Tíminn - 13.11.1993, Blaðsíða 16

16
Laugardagur 13. nóvember 1993
Menn verða
að vera heiðarlegir
Gylfi Þ. Gíslason ræðir um viðreisn, Viðeyjarstjóm, lausn handrita-
málsins og Alþýðuflokkinn
Tlmamynd Ami Bjama
VIÐTALIÐ
„Ég studdi myndun þessarar rík-
isstjónar í flokksstjórn Alþýðu-
flokksins og er stuðningsmaður
hennar. Pað þýðir þó ekki að ég
telji hana gera allt það sem gera
þar! til nauðsynlegra umbóta í
þjóðfélaginu. Ég tel hana því mið-
ur hvorki hafa mótað markvissa
stefnu í sjávarútvegsmálum né
landbúnaðarmálum. Pað þarf að
taka betur á ríkisbúskapnum og
bankakerfinu og stöðva erlenda
skuldasöfnun.'
,Petta segir Gylfi Þ. Gíslason, einn
af guðfeðrum þess Alþýðuflokks
sem við þekkjum í dag. Hann sat í
32 ár á þingi fyrir flokkinn og er
enn í dag einn af hugmyndafræði-
legum máttarstólpum hans. Hann
leiddi Alþýðuflokkinn gegnum
viðreisnarárin, tímabil ríkisstjómar
sem menn ýmist dá eða fordæma.
Gylfi P. brýtur þessi ár til mergjar í
nýrri bók sem hann kallar Við-
reisnarárin.
„Þetta voru mikilvægustu árin
sem ég hafði afskipti af þjóðmál-
um. Pað sem þá gerðist gerbreytti
ekki bara efnahagslífinu heldur
líka þjóðlífinu á flestum sviðum.
Um það hefur ekki verið skrifað
heillega og mér fannst vanta í sögu
undanfarinna áratuga ítarlega frá-
sögn af því sem í raun og veru
gerðist.'
Ekki gerst án viðreisnar
Viðreisnarstjómin tók við völd-
um 1959 og sat samfleytt í tólf ár
eða til ársins 1971. Petta er lengsta
samfellda stjómarseta einnar ríkis-
stjórnar á íslandi. Áður en við-
reisnin var mynduð hafði setið í
eitt ár stjórn undir forsæti Emils
Jónssonar. Á valdatíma viðreisnar-
stjómarinnar áttu sér stað miklar
breytingar í íslensku þjóðlífi, sér í
lagi á sviði efnahagsmála. En
hefðu þær gerst hvort sem var,
sama hvaða stjóm hefði tekið við?
„Nei, tvímælalaust ekki. Það sem
var sérstakt við þessa stjóm var að
hún markaði tímamót. Hún af-
nemur 30 ára gamalt haftakerfi.
Við bjuggum við höft sem voru
innleidd 1930 og þeim var haldið
þar til viðreisnarstjórnin afnam
þau 1960. Við skiptum gersamlega
um kerfi strax í byrjun. Á fyrri
helmingi stjómartímans var upp-
gangur í efnahagslífinu, en miklir
erfiðleikar á árunum 1967-'68,
sem brugðist var mjög harkalega
við.
Nú vilja allir álver
Stjómin mótaði nýja stefnu í at-
vinnumálum, innanlands með því
að afnema öll höft og leiðrétta
gengið, og við mótuðum stefnu ís-
lands gagnvart viðskiptabandalög-
um Evrópu.
Við gerðum okkur grein fyrir að
hinir hefðbundnu atvinnuvegir
gátu ekki lengur staðið undir
auknum hagvexti. Fiskimiðin vom
fullnýtt og landbúnaðurinn hættur
a,ð skila arði. Sú auðlind sem enn-
þá var ekki nýtt nema að 10-15%
var vatnsorkan og við beittum
okkur fyrir stórvirkjun í Búrfelli til
þess að grundvalla nýjan iðnað.
Pessi stórvirkjun var undirstaða al-
veg nýs útflutningsatvinnuvegar,
sem þá var mjög umdeildur. Nú
óska allir eftir nýju álveri. Pegar
við beittum okkur fyrir byggingu
álvers um miðjan sjötta áratuginn
var tekist harkalega á um þennan
nýja iðnað.
