Morgunblaðið - 14.09.2006, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 14. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
HÓPUR manna frá 30 aðild-
arfélögum ÖBÍ, fulltrúum Lands-
sambands eldri borgara, Lands-
samtakanna Þroskahjálpar auk
starfsmanna og sérfræðinga unnu
rúman mánuð að tillögum að því
hvernig mætti uppfylla þá stefnu sem
kemur fram í stjórn-
arskrá Íslands og lögum
um málefni fatlaðra,
lögum um málefni aldr-
aðra, sem og öðrum
þeim lögum er snerta
málefnin. En þar er
lögð áhersla á jafnan
rétt allra og sömu
möguleika, hver sem
líkamleg geta eða fé-
lagsleg staða er að öðru
leyti.
Starfinu var skipt í
fimm hluta og mun ég
hér gera grein fyrir því
sem kalla megi: Breytt framfærslu-
skipan almannatrygginga og skatt-
kerfi, sem hefur þar áhrif.
Það er löngu orðið ljóst að það kerfi
almannatrygginga sem við búum við í
dag er gatslitið og úrelt. Á und-
anförnum áratugum hefur verið
reynt að lagfæra það örlítið hér og
hvar, en hver lagfæring hefur ávallt
haft í för með sér skerðingu á öðru
sviði og því orðið nær gagnslaus þeg-
ar upp hefur verið staðið, auk þess
sem gagnsæi kerfisins hefur horfið og
fáir haft heildarskilning á því.
Við sem tókum að okkur að gera
tillögur um almannatryggingar vor-
um sammála um að endurskoða
þyrfti allt kerfið í heild, með það að
markmiði að allir sætu við sama borð.
Nauðsynlegt er að afnema allar
skerðingar, sem eru vinnuletjandi og
því í andstöðu við þau markmið að
þeir sem hafa starfsorku nýti sér
hana, hversu takmörkuð sem hún
annars er. Að þeir sem ekki hafa ann-
að en launin frá almannatryggingum
geti lifað á þeim með reisn, en verði
ekki dæmdir til að lifa við fátækt og
ölmusu vina og ættingja.
Við leggjum til að launin frá
Tryggingastofnun ríkisins (Tr) verði
einfölduð þannig, að grunnlaun, sem
allir fá verði ávallt óskert, auk tekju-
tryggingu, sem verði jafn há og
grunnlaunin, en sam-
tals dugi þessi laun fyr-
ir eðlilegum fram-
færslukostnaði miðað
við neyslukönnun Hag-
stofu Íslands. Tekju-
tryggingin skerðist
ekki vegna greiðslna úr
lífeyrissjóði, en við um-
talsverðar atvinnu-
tekjur. Sú skerðing
hefjist þó ekki fyrr en
við upphæð er samsvari
tekjutryggingunni og
verði þá 25% í stað
45%, sem nú gildir.
Skattleysismörk verði eins og þau
hafi fylgt launavísitölu frá upptöku
staðgreiðslukerfisins árið 1988, eða
rúmlega 130.000 krónur á árinu 2006.
Dæmi: Ef laun Tr., þ.e.a.s. grunn-
laun, væru 65.000 kr. og tekjutrygg-
ing aðrar 65.000 kr. eða samtals
130.000 kr. á mánuði, yrðu þau skatt-
frjáls, en það sem umfram færi yrði
skattlagt.
Lífeyristekjur úr lífeyrissjóðum
vinnumarkaðarins leiði ekki til skerð-
inga á lífeyri almannatrygginga, enda
eru þær uppsafnaður skyldusparn-
aður. Hið sama gildi um fjármagns-
tekjur upp að vissu marki.
Lagðar verði af skerðingar í al-
mannatryggingakerfinu vegna tekna
maka og vegna sambýlis. Litið verði á
hvern lífeyrisþega sem sjálfstæðan
framfæranda.
Þetta er grundvallaratriði til að
tryggja jafnrétti í samfélaginu, en
hver sem verður að treysta alfarið á
tekjur maka síns er ekki frjáls.
Búseta, svo sem dvalarheimili eða
hjúkrunarheimili, má ekki verða til
skerðingar, en viðkomandi greiði eðli-
lega húsaleigu auk matar- og hrein-
lætiskostnað. Hjúkrunin greiðist af
ríkinu eins og annar kostnaður í heil-
brigðiskerfinu, samanber heima-
hjúkrun, sem nú er alfarið greidd af
ríkinu.
Fyrirmyndir tillagnanna er meðal
annars að finna í lífeyriskerfum Dana
og Svía, sem tryggja lífeyrisþegum
þokkalega grunnframfærslu sem
borgararéttindi, án skerðinga. Líf-
eyriskerfin innihaldi hófleg jöfnunar-
áhrif og tryggi hvata fyrir atvinnu-
þátttöku og sparnað. Lífeyrisþegar
þurfa að njóta kjara sem eru í takti
við meðaltekjur í samfélaginu ef þeir
eiga að geta verið fullgildir borgarar
og þátttakendur.
