Tíminn - 23.12.1995, Page 6

6
Laugardagur 23. desember 1995
Söguljóbib um Gilgamesh er
óumdeilanlega elsta ljób heims-
ins. Þab er fimmtán hundrub
árum eldra en Hómerskvibur.
Talib er ab þetta ljób hafi verib
vel þekkt á þribja árþúsundinu
fyrir Krist. Ljóbib er upprunnib
í landinu milli fljótanna, Mes-
ópótamíu. Babýlóníumenn fengu þetta
ljób sem arfleifb og þab barst víba um
hinn gamla heim. Eftir ab Gamla testa-
mentib og Hómerskvibur verba heimsbók-
menntir virbist þetta ljób falla úr tísku,
gleymast og jafnvel týnast alveg. En þab
var endurfundib á 19. öld og er á ný ab
taka sinn fyrri sess mebal bóka sem eng-
inn sæmilega menntabur mabur kemst hjá
ab kynna sér. Eftir ab menn uppgötvubu
ab hluti eba hlutar þessa ljóbs eru endur-
sagbir í Gamla testamentinu vaknabi
áhugi manna. Sá áhugi hefur farib vax-
andi vegna hins sígilda yrkisefnis. Mönn-
um finnst ab í þessu gamla ljóbi sé fjallab
um ástina, daubann og sorgina á ótrúlega
nútímalegan hátt. í því birtast dýpri til-
finningar en í öbrum fornum söguljóbum.
Söguljóðið um Gilgamesh er ort á tímabili
goðsögunnar, en einhvern veginn finnst mér
viö lestur ljóðsins að þetta tímabil goðsög-
unnar, sem okkur er sagt að hafi dáið fyrir
tvö þúsund og fimm hundruð árum, sé enn-
þá bráðlifandi í nútímamanninum. Enn eru
tilfinningarnar þær sömu, og vonin um að
maðurinn geti ráðið leyndardóma lífs og
dauða. Þessu ljóði hefur tekist að brjótast
gegnum tímamúrinn og ná til okkar. Það
sýnir hið sammannlega gildi menningarinn-
ar. Hið sammannlega gildi sem gott ljóð get-
ur haft fyrir fjölda kynslóða og ólík samfélög.
Við finnum enduróm þessa harmræna ljóðs í
verkum margra stórskálda síðari tíma. Þau er
að finna í verkum Virgils og Dantes. í verk-
um Shakespeares, þar sem Lér konungur
harmar dauða dóttur sinnar Kordelíu. í Ili-
onskviöu þar sem Akkilles harmar dauða vin-
ar síns Patroklosar og jafnvel í Jobsbók í
Gamla testamentinu. Hér er sviðið alls staöar
afmarkað og leikreglur settar. Maðurinn á í
harðri baráttu og hann berst viö að komast
út fyrir og upp fyrir sjálfan sig. Hann berst
við aö ná markmiði sem hann þráir en ræður
ekki við. Harmleikurinn byrjar í veröld þar
sem ógæfan liggur í loftinu eins og lifandi afl
sem þó er hvergi að sjá beinlínis. Við þetta
afl verður hetjan að berjast. Hetjan verður aö
hafa kraft og hugrekki til að horfast í augu
við hættuna. Og hetjan verður að lokum að
sætta sig við takmarkanir sínar og þola þau
örlög sem henni eru ásköpuð.
Ljóðið um Gilgamesh fannst á ný á 19.
öld. Tveir Englendingar, Austen H. Layard og
George Smith, báöir starfsmenn við British
Museum, fundu það á leirtöflum í rústum
Nineve og Nimrud. Þeir vissu ekki hvaö þeir
höfðu fundið fyrr en síöar, þegar mönnum
hafði loks tekist að ráöa fleygrúnirnar. Þaö
tókst ekki síst vegna rannsókna annars Eng-
lendings, Henry Rawlingson, sem var búsett-
ur í Bagdad. Hann fann annála Daríusar, sem
voru skrifaðir með fleygrúnum á fornpers-
nesku, elamísku og babýlónsku. Rawlingson
byrjaði að ráða þessar rúnir í Bagdad og hélt
áfram eftir að hann kom heim til Englands.