Annað stórmál sem við beittum
okkur fyrir var að móta stefnu
gagnvart viðskiptabandalögum í
Evrópu. Pað mál er að koma á
dagskrá um Ieið og við myndum
viðreisnarstjórnina. Eitt helsta
deilumál á Alþingi alla stjómartíð
viðreisnarstjómarinnar var afstaða
íslands til viðskiptabandalaganna í
Evrópu. Við höfðum þá afstöðu að
stefna að aukaaðild að Efnahags-
bandalagi Evrópu, lögðum mikla
vinnu, í að kanna hvað í því gæti
falist. Þetta var bæði tortryggt og
mætti andmælum. Alþýðubanda-
lagið var algerlega á móti öllu
samstarfi við auðvaldsbandalög í
Evrópu. Framsóknarflokkurinn
var mjög hikandi. Við enduðum
með því að sækja um aðild að
EFTA og leita ekki aukaaðildar að
Efnahagsbandalaginu. Alþýðu-
bandalagið var á móti. Framsókn
lagði fyrst til að málinu yrði vísað
frá, en þegar ljóst var að meirihluti
væri fyrir málinu í þinginu sátu
framsóknarmenn hjá.'
BaksviS handritamálsins
Eitt mikilvægasta málið í
menntamálaráðherratíð Gylfa P.
Gíslasonar var handritamálið.
Hingað til hefur lítið verið sagt frá
hvað raunverulega gerðist þegar
málið loks leystist. Gylfi er eini eft-
irlifandi maðurinn af þeim sem
stóðu að lokaslagnum um handrit-
in 1961.
Viðræður milli íslendinga og
Dana um handritin strönduðu
1953, en þá vildi Júlíus Bomholt,
þáverandi menntamálaráðherra
Dana, að þau yrðu sameign þjóð-
anna og þeim skyldi skipt milli
Reykjavíkur og Kaupmannahafn-
ar. Hugmyndin spurðist út. Politik-
en birti frétt um málið og það var
boðað til lokaðs fundar á Alþingi,
þar sem ákveðið var einróma að
hafna tilboðinu kæmi það frá Dön-
um. Pessu reiddist Bomholt og
fleiri hastarlega og tillögumar vom
aldrei settar fram opinberlega.
Viðræður vom síðan teknar upp
að nýju 1956 í stjórnartíð Her-
manns Jónassonar, eftir að Gylfi
bað um að fá að halda áfram og
reyna til þrautar að ná samkomu-
lagi við Dani.
Þeir féllust á að skila því sem þeir
kölluðu íslenska menningareign.
Peirra skilgreining á því var, að
það væri það sem íslendingar
hefðu skrifað um íslensk efni.
Petta átti fyrst og fremst við um ís-
lendingasögurnar. Þetta gátu ís-
lendingar ekki samþykkt.
Kampmann leysti málið
„Það var raunverulega Viggo
Kampmann, forsætisráðherra
Dana og formaður Jafnaðar-
mannaflokksins, sem hjó á hnút-
inn,' segir Gylfi. „Það hefur hing-
að til aldrei verið upplýst.
í samningaviðræðunum sagði ég
frá byrjun að íslendingar gætu
aldrei sætt sig við að fá ekki t.d.
Sæmundar-Eddu og Flateyjarbók,
en þeir töldu þær ekki íslenska
menningareign. í Sæmundar-Eddu
eru Eddukvæðin, germanskur,
norrænn skáldskapur skrifaður á
íslandi, en þar fjallar ekki um ís-
lensk efni. Par eru t.d. aðalheim-
fidir Wagners fyrir skáldskapnum í
mörgum af hans frægustu óperum.
Og í Flateyjarbók eru sögur Nor-
egskonunga — Þeir gerðu það al-
veg viljandi að gera okkur þetta
tilboð.'
