkraþjálfunar. Ástæðumar em oft
erfið og einhæf vinna og margfalt
álag en ég vil líka benda á það and-
lega álag sem lág laun og sífelldar á-
hyggjur af afkomunni hafa á and-
legt og líkamlegt ástand. Mér hefur
einnig verið bent á að léleg
íþróttakennsla stúikna, lítil áhersla
á íþróttaiðkun kvenna og alltof lítil
líkamsrækt kvenna leiði af sér að
konur hér á landi em ver á sig
komnar líkamiega en karlar og ver
en systur okkar á Norðurlöndum.
Hvað halda menn að lág laun og
rangar áherslur í heilbrigðis- og
menntamálum kosti okkur í and-
legri og líkamlegri vanlíðan fjölda
kvenna? Hvað kostar bág félagsleg
staða alltof margra kvenna
heiibrigðis- og tryggingakerfið?
Reyndar má geta þess að sam-
kvæmt upplýsingum frá Aiþjóða
heilbrigðismálastofnuninni hrakar
heiisu kvenna um alian heim í kjöl-
far versnandi efnahags og vaxandi
fátæktar sem einkum bitnar á kon-
um. Konum er sagt upp vinnu í
anda gamalla giida en mjög víða í
heiminum bera þær ábyrgð á af-
komu fjölskyldunnar öfugt við það
sem hér hefur löngum tíðkast séu
karlmenn á annað borð tii staðar í
fjölskyldum. Á Norðurlöndum sjást
einnig merki um versnandi heilsu
kverrna og er þar m.a. um að kenna
niðurskurði í velferðarkerfinu, at-
vinnuleysi og þeim lífsstíl sem felst
í því að konur bæta sífellt meiru á
sínar herðar með öllum þeim
afleiðingum sem það hefur fyrir
heilsuna. Þessi þróun er mjög svo
umhugsunarverð, en allt hangir
þetta saman, félagsleg staða, launa-
kjör, líkamleg og andleg heilsa.
Launamisrétti
eða launamunur?
í*ví er haldið fram m.a. af fulltrú-
um atvinnurekenda að það sé ekk-
ert launamisrétti í iandinu, aðeins
launamunur. Vinnumarkaðurinn
meti starfsfólk sitt eftir hæfni,
framboði og eftirspum í anda
markaðslögmálanna og bjóði laun í
samræmi við það. Það skiptir ekki
máli hvort um karl eða konu er að
ræða segja vinnuveitendur, kröf-
umar til starfsins ráða, það er at-
vinnurekendum í hag að jafnrétti
ríki. Ergo: ef launamunur er til
staðar milli karla og kvenna er
hann eðlilegur og skýranlegur. Það
er auðvitað rétt að það væri vinnu-
veitendum í hag að tryggja jafnrétti
starfsmanna sinna og augljóst að
því meiri jöfnuður því meiri ánægja
í starfi. Jafnrétti er bara ekki raunin
og að öðm leyti em kenningar at-
vinnurekenda sem m.a. komu fram
í ræðu Magnúsar Gunnarssonar á
Jafnréttisþingi nýverið meira og
minna bull enda væri ástandið á
vinnumarkaðnum alltannað ef satt
væri. Alltönnur lögmál em á ferð á
íslenskum vinnumarkaði.
Á undanfömum áratugum hafa
konur hér á landi aflað sér mikillar
menntunar m.a. fjölgar þeim nú
mjög í röðum lögfræðinga,
viðskiptafræðinga og lækna. Það
gefur auga leið að í þeirra röðum er
mikið um hæfar konur og því
vaknar sú spuming hvers vegna
svo fáar konur em í fremstu röð
meðal stjómenda fyrirtækja og rík-
isstofnana ef vinnuveitendur láta
hæfnina fyrst og fremst ráða við
mannaráðningar? Hvers vegna er
erfitt fyrir konur sem komnar em
yfir fimmrngt að fá vinnu, þær sem
eru svo traustar og hæfar? Hvaða
mat liggur þar að baki og hvers
vegna kjósa margir vinnuveitendur
fremur að ráða fólk til starfa sem er
nýskriðið út úr skóla en t.d.
reynsluríkar konur? Hvers vegna
gerist það áður en við er litið að
strákamir hækka í launum og fá
stöðuhækkun meðan stelpumar
sitja eftir? Hvers vegna skyldu
Bandaríkin vera undirlögð af
umræðum um kynferðislega á-
reitni karla við konur á vinnu-
stöðum? Hvemig líta karlar á kon-
ur? Hvers vegna er svo fáar konur
að finna í röðum þeirra sem hæst
hafa launin hjá ríkinu? Ef framboð
og eftirspum réði för ættu laun
hjúkmnarfræðinga og kennara sem
mikill skortur var á þar til atvinnu-
leysið gekk í garð að vera mun
hærri en raun ber vitni. Ríkið og
sveitarfélög láta framboð og eftir-
spurn sem vind um eyru þjóta,
gmnnlaunum er haldið niðri
meðan toppunum er hyglað.