Þess má geta að Svíar skerða ekki
vegna atvinnutekna og Danir ekki
vegna lífeyrissjóðstekna og vegna at-
vinnutekna ekki fyrr en um verulegar
tekjur er að ræða.
Það er trú mín að með samhentu
átaki væri hægt að koma á réttlátu og
gagnsæju kerfi hér á þessu ríka landi.
Við sem unnum að þessum tillögum
erum þess fullviss að hér eru á ferð-
inni mjög raunhæfar kröfur sem ekki
verður komið í framkvæmd nema í
anda slagorðs ÖBÍ: Ekkert um okkur
án okkar!
Laun undir fátæktarmörkum
eru mannréttindabrot
Guðmundur Magnússon
fjallar um lífeyriskerfi
fatlaðra, öryrkja og aldraðra
Guðmundur Magnússon
» Það er trú mín aðmeð samhentu átaki
væri hægt að koma á
réttlátu og gagnsæju
kerfi hér á þessu
ríka landi.
Höfundur er formaður ferlinefndar
Öryrkjabandalags Íslands.
MÖRG hafa þau sannarlega verið
tíðindi sumarsins, þótt ekki sé á hin
hræðilegu slys minnst, sem valdið
hafa manni harmi og kvíðahrolli. En
almennt standa þó upp úr ákveðnar
áhyggjur af því hvert þjóðfélag okkar
er að stefna í grimmúðugri græðgi-
svæðingu sinni og ógn-
vekjandi ofurlaunum
svo margra án sýni-
legrar verðskuldunar.
En margar eru þar
hliðargreinar og
skemmst að minnast
þess hve harða baráttu
eldri borgarar máttu
heyja við stjórnvöld
sem höfðu greinilega
að markmiði að
skammta smátt og að-
allega seinna, nokkuð
sem er svo í hróplegu
ósamræmi við nýjustu
tölur af ofurafgangi í
ríkisbúskapnum að
tregða til lagfæringa
verður öllum óskilj-
anleg. Það er líka fróð-
legt að lesa tölurnar
um útgjöld ríkisins af
völdum þeirra lagfær-
inga sem þó fengust í
ljósi þess, að þar er
þess vandlega gætt að
nefna brúttótölur ein-
ar, hrein útgjöld eru
eðlilega meira en helm-
ingi lægri, þegar þess
er gætt hvað hið op-
inbera fær til baka í
sköttum, beinum sem
óbeinum, frá þessu fólki. Ég er þess
sannfærður að okkar fólk í viðræðum
við ríkið hreinlega komst ekki lengra
og eftir situr staðreyndin um rík-
isstjórn sem enn trúði og trúir fárán-
lega röngum tölum drengjanna í fjár-
málaráðuneytinu um hina „gífurlegu
kaupmáttaraukningu“ hjá eldri borg-
urum á undangengnum árum sem
það fólk er eldurinn brennur heitast á
hefur einfaldlega í engu orðið vart
við.
Rausnarskapur lífeyrissjóðanna í
garð öryrkja er svo enn einn kapítul-
inn í tíðindasögu sumarsins. Þar
höggva þeir er hlífa skyldu, því minn
skilningur er einfaldlega sá að dýr-
mæti lífeyrissjóðanna sé fyrst og síð-
ast fólgið í þeirri samtryggingu sem
ég hefi talið aðalsmerki þeirra og úr
starfi mínu hjá öryrkjum áður veit ég
vel um ómetanlegan afkomuþátt
þeirra frá lífeyrissjóðunum og því
hafa tíðindin í sumar sett alvarlegt
strik í lífsafkomu svo margra. Ég hefi
svo sem heyrt skýringar lífeyrissjóð-
anna og máske hafa menn þar eitt-
hvað til síns máls, þótt enn hafi ég
ekki látið sannfærast. Hins vegar veit
ég af langri reynslu að síðustu árin
fyrir örorkumat og þar með töku líf-
eyris voru mörgum afar erfið tekju-
lega séð og í raun ótrúlega lágar tölur
þar á ferð, þótt allir viti svo sem hvers
konar hörmung sjúkradagpeningar
trygginganna voru og eru, sem
stundum voru þó nær eina tekjulega
haldreipið ásamt þá stundum fram-
lagi frá sjúkrasjóðum stéttarfélaga.