Þetta reyndist lykillinn að ráðningum rún-
anna í söguljóðinu um Gilgamesh. Það varð
uppi fótur og fit meðal fræðimanna í Bret-
landi, þegar þeir heyrðu fyrst lesið úr þessu
Ijóði kaflann um syndaflóðið. Og áhuginn
hefur fariö vaxandi og rannsóknum hefur
verið haldið áfram. Menn komust aö því að
frumgerðin er eldri. Hún fannst við uppgröft
í Úrúk sem í Biblíunni er nefnd Erich, en er
nú þekkt undir nafninu Warka.
Þjóðverjar héldu þessu starfi áfram á öðr-
um og þriðja áratug þessarar aldar og við eig-
um þeim að þakka þaö sem við vitum um
byggingar borgarinnar, höggmyndir og leir-
töflur. Nú vita menn töluvert um musterin í
Úrúk og lifnaðarhætti borgarbúa.
En það lögöu fleiri hönd á plóginn. Banda-
ríkjamenn sendu leiðangur fornleifafræðinga
frá Pennsylvaníuháskóla undir forustu John
P. Peters. Bandaríkjamenn söfnuðu um þrjá-
tíu til fjörutíu þúsund leirtöflum, sem þeir
skiptu milli safnanna í Philadelphia og Istan-
bul. Það er einmitt á þessum töflum sem
elsta útgáfan af ljóðinu um Gilgamesh hefur
fundist á máli Súmera, en þeir notuðu fyrst
letur.
Fræðimenn velta fyrir sér hvaða áhrif þetta
ljóð hefur á norræna goðafræöi, t.d. Völuspá
og sögnina um Ask Yggdrasils. Menn velta
því einnig fyrir sér hvaða áhrif það hefur
Assýrsk lágmynd af varömanni eba konungi. Hann er tígulega vængjabur og heldur á akarni
affurutré og vatnsíláti, sem gœti bent til frjósemisathafnar. Myndin er frá því um 8. öld fyrir
Krists burb.
Söguljóð um Gilgamesh
Fyrsta ljóð
heimsins
Gunnar Dal er svo vel
þekktur af verkum sínum
oð hann þarf varla oð
kynna. Eftir hann liggja
margar Ijóöabœkur,
skáldverk og rit um heim-
speki. Hann er einnig
mikilvirkur þýöandi Ijóöa.
Hann hefur unniö aö
þýöingu elsta Ijóös heims-
ins, Gilgameshkviöunnar,
og birtist brot úr því
ásamt greinargerö höf-
undar um uppruna Ijóös-
ins og sögu þess.
haft á gríska ljóðagerð og menningu þjóð-
anna fyrir botni Miðjarðarhafsins. Þar var
þetta ljóð alþekkt á öðru árþúsundinu f.Kr.
Þýöingar á því hafa fundist í höfuðborg Hit-
títa, Boghazkeui. Hún er í Anatólíu í Tyrk-
landi. Ljóðið var á þessum tíma þýtt á akka-
dísku, sem er semitískt mál. Það var þá einn-
ig þýtt á indóevrópsku málin hittísku og
hurriönsku. í Suður- Tyrklandi hefur ljóðiö
fundist viö Sultantepe og brot af því hafa
einnig fundist í Sýrlandi í Ras Shamra, sem
til forna nefndist Ugarit. í þessurn brotum
má meðal annars lesa söguna um syndaflóð-
ið. Þessi brot eru talin frá öðru árþúsundinu
f.Kr. Á þessum tíma stóð ljóðagerð með tals-
verðum bióma við botn Miðjarðarhafsins og
þaöan barst ljóðagerö til eyjanna á Eyjahafi
og loks til Grikklands. Við vitum ekki hvort
íbúar Eyjahafsins hafa þekkt Ijóðið um Gil-
gamesh frá Úrúk. Um það þekki ég engar
heimildir. En ólíklegt þykir mér að kaup-
menn og aðrir, sem stóðu í stöðugum ferða-
lögum um hinn gamla heim, hafi ekki borið
með sér söguna um mestu hetju allra tíma,
manninn sem drepur sjálfan erkióvininn
Húmbaba og naut himinsins, eftirlæti ástar-
gyðjunnar (Gyðjan og uxinn). Er ekki eðli-
legt að halda að ljóðið eins og trúarbrögðin
og hugsunin hafi borist frá fyrstu ríkjum
börgarmenningar vestur til Krítar, Eyjahafs-
ins og að lokum til Grikkja og Rómverja.