Launakerfi rfldsins er geimeglt, Þar
má engu breyta enda er það orðið
handónýtt. Þá sjaldan að eitthvað
gerist hjá ríkinu rísa ASÍ og VSÍ upp
á afturlappirnar, banna allar breyt-
ingar sem rfldsstjómirnar hiýða og
setja bráðabirgðalög til að koma í
veg fyrir ósköpin. Afleiðingin er sú
að launamunur er orðinn svo mik-
iil að engan veginn er hægt að rétt-
læta hann og í því felst auðvitað
hrópandi launamisrétti.
Hvaða löqmál
eru hér á ferð?
Launamunur og iaunamisrétti er
ekkert nýtt fyrirbæri og þar með
kem ég að þeim lögmálum sem ís-
lenskur vinnumarkaður stjórnast
af, því miður í ríkara mæli en víða
annars staðar. Á 13. öld var vaðmál
mikilvægasta útflutningsvara ís-
lendinga. Vinnukonur stóðu dag
langt við vefinn en laun þeirra
voru þá um helmingur af launum
karla að mati sagnfræðinga. Um
síðustu aldamót þegar saltfiskur
var orðinn mikilvægasta útflutn-
ingsvaran og konur víða um land
unnu á stakkstæðum við að breiða
fiskinn út til þerris og við að taka
hann saman að nýju, voru laun
þeirra um helmingur af launum
karla. Laun vinnukvenna í sveitum
voru þá jafnvel enn lægri. Nú er
staðan þannig undir lok 20. aldar
að laun kvenna eru að meðaltali
um 60% af launum karla og er það
hlutfall mun lægra en gerist á
Norðurlöndum. Hvað skýrir þetta?
Hvaða lögmál eru hér á ferð? Ég
svara því þannig að þarna séum við
að glíma við sjálfan hugmynda-
heim karlveldisins sem íslenskt
samfélag byggist á og hefur breyst
ótrúlega fitið í aldanna rás þrátt
fyrir mikilvægi starfa kvenna jafnt í
bændasamfélaginu sem í nútíman-
um. Þama er á ferð eldgamalt mat
á konum, mat sem felur í sér að
konur þurfi minna sér til fram-
færslu en karlar, lögmál sem metur
vinnu kvenna til færri fiska en
vinnu karla, lögmál sem sér til þess
að konur séu ætíð háðar öðrum
um efnahagslega afkomu. Þarna er
einnig á ferð annað aldagamalt
lögmál sem er hluti af sjálfsmynd
margra karla, mynd þeirra af sér
sem fyrirvinnum, sem hljóti að
hafa hærri laun og meiri völd en
konur. öðruvísi er vart hægt að
skýra að þrátt fyrir langa baráttu,
iög og dóma stendur launastiginn
óhaggaður. Alltof margir karlar
hafa enn hag af því að viðhalda ó-
breyttu ástandi. Þannig hefur það
verið og þannig mun það verða, ef
við ekki beitum róttækum ráðum
til að knýja fram breytta stefnu. Því
miður birtist þessi hugmynda-
heimur og valdamunstur oft í of-
beldi gegn konum þar sem karlar
reyna að sanna vald sitt með
orðum eða hnefunum en eru í
raun að afhjúpa ótrúlega illa farna
sál.