Ég ætla svo sannarlega að vona að til
þessa hafi lífeyrissjóðirnir tekið fullt
tillit, svo afgerandi þáttur sem þar er
á ferð hjá svo mörgum. En því miður
virðist mér margt til þess benda að
hinn steinkaldi reiknistokkur hafi
ráðið miklu, þegar niðurskurð-
arhnífnum var brugðið svo harkalega
á loft. Síðustu tekjuár erfiðra að-
stæðna á allan veg geta ekki talist
viðmiðunarhæf til skerðingar, ef til
þess hefur ekki verið fyllsta tillit tek-
ið, svo það sé alveg á
hreinu. Það er svo sér-
kapítuli hvað hið op-
inbera hefur haldið
sjúkradagpeningum
niðri í skjóli samhjálp-
arkerfis stéttarfélag-
anna og eins er sár-
grætilegt að sjá það
bæði hjá öryrkjum og
ekki síður eldri borg-
urum hvernig trygg-
ingakerfið er nýtt til
hins ýtrasta til bóta-
skerðingar þeirra sem
eiga sinn áunna rétt í líf-
eyrissjóðunum svo sem
eins og einnig gildir um
réttinn í sjúkrasjóðum
stéttarfélaga. Ef ekki
nást fram unandi leið-
réttingar á þessum að-
gerðum lífeyrissjóðanna
þá er hins vegar hik-
laust komið að rík-
isvaldinu að lagfæra
tryggingakerfi sitt og
þá einkum og sér í lagi
að færa skerðing-
armörk vegna lífeyr-
issjóðatekna í unandi
horf. Það er illþolandi
að ríkið sé í eins ríkum
mæli á framfæri lífeyr-
issjóðanna og stundum er sagt og viss
sannleikur þar að baki. Það leysir
hins vegar lífeyrissjóðina ekki undan
þeirri höfuðskyldu sinni að vera sam-
tryggingarsjóðir fyrir þá sem fyrir
áföllum verða á ýmsan veg, svo sem
þeir blessunarlega hafa verið.
Að áliðnu sumri
Helgi Seljan fjallar um málefni
aldraðra og öryrkja
Helgi Seljan
»En því miðurvirðist mér
margt til þess
benda að hinn
steinkaldi
reiknistokkur
hafi ráðið miklu,
þegar niður-
skurðarhnífnum
var brugðið svo
harkalega á loft.
Höfundur er fyrrverandi
alþingismaður.
MÉR er þannig innanbrjóst síð-
ustu vikurnar að ég kvíði morg-
unfréttunum. Við hverja frétt af
dauðaslysum vaknar spurningin.
Var þetta einhver í fjölskyldu
minni, vinnufélagi kannski, kunn-
ingi eða vinur? Síðan er beðið eftir
nafnbirtingu. Þegar nafnið birtist
léttir manni – og þó ekki. Miss-
irinn er jafnsár fyrir þá sem fyrir
honum verða. Ég held að því mið-
ur sé ég ekki einn um þessar til-
finningar. Fólk sem fer um Suður-
landsveg, Vesturlandsveg og til
skamms tíma um Reykjanesbraut
er allt í þessari stöðu. Að fara út á
íslenska vegakerfið er ekkert ann-
að en leikur við dauðann. Það dap-
urlega er að það eru íslensk
stjórnvöld með samgönguráðherra
í fararbroddi sem bera ábyrgð á
stórum hluta vandans.
Umferðarslysin eru orðin eins
og náttúrulögmál hér á landi. Á
síðustu árum hefur á þriðja tug
manna dáið flest árin í umferð-
arslysum. Við megum búast við
tveimur dauðaslysum á hverjum
mánuði. Þetta gerist þrátt fyrir
góðar auglýsingar Umferðarráðs,
vandaðar upplýsingar rannsókn-
arnefndar umferðarslysa og áróð-
ur frá tryggingafélögum.
Því miður er það svo að þeir
sem mestu ráða um þessi mál, ekki
síst samgönguráðherra, loka aug-
unum fyrir ástandinu og taka þátt
í að búa til umræðu sem leysir lít-
inn eða engan vanda. Umræðan
hefur m.a. gengið út á að setja
hraðatakmarkandi tölvukubba í
alla bíla. Hún hefur gengið út á að
hækka aldursmörk ökuréttinda í
átján ár. Hún hefur
gengið út á drukkna
ökumenn sem valda
slysum undir áhrif-
um áfengis og fíkni-
efna. Hún hefur
beinst að útlend-
ingum sem er sagt
að kunni ekki að
keyra á íslenskum
vegum. Hún hefur
beinst að ofsaakstri
tiltölulega fárra ein-
staklinga.
Nánast öll þessi
umræða beinist ekki
að kjarna málsins.