Enginn veit um hina upphaflegu gerð
ljóðsins um Gilgamesh. Vafalítið hefur
a.m.k. einhver hluti ljóðsins verið til í
munnlegri geymd áður en letrið var fundið
upp og ljóðiö skráð. Sjálfsagt hafa mörg skáld
komið að þessu ljóöi, breytt, fellt niður og
bætt við. En ljóðiö var þjóðkvæði meðal Ba-
býlóníumanna. Það verður ekki deilt um það
að þetta ljóð er til muna eldra en Gamla
testamentið og Hómerskviður. Það er óum-
deilanlega fyrsta skráða ljóð heimsins.
Hins vegar vita menn ekki hvort guðinn
og hetjan Gilgamesh hafi nokkurn tímann
verið til. Að vísu er hann skráður sem fimmti
konungur í Úrúk eftir flóðið. Ef sú frásögn er
tekin trúanleg, þá ætti konungurinn Gilgam-
esh að hafa verið uppi á þriðja árþúsundinu
f.Kr. Sögur um hann eru yfirleitt ekki trú-
verðugar. Við verðum að athuga að við erum
hér stödd á tímabili goðsögunnar og þar geta
margir hlutir gerst. Sagt er til dæmis að kon-
ungurinn Gilgamesh hafi stjórnað ríki sínu í
126 ár. Hann er sagður hafa reist borgarmúr-
ana miklu í Úrúk. Sennilega blandast hér
saman sagnfræði og goðsögn. Sagt er að
móðir Gilgamesh, Ninsún, hafi ekki verið
mennsk.
Gilgamesh fer í langa ferð tii að leita að ei-
lífu lífi á jörðinni. Einn guðanna aumkast að
lokum yfir hann og vísar honum á blómið
dularfulla sem vex á botni fljótsins. Það eitt
býr yfir þeim mætti sem veitir eilíft líf. Það er
ekki alveg ljóst hvers eðlis þessi jurt er í ljóð-
inu. En í endursögnum breytist hún í eilíföar
smáblóm, lífstréð, tréð eina, skilningstréð,
heimstréð og Ask Yggdrasils. Á ytra borði
kann þetta að sýnast ólíkur gróöur, en allt
þetta býr yfir nákvæmlega sama kynngi-
magni og jurtin dularfulla sem óx í ljóöinu
um Gilgamesh á botni fljótsins. Og högg-
ormurinn er líka á sínum stað eins og í skiln-
ingstrénu og í Aski Yggdrasils. Guðinn lét
Gilgamesh finna þessa jurt, aðeins vegna
þess að hann vissi aö Gilgamesh mundi týna
henni aftur. Höggormurinn tók hana meðan
hetja okkar svaf. Þessi höggormur varð einn
af guðum Súmera. Hann nefnist ýmist Gizz-
ida eða Ningizzida. Hann varð guð hinnar
dularfullu jurtar sem hefur þegar hér er kom-
ið breyst í tré. Gizzida tók sér bólstað í trénu
og varð guð þess. Hann er jafnan sýndur í
höggormslíki en meö mannshöfuð. Vegna
þess að hann er guð trésins ræður hann yfir
lífi og dauða. í upphafi er hann aðeins frjó-
semisguð, en verður vegna náttúru trésins
guð lækninga og töfra. Læknar og lyfsalar
bera enn merki hans. Og vegur hans veröur
að lokum mikill, því hann stendur við sjálft
gullna hliðiö sem er inngangur í Paradís.
Það koma margir aðrir guðir við sögu í
þessu ljóði. Anú kemur hér við sögu. Súmer-
ar kölluöu hann föður guöa og manna. Fjall-
ið eina, sem var skapaö úr vötnum upphafs-
ins, skiptist í tvo hluta, himininn sem nefnd-
ist An og jörðina sem nefndist Ki. Guðinn
Enlil, stríðsguðinn, stjórnaði jöröinni, en
Anú ríkti á himnum. Aðalmusterið í borg-
inni Úrúk bar nafn hans og var kallað Anú-
musterið.
Guðinn Ea var vatnaguðinn. Hann var guð
lista og menningar og hann var vinur
manna.