Hluti af sjálfsmynd karla
Einn angi þeirrar sjálfsmyndar
karla sem ég hef hér lýst kom
glöggt í ljós í síðustu kjarasamning-
um sem gáfu tii kynna að kariar
væru mikill meiri hluti vinnandi
fólks og að þeir þyrftu mest á
aðgerðum að halda til að útrýma
atvinnuleysinu. Þegar samið var
við rfldsvaldið um einn milljarð
króna til atvinnusköpunar til
viðbótar við það sem áður hafði
verið lagt fram, einkum til vega- og
brúargerðar, var sjónum nánast
eingöngu beint að viðgerðum og
viðhaldi bygginga. Það gefur auga
leið að sú vinna gagnast einkum
körlum enda ætluð fyrir
iðnaðarmenn og verkamenn. Það
verður fróðlegt að sjá hversu marg-
ar konur sækja um og fá vinnu við
þau verkefni sem veija á um það bil
960 milljónum króna til. Aðeins 80
milljónum verður varið til atvinnu-
mála kvenna sérstaklega þótt helm-
ingi fleiri konur séu atvinnulausar
en karlar. Umsvif ríkisins eru mikil í
ýmis konar þjónustu og þar hefði
mátt skapa margvísleg arðvænleg
verkefni fyrir konur og samfélagið
allt. En - nei sjónarhornið er karl-
anna sem sjá ekkert annað en hags-
muni karla.
Það er þungt í konum sem eru
orðnar langþreyttar á því að horfa
upp á handahófskenndan
niðurskurð, fum og fát í sparnaðar-
tilraunum rfldsstjómarinnar sem
bima meira og minna á kjörum
fjölskyldnanna. Á tímum eins og
þessum verður launamisréttið og
launamunurinn meira áberandi en
nokkru sinni fyrr. Krafan hlýtur að
vera sú að launin verði jöfnuð og
að þeir taki meira á sig í sköttum og
skyldum sem meira hafa. Jöfnun
má ná fram með margvíslegum
hætti en fljótvirkasta leiðin til að ná
til hinna ríku er auðvitað að skatt-
leggja neysluna. Jafnframt má ekki
bíða lengur með aðgerðir til að
bæta kjör kvenna sérstakiega, með
því t.d. að endurmeta störf þeirra til
launa. Það hlýtur öllum að vera
ljóst að uppstokkun á launakerfinu
þarf að eiga sér stað, ekki síst hjá
ríkinu, enda er launastiginn ekki í
neinu samræmi við þarfir
nútímaþjóðfélags hvað þá vænting-
ar kvenna. Þar er auðvitað við
ramman reip að draga því margir
eiga hagsmuna að gæta. Verði ekki
breyting á mun upp úr sjóða fyrr
eða síðar.
Stöndum vörð
um rétt okkar
Á undanfömum árum hafa átt sér
stað mikiivægar breytingar á laun-
um kvenna í ýmsum löndum
heims. í Kanada, Bandaríkjunum
og á Norðurlöndunum hefur nýtt
starfsmat hækkað laun ýmissa
hópa kvenna umtalsvert þrátt fyrir
mikið atvinnuleysi og efnahags-
samdrátt. Það er spuming um vilja
og viðhorf hvort menn ganga í það
verk að draga úr launamisréttinu.
Á norræna jafnlaunadeginum í
Stokkhólmi í september sl. sagði
formaður finnskra lyfjafræðinga
Ulla Aittokoski að launajafnrétti
væri bara áhugamál kvenna og at-
vinnugreina þar sem konur væru í
mfldum meirihluta. „Karlagreinar
hafa engan áhuga á launajafnrétti
og karlar styðja hver annan. Þeir
láta eins og konur og kvennamál
séu ekki til. í þeirra augum em
aðeins til almenn mál sem varða
alla." sagði Ulla. Þessi orð finnst
mér lýsandi fyrir það ástand sem
við hér á Isiandi stöndum frammi
fyrir því skilningurinn á kjöram
kvenna er oft enginn.
Því miður bendir margt til þess að
kjör þjóðarinnar muni versna á
næstu árum en reynslan sýnir svo
sem ég hef hér tíundað að sam-
dráttur jafnt á vinnumarkaði sem í
búskap ríkisins bitnar harðar á
konum en körlum. Úti í Evrópu
segjast konur sjá þess merki að
verið sé að ýta konum markvisst út
af vinnumarkaðnum rétt eins og
aliar konur geti stólað á „fyrir-
vinnu”. Atvinnuleysi er gífurlegt í
röðum kvenna, ekki síst ungra, og
þeirra bíður ekki glæsileg framtíð
ef svo heldur fram sem horfir. Kon-
ur á íslandi þurfa að hafa attgun
opin og standa fast á rétti sínum.
Sagan kennir okkur að það er hægt
að svipta fólk réttindum og það ver
þau enginn né vinnur nema við
sjálfar. Hér gildir hið fornkveðna
að samstaðan er sterkasta vopnið
og einungis með henni geta konur
bætt sinn hag og varist þeim áföll-
um sem kunna að vera framund-
an.