Ég vil halda því
fram að þorri 17 ára
ungmenna ráði vel
við það að aka bif-
reið. Hraðatakmark-
andi kubbar er ein
firran sem nefnd
hefur verið í þessu
sambandi og ráðherra m.a. hefur
tekið þátt í að ræða. Það hlýtur að
vera eitthvað bogið við rökhugsun
manna sem halda því fram að
vegna þess að lítill hluti ökumanna
brjóti hraðatakmarkanir, þá eigi
að skikka alla til að festa hraðann í
bílum sínum. Það gleymist í þessu
að þetta er framleiðslumál, sam-
keppnismál og síðan má ekki
gleyma því að í einstökum tilvikum
getur það komið í veg fyrir slys að
fara yfir leyfileg hraðamörk. Ein-
kennilegust af öllu þessu er um-
ræða um að útlendingar kunni
ekki að aka á íslenskum vegum.
Þar kemur heimóttarskapur okkar
vel í ljós. Gæti það nú verið að um-
ræddir útlendingar kæmu frá
löndum þar sem umferðarmann-
virki eru í lagi? Kæmu jafnvel frá
löndum þar sem ekki
eru hraðatakmarkanir
á hraðbrautum en slys-
in færri?
Nánast öll umræða
af hálfu ráðamanna
byggist á sjónarmiðum
forsjárhyggju þar sem
skuldinni er skellt á
ökumennina en umferð-
armannvirkin eru ekki
til umræðu. Ég tel það
óverjandi með öllu að
fólk setjist undir stýri
eftir áfengisneyslu. En
jafnvitlaust er það að
setja áfengismæla á
alla vegna þess að fáir
ökumenn keyra undir
áhrifum.
Gæti það nú verið að
sannist hér hið forn-
kveðna að þegar komi
að kjarna málsins þá
forðist ráðamenn að
ræða hið raunverulega vandamál?
Getur það verið að hér liggi vond
samviska stjórnmálamanna að baki
til að þurfa ekki að ræða hinn eig-
inlega vanda? Hér eru teknir millj-
arðar á milljarða ofan í skatt-
heimtu á bifreiðar, eldsneyti og
önnur gjöld af umferðinni. Aðeins
brot af allri þessari gjaldtöku er
notað í umferðarmannvirkin. Þess
vegna líkjast íslenskir þjóðvegir og
hraðbrautir meira sveitavegum á
meginlandi Evrópu en alvöru hrað-
brautum.
Í reynd er stóri vandinn í um-
ferðarmálum okkar á öllu Suðvest-
urhorninu sá sami. Girðingar milli
mótlægrar umferðar eru und-
antekning. Þær eiga að verða
regla. Ef eitthvað kemur upp á í
akstri á þessum vegum, er oftast
ekið framan á næsta bíl. Eða út af
veginum. Og Íslendingar þurfa
alltaf að finna upp hjólið. Nú á að
spara vegriðin með því að hafa
lægðir milli mótlægrar umferðar,
jafnvel á nýjum vegum eru ekki
vegrið eins og á Reykjanesbraut
og nýjum köflum Vesturlands-
vegar. Þetta hef ég hvergi séð í
heiminum nema hér. Á nýjum Suð-
urlandsvegi hefur verið búin til
stórhættuleg dauðagildra með
stálvírum milli mótlægrar umferð-
ar. Þar voru líka sparaðir ein-
hverjir tugir milljóna með því að
mynda stórhættulega einbreiða
kafla. Við bíðum bara eftir slys-
unum á þessum nýja vegi. Dap-
urlegt.
Hvernig væri nú að samgöngu-
ráðherra færi nú að vinna vinnuna
sína? Það þarf að koma þeim hluta
vöruflutninga af vegunum sem rík-
isvaldið ákvað með skattastefnu
sinni að færa úr sjóflutningum í
landflutninga. Hvernig væri að sú
skattlagning sem lendir á umferð-
inni færi í að byggja upp vegakerf-
ið, sérstaklega á suðvesturhorninu
þar sem meginþorri landsmanna
býr og flest slysin verða. Hvernig
væri að þessi ráðherra opnaði aug-
un og gripi til raunhæfra aðgerða.
Einungis þannig verður hægt að
fækka dauðaslysum og alvarlegum
umferðarslysum á þessum vegum.
Þangað til hljótum við að hugsa.
Hvað þurfa margir að deyja á veg-
unum til að ráðherra opni augun?
Þeir sem misst hafa ættingja sína
og vini eða horfa á þá stórslasaða
á sjúkrahúsum hafa samúð mína.
Hvað þarf til að ráðherra opni augun?
Þráinn Hallgrímsson skrifar
um umferðaröryggismál
Þráinn Hallgrímsson
»Hvað þurfamargir að
deyja á veg-
unum til að
ráðherra opni
augun?
Höfundur er stjórnarmaður í
Neytendasamtökunum og
áhugamaður um umferðarmál.