Á lokafundinum í Kaupmanna-
höfn var rifist um þetta. Par voru
fyrir hönd Dana Kampmann, Jörg-
en Jörgensen menntamálaráð-
herra og Bomholt vegna þess að
hann var málinu kunnugur. Ég
hafði fengið umboð til þess að
bjóða Dönum að halda eftir ein-
hveijum af þeim handritum sem
þeir myndu meta mikils. Pað var
hægt að bjóða þeim handrit sem tfi
eru í fleiri en einu eintaki. Til að
mynda Njáluhandrit — þau eru tfi
í mörgum uppskriftum — og
handrit að Snorra-Eddu.'
Gylfi segir að Kampmann, for-
sætisráðherra Dana, hafi verið
áfláður í að leysa málið. Bomholt,
fyrrverandi menntamálaráðherra,
vfidi aftur á móti h'tið slaka til. Úr-
slitafundirnir voru tveir. Á þeim
fyrri lagði Gylfi fram tfi sátta að fs-
lendingar leyfðu Dönum að halda
eftir heillegri uppskrift af Njálu. Á
það var fallist. Bombolt var hins
vegar stífari á seinni fundinum.
„Á lokasprettinum bauð ég að
Danir skyldu halda eftir einni upp-
skrift af Snorraeddu og bar það
fyrst undir Kampmann. Hann
samþykkti. Bomholt sat lengi
steinþegjandi og þungt hugsi.
Hann segir ekki neitt þangað til
Kampmann segir: „Ég mæli með
því að þetta verði samþykkt svona
og síðan verði máhð úr sögunni.'
Pá segir Bomholt: „Pað skal ég
samþykkja, en ánægður er ég
ekki.' Bomholt reyndist síðan
hinn besti drengur og stóð við sitt
loforð í þingflokki jafnaðarmanna,
í þinginu og í ríkissljóm, þrátt fyrir
að hann væri ekki sáttur við mála-
lokin.'
Hannibal drap
viðreisnina
Undanfama áratugi hefur borið á
því að flokkur sem myndar sam-
steypustjóm með Sjáhstæðisflokki
tapar fylgi í kosningum að stjóm-
arsamstarfi loknu. Þetta var ekki
tihelhð með viðreisnarstjómina að
sögn Gylfa.
„1959 voru tvennar kosningar.
Sjálfstæðisflokkurinn vann á í
þeim fyrri, Alþýðuflokkurinn í
þeim seinni. í kosningunum 1963
vann Sjáhstæðisflokkurinn aftur á,
en við töpuðum einu þingsæti.
1967 unnum við verulega á, en
við alþingiskosningarnar 1971
stórtöpuðum við, ekki yfir tfi Sjáh-
stæðisflokksins, heldur tfi Hanni-
bals og Samtaka frjálslyndra og
vinstrimanna.
Framboð Samtakanna gerði það
að verkum að viðreisnin féll 1971.
Hannibal vann stórsigur. Samtökin
fengu tæp 9% atkvæða og fimm
menn kjöma á þing. Það var tví-
mælalaust framboð Hannibals,
sem felldi viðreisnarstjórnina.
Hann bauð fram flokk sem kenndi
sig við jafnaðarmennsku, en hafði
aðra stefnu í utanríkismálum en
Alþýðuflokkurinn. Stjórarandstað-
an - - sérstaklega Hannibal —
hafði miklu skynsamlegri stefnu í
landhelgismálinu. Hann lagði fram
skýra stefnu um að færa landhelg-
ina strax út í 50 mílur. Stefna okk-
ar var of óljós. í svona máh þarf að
hafa hreina og klára stefnu, sem
hvert mannsbam skilur. Það tókst
Hannibal.
Samtökin Ufðu ekki nema í sjö
ár. f kosnigunum 1978 fengu þau
engan mann kjörinn á þing, en þá
var Hannibal ekki lengur í fram-
boði. Pá vann Alþýðuflokkurinn
sinn mesta kosningasigur, fékk
22% atkvæða og 14 þingmenn
kjörna. Pá var Vilmundur sonur
minn kominn til sögunnar. Ég
hætti í póhtík þegar hann bauð sig
fram, enda tel ég ekki rétt að feðg-
ar sitji saman á þingi og sérstak-
lega ekki í sama þingflokki.'
Heiðarleiki
Hann leggur áherslu á að í tíð
viðreisnarinnar hafi ekki einungis
efnahagsmálum verið umbylt til
hins betra, þjóðfélagið sjálft hafi
tekið stórstígum breytingum, t.d. á
sviði menningarmála. „Pað létti yf-
ir samfélaginu,' segir Gylfi Þ. og
bendir á að það sé þessi heildar-
breyting á þjóðfélaginu, sem kratar
og sjáhstæðismenn horfi til þegar
þeir minnast viðreisnarinnar með
tregablöndnu stolti. Það liggur
beinast við að spyija hver munur-
inn sé á samstjóm krata og sjálf-
stæðismanna í dag og þeirri sem
var fyrir 30 árum?
„Pað er erfitt að bera þessar rílris-
stjómir saman. Við sátum í tólf ár,
upplifðum mikla uppgangstíma,
mjög mikla erfiðleikatíma og unn-
um bug á erfiðleikunum. Við skfi-
uðum betra búi en við tókum við,
en efnahagsmálin skipta ekki öllu
máli. Það sem skiptir máli er að
andrúmsloftið sé heilbrigt, þjóðlíf-
ið sé gott, menningarhfið sé ríkt. Á
það lagði ég alltaf mikla áherslu og
ég held að þó að ég segi sjálfur frá,
þá hafi orðið stórkostlegar breyt-
ingar á því sviði.
Viðreisnarstjórnin var styrk
stjóm og mjög samhent. P^ð urðu
aldrei deilur milli ráðherra. Það
var ekki einungis góð samvinna
heldur náin vinátta milli okkar
Emils Jónssonar annars vegar og
Ólafs Thors og Bjarna Benedikts-
sonar hins vegar. Við vfidum reyn-
ast drengskaparmenn gagnvart
hvor öðrum. Pað vom stórkostleg
deiluefni þama á ferðinni, sérstak-
lega um landbúnaðarmálin milli
okkar og Ingólfs Jónssonar á
Hellu. Við deildum harkalega í rik-
isstjóminni, en aldrei utan hennar.
Nú er hægt að deila um hvort það
sé rétt að menn séu svona heiðar-
legir hveijir við aðra, en það vor-
um við. Reynslan hefur sýnt að
það kunnu menn að meta þá. Ég
er sannfærður um að lykillinn að
því að samstjóm heppnist, hvort
sem hún er tveggja eða þriggja
flokka, er að það rílri gagnkvæmt
traust milli manna og þeir virði
skoðanir hver annars. Engin
hrossakaup, ekki segja, „ef ég geri
þetta fyrir þig, þá gerir þú þetta
fyrir mig,' heldur að menn taki
sameiginlega ákvörðun og standi
saman um hana.'
Kannski verð ég dauður
Gylfi Þ. Gíslason hefur ekki setið
auðum höndum eftir að hann
hætti þingmennsku. Hann kenndi
við Háskólann í rúm tíu ár, skrifaði
kennslubækur í hagfræði og nýj-
asta afurðin er bókin um viðreisn-
arárin. Hann er tregur til að upp-
lýsa hvað kemur næst.
„Fyrir 30 árum skrifaði ég bók,
sem heitir „The Problem of Being
an Icelander'. Þetta er kynning á
íslandi fyrir útlendinga. Fyrir
tveimur árum endurskifaði ég
hana og kallaði hana þá, „The
challange of Being an Icelander'. í
tilefni hálfrar aldar afmælis lýð-
veldisins á næsta ári er hugsanlegt
að ég skrifi hhðstæða bók fyrir ís-
lendinga, um vegsemd þess og
vanda að vera íslendingur. Pað er
stórt efni. Pað er að verða erfiðara
og erfiðara að vera sannur íslend-
ingur. Og hvað þarf til þess? Er
þetta ekki verðugt bókarefni? Ég
get ekki lofað neinu. Pað getur vel
verið að ég verði dauður áður en
ég lýk við bókina. Pað er hugsan-
legt.'